Sinfxona... Gung devor...
Bulutlar yorildi qarsillab,
Partalar...
Yig‘ladim yomg‘irday sevalab.
Oynaday yarqiroq nigohlar.
Bir kuni tilingdan
Sukunat so‘zlardi sirlami,
tarsillab,
Bizlardan qo‘rqardi gunohlar. U lg‘aydik, huv maktab hovlisin
Tark etdi biz bosgan murg‘ak iz.
Bir kalom otildi:
Mung'aydik, yetimday mung'aydik,
«Sevaman!»...
Sevgili sevgidosh, sevgisiz.
44
Bolalik... Olis o ‘n olti yosh...
Ay, meni yig'latgan sinfdosh,
Nahot u kunlarga
Men seni...
qaytmayman?
Men seni...
AytmaymanL
(S h a m s i у a)
0 ‘smirlik avtonomiyalari
0 ‘smirlik davrining xarakterli xususiyatlaridan yana
bin — bu davrda o ‘smirlarda kuzatiladigan o'smirlik
avtonomivasi holatidir. 0 ‘smirlik avtonomiyasining
huquqiy
avtonomiya,
emosional
avtonomiva.
makoniv
avtonomiya kabi turlari farqlanadi.
M a’lumki, bola dunyoga kelgan kundan boshlab
kimningdir qaramog'iga muhtoj bo‘ladi. Ota-onasi va
boshqa yaqinlari uni oziqlantiradi, kiyintiradi, tar-
biyalaydi va bolani muntazam nazorat ostida tutadi.
Ular bolani har tomonlama qo‘llab-quwatlab turadilar
va bola bunday qo'llab-quwatlash, daldalarga muhtojlik
his etib turadi.
0 ‘smirlik davrida esa bola o‘z hayotini, xavfsizligini
ta ’minlash borasida nisbatan mustaqillikka erishadi.
Endi u o'zini o ‘zi himoya qila olishi, lozim bo'lsa o ‘zi
o'z imkoniyatlari darajasida mehnat qilib, yetarli daraja
da daromad qilishi, o'z ehtiyojlarini mustaqil ravishda
o'zi qondira olishi mumkin bo'ladi.
Yuqorida keltirib o'tilgan huquqiy avtonomiya ayni
vaqtda bola o'smirlik yoshiga yetishi bilan unga qator
huquqiy imkoniyatlar berilishi bilan xarakterlanadi. Bu
davrda bola yuridik shaxs hisoblanib, ovoz berish huquqi-
ga ega bo'ladi. Mabodo bu davrda o'smir ota-onasi ajralib
ketgudek bo'lsa, bu holatda o'smiming qaerda va kim bi
lan qohshi bola xohishiga qarab hal etiladi. Shuningdek,
bola bu davrda o'z imkoniyatidan kelib chiqqan holda ras-
miy ravishda jismoniy mehnat bilan shug'ullanishi ham
mumkin. Lozim bo'lsa ulardan o 'z xatti-harakati, qihqlari
uchun javob berishi ham talab qilinadi. Shu kabi huquqiy
imkoniyatlarga ega bo'lish va bundan o'smiming xabar-
dorligi uning huquqiy avtonomiyasining yuzaga kelishini
ta’minlaydi. Bunday avtonomiyaga ega bo'lish o'smirda
o 'z xatti-harakati uchun javobgarlik, mas’uliyatlilik
hissini yuzaga keltiradi.
45
0 ‘smirlik avtonomiyalaridan yana biri — emotsional
avtonomiyadir. M a’lumki, bola dunyoga kelgan ondan
boshlab u onasi va atrofidagilarning emotsional, hissiy
qo‘llab-quwatlashiga, mehr-muhabbatini namoyon qi-
lishiga, erkalashiga ehtiyoj his qiladi. Shuning uchun ham
ilk bolalik yoshidagi, maktabgacha va kichik maktab
yoshidagi bolalami suyub, erkalab ularni quchib, boshini
silab, yoqimli gaplar va muomala bilan ularga hissiy
yaqinlik namoyon qilinsa, ular bundan quvonib, xursand
bo'ladilar va erkalayotgan shaxsga nisbatan talpinadilar.
Buni yosh bolalaming onasiga suykalishi, ularning pinjiga
suqilishi, ularga erkalanishi hollarida kuzatishimiz
mumkin. Shuningdek, bolalar o ‘z tengdoshlari bilan
b o ‘ladigan o‘zaro munosabatlarida nizo-tortishuvlarga
duch kelganida va ayniqsa, tengdoshlaridan «jabrlangan-
da», «engila boshlaganidan», ota-onasidan va atrofidagi
yaqinlaridan emotsional dalda, hissiy qo‘Uab-quwatlash
kutadi va bu borada ularga murojaat qiladi. Agar o ‘z vaqti
da shu hissiy daldani ola olsa, o‘zini erkin, tetik, g'olib
his qiladi va ular bilan quvonib yuradi. 0 ‘zining kichki-
nagina hayotida duch kelgan «muammolari»ni hal qilish-
da kattalar yordamiga m uhtojlikni his qiladi, ulardan
muntazam foydalanishga intiladi.
0 ‘smirlik davrida esa aksincha, o ‘smir endi «yosh
bola» emas, endi u «katta odam». Katta odam esa mus-
taqil bo‘lishi, o ‘z muammolarini o ‘zi hal qilishi kerak.
Bu davrda kattalar yordamiga murojaat qilish teng-
doshlar tomonidan qoralanadi. Va buni o ‘smiming o‘zi
ham xohlamaydi. Bu davrda o ‘smirlarga kattalar
tomonidan oldingidek ko‘rsatiladigan iltifot, erkalash-
lar erish tuyuladi. Endi ular o ‘zlarini erkalab, silab-siy-
pashlarini,
«arzimagan narsalar»
uchun kattalar
tom onidan bildiriladigan olqishlarni «yoqtirmaydi».
Endi ular atrofdagilaming hissiy qo‘llab-quwatlashlari-
dan xoliroq bo'lishga, o‘z muammolarini o'zlari shaxsan
hal qilishga intiladilar. Oldinlari ko‘chada, bog'chada,
maktabda yuz bergan voqealar haqida uyidagilarga
shikoyat qihb ota-onasidan yordam so‘ragan bo'lsalar,
endi oiladan tashqarida birontasidan dakki eshitib,
kaltak yeb kelgan taqdirda ham bu haqda ota-onasiga
bildirmaslikka harakat qiladi va imkon qadar ota-ona-
larining uning «ishlariga» aralashmasliklarini xohlaydi.
46
Bularning barchasi o ‘smirlarda bevosita kuzatiladigan
emotsional avtonomiyaning alomatlaridir.
0 ‘smirlarda kuzatiladigan avtonomiya holatining yana
biri makoniv avtonomivadir. Bunga ko‘ra o'sm irlar
imkon qadar o ‘z xonasida yolg‘iz qolishga, biron bir ish-
ni bajarayotgan yoki biron bir joyda bo‘lgan vaqtlarida
imkon qadar yolg‘iz bo'lishga ayniqsa, o ‘z ota-onasi, oila
a’zolari nazaridan chetroqda bo'lishga, o‘z o‘y-xayollari
bilan mashg‘ul bo ‘lib vaqt o £tkazishga intilib qoladi.
Suhbatlashsa ham asosan o ‘z tengdoshlari, yaqin o‘rtoq-
lari bilangina muloqotda bo‘lib, o‘z ota-onasi bilan imkon
qadar kamroq muloqotda bo‘lishga intilib, o ‘zi bilan o ‘zi
ovora bo‘lib qoladi. Ayni vaqtda o‘smirda kuzatilayotgan
bu hodisalaming asl sababini tushunmagan ayrim ota-
onalar ularning bunday holatidan xavotirlanib, ular bilan
oldingiga qaraganda ko‘proq qiziqib qoladilar. Boshqacha
qilib aytganda, ularning avtonomiyasiga «bostirib kiradi-
lar». Buni esa o'sm irlar yoqtirmaydi. Bunday holatlar
o ‘smirlar va ularning ota-onalari o ‘rtasidagi o'zaro
munosabatlarida kelishmovchiliklar, nizolaming yuzaga
kelishiga asos bo‘lishi mumkin.
Yuqorida qisman to ‘xtalib o ‘tganimizdek, o‘smir
ruhiyatida kuzatiladigan xarakterli xususiyatlardan biri —
ulaming o‘ta ta’sirlanuvchan, jizzaki, qo‘rs, sal narsaga
xafa bo ‘lishi uning hissiy noturg‘unligi ifodasidir.
Bunday holatlarning yuzaga kelish sabablaridan biri
bevosita jinsiy balog‘atga yetish, ichki sekretsiya bezlari,
ayniqsa, jinsiy bezlar funksiyalarining faollashuvi va
shular bilan bog‘liq holda o ‘smir organizmida ro‘y be
radigan psixofiziologik o ‘zgarishlardir.
M a’lumki, o ‘smirlik davrida o ‘smirning «men»i qay-
tadan shakllana boradi. Uning atrofidagilarga ayniqsa, o ‘z
o ‘ziga bo ‘lgan munosabati, qiziqishlari, qadriyatlari
yo‘nalishi keskin o ‘zgaradi. Uning o‘z shaxsiga bo‘lgan
e ’tibori kuchayadi. 0 ‘smirlik davrida shaxs egotsentrizmi
boshqa davrdagilarga qaraganda eng yuqori darajaga yeta-
di. Bu davrda o‘smir o ‘z shaxsiyatini boshqalardan ustun
qo‘yadigan, o ‘ziga ko‘proq bino qo‘yadigan bo‘lib qoladi.
Shu davrda o ‘g‘il bolalarda ham, qiz bolalarda ham shun-
chaki kattalarga taqlid qilib emas, balki tom m a’noda
o ‘zining xatti-harakatini nazorat qilish, o ‘zining yurish-
turishi, kiyinishi, tashqi ko‘rinishiga astoydil e’tibor
47
berish, pardoz-andoz bilan shug‘ullanish kabi holatlar
kuzatiladi. Biroq bu davrdagi endokrin sistemasi faoliyati,
epofiz, jinsiy sekretsiya bezlari ajratib chiqaradigan gar-
monlar ta ’siri ostida o‘smir organizmida va tana tuzilishi-
da o'zgarishlar ro‘y beradi. Uning tana tuzilishi propor-
siyasi buziladi (u nisbatan beso'naqayroq bo‘lib qoladi),
tovushlari o'zgarib, do‘rillab qoladi. Jinsiy balog‘atga
yetishning boshlanishi bilan yuzlariga husnbuzar chiqa
boshlaydi. Bularning barchasi o ‘smir uchun kutilmagan,
uncha xush kelmaydigan holatlardir va aynan ana shu ho-
lat o'smiming ta ’sirlanuvchanligini, jizzakiligini ortishiga
olib keladi. Shu davrda o ‘smirning tashqi ko'rinishi,
shaxsiyatiga oid bildirilgan arzimagan nojo‘ya gap uning
uchun jiddiy salbiy kechinmalarning yuz berishiga asos
bo‘lishi mumkin.
| 