Bunda: Rmk - Hisobot davri mobaynida korxonadan o’z hohishiga ko’ra va mehnat
intizomini buzgani uchun ishdan ketgan xodimlar soni, kishi;
R - Korxonada hisobot davridan keyingi davrdagi xodimlarning o’rtacha ro’yxat
bo’yicha soni, kishi;
Re - hisobot davrida yangi
ishga qabul qilinganlar soni, kishi.
Kadrlarning qo’nimsizlik koeffitsienti (Kq.) korxonadagi joriy davr mobaynida ishdan
ketgan va haydalgan xodimlar sonini (Rmk) ro’yxat bo’yicha jami xodimlarning o’rtacha soniga
(R) bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Kq.=(Rmk/R) 100 (%)
Korxonada mehnatni to’g’ri tashkil etish uchun u yoki bu ishni bajarishga qancha mehnat
talab etilishini bilish zarur, boshqacha aytganda har bir xodim uchun mehnat me’yorini aniqlash
kerak.
Mehnatni me’yorlash deganda hozirgi ishlab chiqarish sharoitida aniq ishni yoki
operatsiyani bajarish uchun maksimum qancha vaqt ketishini aniqlash (vaqt
birligida minimum
qancha mahsulot ishlab chiqarish mumkinligini aniqlash) tushuniladi.
Korxonada mehnatni me’yorlash, mehnat va ish haqini to’g’ri tashkil etishning garovidir.
Mehnat me’yori mavjud sharoitlarni to’liq hisobga olgan holda hisoblanishi lozim.
Mehnatni me’yorlashning tajriba-statistiq va tahliliy usullari mavjud. Tahliliy usuli nisbatan
samaraliroq ya’ni maqsadliroq hisoblanadi. Bu usulda mehnatni me’yorlashga ilmiy nuqtai
nazardan yondashiladi. Tajriba-statistiq usulda esa murakkab holatlarni me’yorlash oldingi omil
natijalari bilan solishtirish asosida amalga oshiriladi.
Tahlil usulda quyidagi qator operatsiyalar amalga oshiriladi:
mehnat jarayonini tadqiqod qilish;
mehnat harajatlariga tahsir qiladigan barcha omillarni o’rganish;
operatsiya va usullar bajarilishi loyihasini takomil-lashtirish;
ishni bajarishga ketadigan
vaqtni aniqlash;
me’yorlarni ishlab chiqarishga tadbiq qilish.
Me’yorlashning tahlili usuli o’z navbatida tahlili-hisob va tahlili-tadqiqot turlariga ajraladi.
Analitik-hisob turida vaqtning tayyor normativlari qo’llaniladi. Me’yorlashning analitik-tadqiqot
usulida bevosita ish vaqtini o’rganish - xronometrajdan va ish kuni fotografiyasidan keng
foydalanish tavsiya etiladi.
Xronometraj bu tezkor vaqt sarfining o’rganish usulidir. Uning asosiy bosqichlari
quyidagilar:
kuzatishga tayyorlanish;
kuzatish;
kuzatish natijalarini
tahlil qilish va qayta ishlash;
operatsiyalarning ratsional tarkibini hamda uning alohida elementlarining davomiyligini
aniqlashni bildiradi.
Ish kunining fotografiyasi - bu ish vaqtini o’rganish usuli bo’lib, bu butun ish kuni
mobaynida yoki ish kunining ma’lum qismi mobaynida ish vaqtining davomiyligini kuzatish va
o’rganish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunda asosiy ehtibor ish o’rinlariga xizmat ko’rsatish
vaqtiga va ishdagi tanaffus vaqtiga qaratiladi.
SHu bilan birga ish kuni fotografiyasi Kishilar soniga bog’liq holda individual, guruhiy va
ommaviy turlarga bo’linadi. Ular quyidagi fotografiyalash bosqichlaridan iborat:
kuzatishga
tayyorlash - xodimlar, ularning ish o’rinlari va ishlarning bajarilish shartlari
hamda tavsifi bilan tanilishi;
ishlarning elementlarini aniqlash;
ish vaqti sarflarini barchasini kuzatish ishning har bir elementining tugash
vaqtini sonli va
grafik usullarda qayd qilish; ishlarning bajarilgan elementlarini belgilab qo’yish;
kuzatish natijalarini tahlil qilish - vaqt va indeksatsiyani alohida sarflarining davomiyligini
aniqlash; ish vaqti sarfini guruhlash; ish vaqtining
haqiqiy balansini tuzish; xodimlarni toifalar
bo’yicha ish vaqti sarfini tahlil qilish;
tadbir va xulosalar - ish vaqtidan foydalanishni oshirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish;
ish vaqtining me’yoriy balansi
loyihasini ishlab chiqish; mehnat unumdorligini oshirishg
imkoniyatlarini aniqlash.
Xronometraj ish kuni fotografiyasi - mahsulot birligini ishlab chiqarishga yoki bir
operatsiyani bajarishga ketadigan vaqt me’yorini aniqlashda foydalaniladi. Vaqt me’yori
kishi-
soat yoki kishi-minutda belgilanadi.
Mahsulot birligi yoki ishni qo’lda, qo’l va mashinada, to’liq mashinada bajarish uchun
ketgan vaqt me’yori tarkibi quyidagi sarflarni o’z ichiga oladi:
