165
Minerallar inson hayotining turli sohalarida qo‘llanadi. Asosiy qo‘llanishi bo‘yicha –
metall (metallarni qazib olish), metallmaslar (kimyoviy elementlar yoki ularning birikmala-
rini, sanoat minerallari va jinslarini ishlab chiqarish), yonuvchan (yoqilg‘i va energiya xom-
ashyosi sifatida foydalanish), gidro va gaz minerallari kabi turlarga ajratiladi.
Ruda
Ishlatilgan
xususiyatlar
Foydalanishdagi muammolar
Ohaktosh
Osongina
qayta ishlanadi
Kislotali yomg‘irda yemiriladi
Qumtosh
Osongina qayta ishlanadi
Shamolga chidamsiz
Granit
Juda qattiq, ob-havoga
chidamli. Silliqlash oson
Ishlov
berish qiyin
Marmar
Juda qattiq, ob-havoga
chidamli, silliqlash oson
Qayta ishlash qiyin va juda
qimmat
Slanes
Qattiq,
ob-havoga chidamli,
kesish oson
Muammolar yuzaga kelmaydi
Yerdagi eng keng tarqalgan mineral bu kvarsdir. Kvars juda ko‘p rang va navlarga ega:
ametist, tog‘ kristalli, aventurin va shu kabilar.
Olmos faqatgina uglerod atomlarini o‘z ichiga olgan yagona qimmatbaho mineraldir. Ha-
qiqiy olmos rangsiz, uni turli ranglarga bo‘yash mumkin.
Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
tarkibida Alyuminiy
va temir, NaCl, K
2
CO
3
kabi minerallar natriy va kaliy –
tarkibida uchraydi.
Turli metallarning minerallaridan foydalanishdan tashqari, sof metallarga ehtiyoj bor.
Ular rudadan qanday qazib olinadi?
Metalllarni olish uchun murakkab texnologik jarayonlar mavjud.
1. Ruda qazib olinadi.
2. Keyin ruda maydalanadi, qizdiriladi va murakkab kimyoviy jarayonlar (yonish, parcha-
lanish, elektr toki va boshqalar) amalga oshiriladi. Masalan, alyuminiyni olish uchun uning
oksidi orqali elektr toki o‘tkaziladi.
3. Bir muncha vaqt o‘tgach, hosil qilingan suyuq alyuminiy maxsus qoliplarga quyiladi.
Bu metall shu tarzda ajralib olinadi.
166
Inson metall qotishmalaridan ham foydalanadi, ularning eng muhimi po‘lat,
quyma temir,
bronza va boshqalar.
Mamlakatimizda metallurgiya sanoati kimyoviy moddalar ishlab chiqarishda yetakchi
o‘rinlardan birini egallaydi.
1. Quyidagi minerallar tarkibidagi elementlarning massa ulushini hisoblang: Fe
3
O
4
, FeS
2
, Аl
2
O
3
.
2. Rudadan metall olish jarayoni 7 bosqichdan iborat. Quyidagi jadvalda bu qadamlar noto‘g‘ri
tartibda ko‘rsatilgan.
А
Kuydirish va metallni ajratib olish
B
Maydalash
D
Qazib olish
E
Toza metall
F
Boyitish
G
Mahsulot ishlab
chiqarish
J
Iste’molga chiqarish
Rudadan metall olishning to‘g‘ri ketma-ketligini ko‘rsating:
1 - ____, 2 - ____, 3 - ____, 4- ____, 5- ____, 6 - ____.
3. Yashab turgan hududingizga yaqin joyda biror metall qazib olish va qayta ishlash korxonasi
bormi?
4. Inson minerallardan qanday maqsadlarda foydalanadi?
