«Tadqiqotni oʻtkazish sharoiti va uslublari»

11 
markaziy hududlarga boʻlinishi, ushbu hududlarning tuproqlarining shoʻrlanganlik 
darajasi, ularning mexanik tarkibi, sizot suvlarining joylashish chuqurligi va iqlim 
sharoitlarining keskin oʻzgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Bu esa, sugʻoriladigan 
yerlarda tarqalgan begona oʻtlar turlarining ham tarqalishi boʻyicha hududlar 
kesimida tarqalishiga oʻz ta‟sirini koʻrsatganligi dala ekspeditsiyalarida qayd etilgan. 
Ilmiy tadqiqotlarda kuzgi bugʻdoy yetishtiriladigan maydonlarda tarqalgan 
begona oʻtlar turlarini aniqlash maqsadida Qoraqalpogʻiston Respublikasining 
Janubiy hududida Amudaryo, Markazda Xoʻjayli va Shimoliy hududida Chimboy 
tumanlarida dala ekspeditsiyalar olib borilgan. 
Dala 
ekspeditsiyalarida 
Qoraqalpogʻiston 
Respublikasining 
kuzgi 
bugʻdoyzorlarida 21 ta oila, 65 ta turkumga kiruvchi 78 turdagi begona oʻtlar 
tarqalgan boʻlib, shundan: bir yilliklar–48 ta, ikki yilliklar–4 ta, koʻp yilliklar–26 ta 
turni tashkil etadi. Jumladan, boshoqdoshlar (
Poaceae
) oilasiga mansub–15 ta, 
shoʻradoshlar 
Chenopodiaceae
)–14 
ta, 
karamdoshlar 
(
Brassicacea
)–9 
ta, 
qoqioʻtdoshlar (
Asteraceae
)–9 ta, dukkakdoshlar (
Fabaceae
) oilasiga mansub–5 ta 
turni, qolgan oilaga mansub begona oʻtlar 1-3 ta turni tashkil etganligi aniqlangan.
Mintaqaning o„rganilgan hududlarida, kuzgi bugʻdoy maydonlarida ifloslantirish 
koʻrsatkichi boʻyicha bir yillik begona oʻtlar eng yuqori boʻlib–61,5%, ikki yilliklar–
5,1 va koʻp yilliklar 33,3% ni tashkil etganligi qayd etilgan. 
Qoraqalpogʻiston Respublikasining Janubiy hududi Amudaryo tumani kuzgi 
bugʻdoy maydonlarida 16 ta oila, 55 ta turkumga kiruvchi 63 turdagi begona oʻtlar 
tarqalgan boʻlib, shundan: bir yilliklar-39 ta, ikki yilliklar-4 ta, koʻp yilliklar–20 ta 
turni tashkil etadi (1-rasm). Kuzgi bugʻdoy maydonlarida begona oʻtlarning turlari 
boʻyicha Markaziy va Shimoliy hududlarga nisbatan 6-14 taga koʻpligi aniqlangan. 
Tarqalishi va tur tarkibi boʻyicha bir yillik begona oʻtlar 61,9% ni, koʻp yilliklar 
31,7% ni tashkil etib, ikki yillik begona oʻtlar 6,3% kam miqdorda tarqalganligi 
aniqlanib, bir yillik begona oʻtlar katta zarar keltirishi qayd etilgan. Bu shundan 
dalolat beradiki, mintaqaning Janubiy hududida Markaziy va Shimoliy hududlarga 
tuproqlar 
shoʻrlanish 
darajalarining 
nisbatan 
pastligi, 
iqlim 
sharoitining 
oʻsimliklarning oʻsishi, rivojlanishi uchun qulayligini koʻrsatadi.
Qoraqalpogʻistonning Markaziy hududi Xoʻjayli tumani Amudaryoning chap 
sohilida joylashgan bo„lib, kuzgi bugʻdoy yetishtiriladigan maydonlarda 17 ta oila, 46 
ta turkumga mansub, 53 ta turdagi begona oʻtlar tarqalgan boʻlib, bir yilliklar 32 
(60,4%) ta, ikki yilliklar 2 (3,8 %) ta va koʻp yilliklar 19 (35,8 %) tani tashkil etib, 
zarar keltirish boʻyicha bir yillik begona oʻtlar yuqori ekanligi aniqlangan (2-rasm). 
Respublikaning Shimoliy hududida joylashgan Chimboy tumani “Kegayli” 
kanali Shimoliy oʻng qirgʻogʻida joylashgan bo„lib, iqlim sharoiti jihatidan 
Qoraqalpogʻiston Respublikasining Shimoliy va Janubiy mintaqalari tuproq 
shoʻrlanish darajasi, vegetatsiya davrida foydali harorat, yogʻinlar, nisbiy namlik va 
boshqalar bilan ajralib turadi, bu esa ekin maydonlarida tarqalgan begona oʻtlar 
miqdori va turlariga ham oʻz ta‟sirini koʻrsatadi. Tuman kuzgi bugʻdoy maydonlarida 
15 ta oila, 47 ta turkumga mansub, 52 ta turdagi begona oʻtlar tarqalgan boʻlib, 
Markaziy va Janubiy mintaqalaridagi kuzgi bugʻdoy maydonlarida esa bu 
koʻrsatkichlar 16-17 ta oila, 46-55 ta turkum, 53-63 ta turni tashkil etib, Shimoliy 
mintaqada 1-11 donaga kam miqdorda ekanligi hisobga olingan. Shuningdek, 

12 
Shimoliy hududda ham ifloslanganlik darajalari boʻyicha, bir yilliklar eng yuqori 
koʻrsatkichni 59,6% (31 ta), ikki yilliklar 5,8% (3 ta) va koʻp yilliklar esa –34,6% (18 
ta) ni tashkil etganligi kuzatilgan (3-rasm). 
Tajribalarda kuzgi bugʻdoy maydonlarining begona oʻtlar bilan ifloslanganlik 
darajalari oʻrganilganda, begona oʻtlar bilan zararlanish darajasi kuzgi bugʻdoyni 
tuplanish fazasida bahorda yuqori ekanligi qayd etilgan. Ushbu keng tarqalgan 
begona oʻtlar kuzgi bugʻdoy unib chiqishidan, amal davri oxirigacha uning oʻsishi, 
rivojlanishiga toʻsqinlik qilib, don hosildorligini pasayishiga sabab boʻlmoqda.
1-rasm. Qorqalpogʻiston Janubiy 2-rasm. Qorqalpogʻiston Markaziy 3-rasm. Qorqalpogʻiston Shimoliy 
hududi (Amudaryo)
kuzgi bugʻdoy hududi (Xoʻjayli) kuzgi bugʻdoy hududi (Chimboy) kuzgi bugʻdoy 
maydonlarida tarqalgan begona maydonlarida tarqalgan begona maydonlarida tarqalgan begona 
oʻtlarning tarqalish turlari oʻtlarning tarqalish turlari oʻtlarning tarqalish turlari 
Mintaqaning janubiy, markaziy va shimoliy hududlari boʻyicha tuproq–iqlim 
sharoiti, tuproqlarning shoʻrlanganlik darajasi, yerdan foydalanish tartibi va begona 
oʻtlarga qarshi kurashishda oʻtkaziladigan tadbirlarga koʻra, begona oʻtlar turlari 
boʻyicha tarqalishi ham bir-biridan farqlanib, mintaqaning janubiy hududi Amudaryo, 
markazda Xoʻjayli va shimolda Chimboy tumanlarida mos ravishda 16, 17, 15 ta oila, 
55, 46, 47 ta turkumga mansub, 63, 53, 52 turdagi begona oʻtlar aniqlanib, jumladan, 
bir yilliklar–39, 32, 31 ta, ikki yilliklar–4, 2, 3 ta, koʻp yilliklar–20, 19, 18 ta turni 
tashkil etadi. Kuzgi bugʻdoy maydonlarida zarar keltirishi boʻyicha bir yillik begona 
oʻtlar ustunlik qilib, hududlar kesimida (mos ravishda–61,9; 60,4 va 59,6%) eng 
yuqori koʻrsatkichni egallashi tadqiqotlarda aniqlangan. 
Dissertatsiyaning «

Download 0,84 Mb.