Teri qoplagichlari va xosilalari

115 
tumshuqni hosil qilgan shox qismlari bor. Barmoqlar uchidagi tirnoqlar 
ham shular jumlasiga kiradi. 
Skeleti:
Qushlarning skeleti tubandagi beshta bo’limdan : uq 
skeleti, ko’krak qafasi (tush qovurg’a), bosh skeleti, oyoq skeleti va ular 
kamarining skeletiga bo’linadi. O’q skeleti yoki umurtqa pog’onasi 4 ta: 
bo’yin, ko’krak, dumg’aza va dum qismlariga bo’linib, voyaga yetgan 
qushlarda bel dumg’aza turkumiga kirib ketadi.Qushlarning bo’yni 
nixoyatda xarakatchan, sababi umurtqalararo biriktiruv yuzasining 
egarga o’xshab tuzilganligidan bo’lib xisoblanadi. Faqat qushlargagina 
xos bunday tuzilish geteroserkal umurtqalar deb yuritiladi. Bo’yin 
qovurg’alari rudimentlashib, umurtqa pog’onasi bilan xam, ko’ndalang 
o’simta bilan xam qo’shilagan. Natijada, umurtqaning ikki tomonida 
kanal hosil bo’lib, uning ichiga umurtqa arteriyalari o’rnashgan. Oxirgi 
ikki bo’yin umurtqasi bunga kirmay, ularning tush suyagiga yetmagan 
erkin qovurg’alari bor. 
Ensa birikmasi birikadigan bitta birikuv chuqurchasi bor 
xalqasimon atlant yoki atlas va epistrofeyning tuzilishi o’ziga xos. Shu 
bilan birga tishsimon o’simta epistrofey tanasiga qo’shilib ketgan bo’yin 
umurtqalarining soni har xil qushlarda turli sonda, 9 tadan 25 gacha,
kaptarlarda 14 ta bo’ladi. Ko’krak umurtqalari kaptar va qorg’ada 5 
ta,boshqa turlarda 3 tadan 10 tagacha, harakatchan bo’yin umurtqalarga 
nisbatan bir-biriga va dumg’azaga qo’shilib ketgan. Ularning har 
qaysisida bir juftdan qovurg’a bo’lib, bu qovurg’alar tushga xarakatchan 
birikgan. Har qaysi qovurg’a suyagi ikki- orqa va qorin bo’limidan 
tuzilgan. Shuning uchun tush nafas olish paytida ma’lum muskullarning 
qisqarishi tufayli dum umurtqa pog’onasiga yaqinlashadi,dam 
uzoqlashish imkoniyatiga egaligidan amalga oshadi. To’sh suyagi juda 
katta bo’lib, shaklan serbar plastinkaga o’xshaydi. Uchuvchi qushlarda 
esa tush suyagining pastida ko’krak tush suyagi yuzaga kelgan. Umurtqa 
pog’onasining ko’krak bo’limidan so’ng dumg’aza keladi. Ularning soni 
14 ta bo’ladi: harakat organlar skeleti yelka, chanoq kamaridan va erkin 
oyoq suyaklardan tashkil topgan. Yelka kamari ko’rak, karakoid va 
umrov suyaklaridan tashkil topgan. Ko’krak qushlar uchun xarakterli 
bo’lib, qilichsimon shaklga ega bo’lib, ko’krak qafasining ustidan o’tib, 
karakoid suyagiga qo’shiladi. Karakoid katta va baquvvat suyakdan 
iborat. Uning bir uchi yelka kamariga, ikkinchi uchi esa tush suyagiga 
xarakatchan tarzda qo’shiladi. Ikkita umrov suyagining pastki qismi bir-

116 
biri bilan qo’shilib, qushlar uchun xarakterli bo’lgan toq yoy suyagi ayri 
suyakni hosil qiladi. Yelkasi katta baquvvat yelka suyagidan, tirsak va 
bilak suyakdan iborat kaft suyaklari qo’shilib, kaft-bilakuzuk suyagini 
hosil qiladi. Barmoqlaridan faqat 3 tasi saqlanib kolgan. 1-barmoq 1 ta, 
ikkinchisi 2 ta, 3-si 1 ta falangadan tashkil topgan.Qanotdagi barcha 
suyaklar qanotni yig’ish va yoyishga qulay tipda bir-biri bilan birikkan. 
Chanoq kamari yonbosh qo’ymich, qov suyaklaridan tashkil topgan 
bulib, tanani tik tug’ish, qattiq qobiqli tuxum tugish qobiliyatiga ega 
bo’lishdan iborat. 
Orqa oyoqlari 3 ta asosiy bo’limdan: son, boldir, oyoq panjalaridan 
tashkil topgan. Orqa oyoqda 4 ta barmoqlari bo’ladi, 3 tasi oldinga, 1tasi 
orqaga qaratilgan bo’ladi. 
Qushlarning bosh skeleti 2 qismdan: miya qutisi - neyrokranium va 
yuz skeleti - splanxnokraniumdan iborat.
Qushlarda til osti apparati bo’lib, u suyakdan tuzilgan. Tana, uning 
oldingi o’simtasi va shoxchadan tuzilgan. Eshituv kapsulasi ham 3 ta 
quloq suyagidan iborat. 

Download 4,99 Mb.