163
VIII BOB
Foydali qazilmalar
NIMA HAQIDA?
Geologik kimyoviy birikmalar. O‘zbekistondagi
foydali qazilma-
lar va konlar. Ekologik jihatlar.
NIMANI O‘RGANASIZ
Litosfera (Yer qattiq qobig‘i)ning kimyoviy tarkibi. O‘zbekiston-
dagi foydali qazilmalar. Neft, tabiiy gaz, ko‘mir,
osh tuzi, mar-
mar, metallarning O‘zbekiston hududida uchrashi va ulardan
foydalanish. Foydali qazilmalarni ishlab chiqarishdagi ekologik
jihatlar.
164
VIII BOB. 1-MAVZU.
Geologik kimyoviy birikmalar
O‘rganiladigan natijalar
• Litosfera
ning kimyoviy tarkibi
• Minerallar
• Minerallarning ahamiyati
Hozirgi vaqtda yer qobig‘i 15–20
km chuqurlikkacha
o‘rganilgan. Tog‘ jinslari va minerallarning ko‘plab namuna-
larini tahlil qilish natijasida yer qobig‘i kimyoviy elementlarin-
ing o‘rtacha tarkibi hisoblab chiqilgan.
Yer qobig‘ida 46 ta element keng tarqalgani bo‘lib, ular-
dan 8 tasi umumiy massaning 97,2–98,8% ini, 2 tasi (kislo-
rod va kremniy) – Yer umumiy massasining 75%
ini tashkil
qiladi.
Sayyoramiz ko‘plab kimyoviy elementlardan (temir, azot,
kremniy va boshqalar) iborat. Bu elementlarning birikmalari
minerallar deyiladi.
Hozirgi vaqtda 3 mingga yaqin minerallar ma’lum. Ular-
ning ko‘pchiligi ikkita, ba’zilari bir nechta kimyoviy
element-
larni o‘z ichiga oladi. Masalan, osh tuzi tarkibiga natriy va
xlor, magnit temir rudasi: kislorod va temir kiradi. Ba’zi mi-
nerallar bir elementdan iborat. Masalan, olmos, oltingugurt,
oltin va shu kabilar.
Minerallar tabiatda qattiq (ko‘mir, qum), suyuq (simob,
neft) yoki gazsimon (uglevodorodlar) holatda bo‘lishi mum-
kin.
