‘smir organizmida ro‘y beradigan o‘zgarishlar

biologik, fiziologik yetukligi borasida tub o'zgarishlar 
amalga oshadi. Fiziologik rivojlanish va jinsiy balog‘atga 
yetish 
jarayonining 
yangi 
bosqichi 
boshlanadi. 
Organizmdagi o‘zgarishlar bevosita o ‘smir endokrin sis- 
temasining o‘zgarishi 
bilan boshlanadi. 
Bu davrda 
gipofiz bezining funksiyalari faollashadi. Uning old qis- 
midan ajralib chiqadigan garmon organizm to'qimalari- 
ning o‘sishi va boshqa muhim ichki sekretsiya bezlari 
(qalqonsimon bez, buyrak usti va jinsiy bezlar) ishlashi- 
ni kuchaytiradi. Ularning faoliyati o‘smir organizmida 
ko‘plab o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi, jumladan bo‘y 
o'sishining keskin tezlashishi (bir yilda o‘g‘il bolalarda
4—5 sm, qizlarda 3—4 sm o ‘sishi kuzatiladi), jinsiy ba- 
log‘atga yetish, jinsiy organlaming rivojlanishi va ikki- 
lamchi jinsiy belgilaming paydo bo‘Ushi amalga oshadi. 
Bu jarayonlar qiz bolalarda 13—15 yoshlarda nisbatan 
jadal kechadi. Jismoniy rivojlanish va jinsiy yetilishning 
akseleratsiyalashuvi kuzatilayotgan hozirgi vaqtda ayrim 
qizlar 9—10 yoshda, o‘g‘il bolalar esa 11—12 yoshlarida 
jinsiy balog'atga yetishning 
boshlanish bosqichida 
bo'lishi mumkin.
Bo‘yning o'sishi, vaznning ortishi, ko‘krak qafasining 
kengayishi — bulaming barchasi jismoniy rivojlanishining 
o ‘smirlik yoshiga xos xususiyatlaridir. Shular tufayli 
o ‘smiming tashqi ko‘rinishi bolaning tashqi ko‘rinishiga 
qaraganda farq qiladi: tana proporsiyasi kattalarga xos 
ko‘rinishga ega bo‘ladi. Shuningdek o‘smiming yuz tuzi- 
lishi ham o'zgarib bosh suyagining yuz qismi jadal rivo- 
jlana boradi. 0 ‘smirlik yoshida umurtqa pog'onasining 
o ‘sishi bo‘yning o‘sish tempidan orqada qoladi. Chunki
14 yoshgacha umurtqa pog‘onalari o ‘rtasidagi oraliqlar 
tog'aylar bilan to ‘lgan bo'ladi, bu esa ortiqcha jismoniy 
zo'riqish, tana holatining noto‘g‘ri turishi tufayli umurtqa 
pog'onasining noto‘g‘ri rivojlanishga moyilligini bildiradi. 
Umurtqa rivojlanishini buzilishining eng ko'p holati 11—
15 yoshlarga to ‘g‘ri keladi va ayni shu yoshlarda ro ‘y 
berishi mumkin bo'lgan defektlarni ham bartaraf etish 
oson kechadi. 20—21 yoshlarga yetib tos suyaklarining 
o'sishi yakunlanadi (shu davrda qizlaming jinsiy organ- 
lari ham yetiladi).
Muskul vazni va muskul kuchlarining ortishi jinsiy 
balog'atga yetishning oxirlarida nisbatan jadalroq amal-
42

ga oshadi. Bunda o ‘g‘il bolalarda muskullarning rivoj- 
lanishi erkaklarga xos tipda, qiz bolalaming yumshoq 
to‘qimalari esa ayollamikiga xos tipda amalga oshadi. 
Bu esa har bir jins vakiliga o'ziga xos erkaklik va ayol- 
lik sifatlarini beradi. Bu jarayonlarning nihoyasiga 
yetishi esa o‘smirlik davridan keyin amalga oshadi.
Muskul 
kuchlarining 
ortishi 
o'sm ir jismoniy 
imkoniyatlarini kengaytiradi. Buni bolalar juda yaxshi 
anglaydilar va ularning har biri uchun bu juda muhim 
ahamiyatga ega. Biroq o‘smir muskullari kattalamikiga 
qaraganda tez toliquvchan boTadi va davomli kuch- 
lanishlarga 
dosh 
berolmaydigan bo‘ladi. 
Shuning 
uchun sport va jismoniy mehnat bilan shug‘ullanishda 
buni inobatga olish lozim.
Turli organ va to‘qimalarning o'sishi yurak faoliya- 
tiga ham yuqori talablar qo‘yadi. 0 ‘z navbatida yurak 
ham qon tomirlariga 
qaraganda tezroq o ‘sadi. Bu 
jarayon yurak qon-tom ir sistemasi faoliyatidagi funk- 
sional buzilishlaiga sabab bo‘lishi, yurak urishining tez- 
lashishi, qon bosimining ortishi, bosh og‘rig‘i, bosh ay- 
lanishi, tez toliquvchanlik kabilar ko‘rinishida namoyon 
bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, o‘smirlik davrida ichki sekretsiya bez- 
lari faoliyati bilan bog‘liq ravishda organizmda keskin 
o ‘zgarishlar ro‘y beradi. Ayniqsa, qalqonsimon bez va 
jinsiy bezlar ajratib chiqaradigan garmonlar organizmda 
modda almashinishining katalizatori vazifasini bajaradi. 
Chunki endokrin va nerv sistemalari bir-biriga uzviy 
bog'liqdir. Shunga ko‘ra o‘smirlik davri bir tomondan, 
auw atning keskin ortishi va ikkinchi tomondan, nato- 
gen ta ’sirlarea o ‘ta sezeirligi bilan xarakterlanadi. 
Shuning uchun aqliy yoki jismoniy ortiqcha tohqish, 
uzoq muddath asabiy zo‘riqish, afFektlar, kuchli salbiy 
hissiyotlar (qo‘rqish, g‘azab, xafagarchilik) endokrin 
buzihshlarga (menstrual siklning vaqtincha buzilishiga) 
va nerv sistemasi funksiyasining buzilishiga sabab 
boTishi mumkin. Bunday buzilishlar ta ’sirlanuvchan- 
likning ortishi, o‘zini tuta bilmaslik, parishonxotirlik, 
ishda mahsuldorlikning pasayishi, uyquning buzilishi 
kabilarda namoyon bo‘ladi.
0 ‘smirlik davrida endokrin va nerv sistemalari 
faoliyatining bolalik davrida mavjud bo'lgan muvozanati
43

buziladi, yangisi esa endigina o‘matilayotgan bo‘ladi. 
Bunday qayta qurilishlar albatta o'smiming ichki holati, 
kayfiyati, ruhiyatiga ta’sir ko'rsatadi va ko'pincha uning 
umumiy noturg’unligiga, ta ’sirlanuvchanligiga, ser- 
jahlligiga, harakat faolligiga, vaqti-vaqti bilan hamma 
narsalarga befarq bo ‘lib qolishligi va lanjligiga asos 
bo‘ladi. Bunday holatlaming yuzaga kelishi ko‘pincha 
qizlarda menstrual sikl boshlanishidan bir oz oldinroq 
yoki sikl davrida ko'proq kuzatiladi.
Jinsiy balog‘atga yetish va jismoniy rivojlanishdagi 
o ‘sish o‘smir rahiyatida yangi psixologik tuzilishlaming 
yuzaga kelishida muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, 
bu o‘smir uchun juda sezilarli bo‘lgan o ‘zgarishlar 
bo‘lib, ular o ‘smirning katta bo‘lganini his qilishining 
yuzaga kelishining ob’ektiv manbasi bo‘lib xizmat qiladi 
(uning asosida o'smir o'zining kattalarga o‘xshashligini 
his qiladi). Ikkinchidan, jinsiy balog‘atga yetish boshqa 
jins vakiliga qiziqishni rivojlantiradi, yangi kechinma, 
hissiyot, tuyg‘ulami yuzaga keltiradi. O'smiming ichki 
bandligi va yangi taassurotlar, kechinmalarga munosa- 
bati darajasi ulaming o ‘smir hayotidagi o‘m i keng ijti­
moiy sharoitlar bilan, o‘smir hayotining konkret indi­
vidual sharoitlari, uning tarbiyasi va muloqoti xususiyat­
lari bilan belgilanadi. Bu o ‘rinda o ‘smir shaxsi 
shakllanishiga faqat kattalar uchun m o‘ljallangan kitob- 
lar va kinofilmlar salbiy ta ’sir ko’rsatishi mumkin. 
Bularning barchasi, shuningdek, o ‘rtoqlari bilan sevgi va 
jins muammolari haqida gaplashishlari o ‘smirlarda 
odamlar munosabatlarining intim jihatlariga ko’tarinki 
qiziqishni yuzaga keltirishi, erotik an’analar va ilk sek- 
suallikni rivojlantirishi mumkin. H ar ikkala jins o‘smir- 
lari uchun bu davrda ilk romantik hislaming yuzaga ke­
lishi «birinchi muhabbat»ga duch kelishi, birinchi 
bo‘salami olish kabilar m e’yoriy hoi hisoblanadi.

Download 5,3 Mb.