m e ’y o r la r
bilan boshqarilmasada bir-birlarini shahvoniy m a’qul
ko‘radigan juftlardan iborat unchalik katta bo'lmagan
guruhlar tashkil topa boshlaydi. Shunday qilib, est-
rusning uzayishi hamma uchun ham qulay, m a’qul
bo‘lmagan. Bu esa urug‘ tarkibiga
kiruvchi erkaklar
o ‘rtasida yana janjallar, qon to ‘kilishlarga sabab bo‘ladi-
gan holatlarni keltirib chiqargan. Odamlar jamoasi
xo‘jalik faoliyatining jiddiy buzilishi, urug‘ning yashab
qolishi uchun xavfning ro ‘yobga chiqishiga olib keldi.
Shu tarzda yuzaga kelayotgan jamiyatda, urug‘ ichidagi
jinsiy muloqotni boshqarish, biologik instinkt, zoologik
14
individualizmni jilovlash uchun maxsus ijtimoiy me’yor-
lar shakllana boshladi. Ana shunday ijtimoiy me’yorlar-
dan biri mazkur urug‘ ichida erkak va ayollarning jinsiy
muloqotlarini m a’lum bir muddatga (ovga tayyorlanish,
ov vaqtlarida) taqiqlovchi jinsiy tabular (ta’qiqlash)ning
yuzaga kela boshlaganligidir.
Tabu — axloqiy me’yorlarga qaraganda ancha jiddiy
va qattiq ta’qiqdir. Axloqiy me’yorlarni buzuvchilarni
jamoa jazolashi, uni yo‘q qilib yuborishi ham
yoki
kechirib tirik qoldirishi ham mumkin bo'lgan. Ko‘pin-
cha esa tabularni buzganlar, ular buni bilib qilganmi,
yoki bilmaymi bundan qat’iy nazar, so‘zsiz jazolangan,
yo‘q qilib yuborilgan.
Ishlab chiqarishdagi jinsiy tabulaming yuzaga ke
lishi urug£ o ‘rtasida erkak va ayolni maishiy ajratib
qo'yish bilan kuzatiladi. Tabu vaqtida erkaklarning
nafaqat ayollarga teginishi, balki ularga qarashi, ular bi
lan gaplashishi, ular tayyorlagan ovqatni iste’mol qilishi,
hatto ular bilan bir tom ostida ya’ni «bir uyda» bo‘lishi
ta ’qiqlangan.
Dehqonchilikning yuzaga kelishi, mavsumiy dala
ishlarining ortib borishi bilan jinsiy tabulardan xoli
vaqtlar borgan sari kam muddatli bo‘lib boravergan.
Erkaklarda ham, ayollarda ham jinsiy zo‘riqishning
jadalligi ortib borgan. Shuning uchun tabulardan xoli
qolgan vaqt oralig‘i o‘ziga xos shahvoniy ayshu ishrat-
larga aylana borgan.
Atoqli psixolog Z.Freyd bu davmi o ‘z navbatida
bayramlarga qiyoslagan. Chunki aksariyat bayramlarda,
boshqa kunlari taqiqlangan deyarli barcha narsaga
ruxsat beriladi. Bu bayramlar hech nima bilan cheklan-
magan, jo'shqin jinsiy muloqotlar amalga oshirilgan.
Shunday qilib qisqa muddatli estrus yuzaga kelgan,
biroq endi bu estrus biologik sabablar bilan emas, ijti
moiy sabablar bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu vaqtlarda hali
na nikoh va na oila mavjud bo‘lgan.
0 ‘z navbatida tabular keyinchalik nikohning ilk
turlaridan bo‘lmish ekzoaam nikohlarni yuzaga kelti-
radi (ekzogam nikoh — urug‘lararo, qabilalararo nikoh).
Chunki tabular
faqat o‘z urug‘i uchungina taalluqli
bo‘lib, unda qon-qarindoshlar o‘rtasida jinsiy muloqot
ta’qiqlangan, boshqa qabila yoki urug‘ a’zolariga esa
15
taalluqli bo‘lmagan. Shuning uchun erkakiarga qaer-
dadir, ovloq joyda boshqa urug‘ga mansub bo‘lgan ayol
ni uchratib qolib undan shahvoniy ob’ekt sifatida foy-
dalanishi mumkin bo‘lgan. Mabodo erkaklar uzoq mud-
dat qishloq xo’jalik ishlari bilan band bo‘lgan vaqtlarida
biron bir begona erkak bilan ayollar ham bu ishni qi-
lishgan. Tabu davom etayotgan davrda bir urug‘ erkagi
o‘z ayollaridan uzoqda, o ‘z kulbasida boshqa urug‘ga
mansub ayolni saqlashi mumkin bo‘lgan.
Keyinchalik bu tasodifiy aloqalar qabila qoidalarida
odatiy, zaruriy, ko‘zda tutilgan odatlarga aylanib bordi.
Bu o’rinda odamlarga, bu «boshqa urug‘dagilar» bilan
bo‘lgan aloqalardan tug'ilgan nasllar nisbatan bo‘ydor,
baquwat, abjir ekanligi sezilib bordi. Bu aynan hozirgi
zamon odami gomosapiens shakllana boshlagan davrga
to ‘g‘ri keladi.
Shunday qilib endogamiya (faqat bir urug‘ vakillari
o'rtasidagi jinsiy aloqa)dan, agomiya, ya’ni
jinsiy
munosabatlarning vaqtinchalik ta ’qiqlanishi orqali ek-
zogamiva (turli qabila vakillari o‘rtasidagi muntazam
jinsiy aloqa) yuzaga keldi. Bundan nikohning guruhli
nikoh (dualno rodovoy) turi yuzaga kelgan. Guruhli
nikohda bir urug‘ erkaklari boshqa urug‘ning barcha
ayollari uchun er va aksincha,
ikkinchi urug‘ning
erkaklari birinchi urug‘ ayollarining erlari hisoblangan.
Guruhli
nikohning yuzaga kelishi nikoh juftlari
doirasini m a’lum bir guruh a’zolari bilangina chega-
ralab, birmuncha qisqartiradi.
Bunday hollarda boshqa urug‘dagi «erkak» bu qabi-
laga faqat bitta maqsadda, «nikoh» maqsadidagina ke-
lar edi, o ’zlari esa ona oilalarida yashardi va ishlashar-
di, ular o ’zlarining «xotin»lari yashaydigan oilada hech
qanday huquqqa ega emas edilar.
Guruhli nikoh ikki urug‘ning
nikoh aloqalaridan
iborat bo‘lgan — nikoh
munosabatlarining
birinchi
shakli bo‘lgan. Albatta bunday urug'larni hali moddiy
ne’matlar ishlab chiqish emas, balki bolalarni dunyoga
keltirishgina bog‘lab turgan.
Ishlab chiqarish va bo
lalarni dunyoga keltirish munosabatlari bir-biridan ajra-
tib qo’yilgan edi. Jinsiy aloqalar esa faqat bir-birlari bi
lan mulkiy ishlab chiqarish ishlari bilan boglanmagan
odamlar o ‘rtasidagina mavjud bo'lgan.
16
Guruhli nikoh shaxsiy nikoh boim agan, ya’ni unda
biron bir doimiy «ег-xotinlik» juftlari mavjud bo'lma-
gan. Har bir ayolning nikoh jufti aynan kim bo‘lishi
urug' tomonidan belgilanmagan, bu faqat odamlarning
xolis xohishlari, istaklarining namoyon bo‘lishi bo‘lgan
xolos.
Urug' faqat zo‘ravonlik,
majburlash hollari
kuzatilgandagina aralashishi mumkin bo'lgan, ya’ni har
bir individga o‘zi qanday xohlasa, shunday yo‘l tutish
huquqi ta ’minlangan. Bunday munosabatlarni hozirgi
zamon tili bilan «nikoh», deb atash mushkul, chunki
bunday munosabatlar juftlardan na huquq, na majburi-
yat va na o'zaro mas’uliyatni talab qilmagan. Shu-
ningdek, oila deb atash mumkin bo'lgan, bolalarni bo-
qish va tarbiyalash bilan bog'liq bo'lgan alohida bir
muhabbat ham bo'Imagan.
Tabiiyki, guruhli nikohda u yoki bu bolaning otasi
kim ekanligini aniqlash mushkul bo'lgan, shuning uchun
bolalaming kelib chiqishi faqat ona tomonidangina
hisoblangan. Urug'ning faqat ayolga tegishli tomoni tan
olingan. Bolalar faqat o'z onasinigina bilganlar. Ularning
singillari, singillarming bolalari, tug'ishgan aka-ukalari va
boshqa qarindoshlar ona urug'ini tashkil qilgan.
Guruhli nikohning moddiy asosi bo'lib asosan uy
xo'jaligini yuritish hisoblangan, chunki bu vaqtga kelib
ovchilik hamma vaqt ham urug' ehtiyojini qondira ol-
may qolgan. Bu davrda ayol uy xo'jalik ishlari bilan
bog'liq bo'lgan barcha ishlarni bajargan va shu bilan
bog'liq holda urug' a’zolari o'rtasida o'ziga xos hur
matga ega bo'lgan, urug' oqsoqollari kengashida e’ti-
borli o'rin egallagan. Matriarxat (onalik) davri bir necha
o 'n ming yillar davom etgan.
Keyinchalik guruhli nikoh doirasida o'zaro mayllar
zaminida yetarlicha doimiy juftlar shakllana boshladi.
Bundan paydo bo'lgan juftli nikoh dastawal bir erkak
doimo faqat bitta ayol bilan yashashligini bildirmagan.
Erkak kishi bir necha ayol bilan bo'lishi mumkin bo'lgan,
xuddi shuningdek, ayol ham bir necha erkak bilan muno
sabatda bo'lgan. Aniqrog'i, bunday nikohni juftli nikoh
emas, balki ibtidoiy-egalitar, ya’ni teng huquqli nikoh
deyish to'g'riroq bo'ladi. Tabiiyki, urug'ning bir numcha
boobro' a’zolari bir necha ayolga ega bo'hsj^^tW hkitt
bo'lgan. Bu davrga kelib ko'p erlilik kam ro^'ijchragan.
17
Bunday juft nikohlar
taxminan bundan 25—24
ming yillar muqaddam urug‘ ichida xo‘jalik va iqtisodiy
munosabatlarning yangi shakllariga o ‘tish biJan, xususiy
mulkchilikning yuzaga kelishi bilan bog‘liq bolgan. Bu
yo'lda qo‘yilgan birinchi qadam «sovg'a ayriboshlash»
deb atalgan odat bolgan.
Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan
urug', qabilaning bir a’zosi mehnatining mahsuldorligi
sezilarli darajada origan va bu ortiqcha iste’mol mahsu-
lotlarining yuzaga kelishiga olib kelgan. Har bir ishchi
o'zi yaratgan mahsulotni qabilaning «umumiy qozoni-
ga» tashlaydigan eskicha taqsimot shakli endi ishlab
chiqarishni yanada rivojlanishiga to'sqinlik qila boshladi
(chunki bu qabilaning порок, dangasa a ’zolarining ham
ishlab chiqish faoliyatidan jazosiz qutulib qolishiga olib
kelgan). Shuning uchun qabila ortiqcha mahsulotning
m a’lum bir qismini qabila mulkiga o ‘zining abjirligi,
chaqqonligi, ishlab chiqarish faoliyatida ko'proq mu-
vaffaqiyatlarga erishganligi bilan farqlanib turgan a ’zo-
lariga «mukofot» tariqasida taqsimlashga ruxsat berish-
ga majbur bolgan. Hammaga teng taqsimlash
bilan
birga asta-sekin odamning imkoniyatiga, uning qabila
mulkiga qo'shayotgan ulushi miqdoriga qarab «mehnat
haqi» taqsimlana boshlangan.
Agar teng taqsimlanishda jamoa mahsulotidan ulush
olish «huquqi» mazkur urug'ga taalluqliligiga qarab
berilgan bo‘Isa (jamoa mulkiga qancha hissa qo'shgani-
dan qat’iy nazar, endi bu «huquq» mahsulot yaratishda-
gi ishtirokiga asoslanadigan boldi.
Urug‘ning ayrim a ’zolarida ortiqcha mahsulot,
shaxsiy mulkning paydo bolishi, oilaning shakllanishi
tomon qo‘yilgan yangi qadam bolgan -sovg'a
ayri-
boshlash»ni yuzaga keltirdi.
Erkak kishi boshqa
urug'dagi «o‘z ayoliga» o'zining «mukolbtini* sovg'a
qilgan, shuningdek ayol ham o'zinikini unga bergan.
Toki ular o'rtasida sovg'a ayriboshlash davom elar ekan,
erkak bilan
ayol o'rtasidagi jinsiy aloqa ham davom
etavergan. Sovg'a ayriboshlashning lo'xlalilislu esa ular
o'rtasidagi aloqaning ham tugashim biUlirgan. Shunday
qilib nikohning yana bir turi individual lull nikoh
yuzaga kelgan.
Bunda ayolni o'zining qondosh qanndoshltui, ya’ni
is
o‘z urug‘i erkaklari bilan teng taqsimlash munosabat
lari, boshqa urug‘dagi erkaklar bilan esa sovg‘a ayri-
boshlash munosabatlari bogiab turgan.
Shuni aytib o ‘tish joizki, juftli oilaning yuzaga kelishi,
boshidanoq, uni o‘z urug‘iga qarshi qo‘yishni va onalik
urug‘i asoslarining buzilishiga olib kelishini bildirgan.
Ya’ni erkak kishi o‘z mukofotini boshqa urug‘dagi «o‘z
ayoli»va uning bolalariga qanchalik ko‘p bersa, uning o‘z
onalik urug‘iga shunchalik kam ulush qolgan.
Biroq «er» hali «xotinning» va uning bolalarining
yagona boquvchisi bo‘lmagan. Juftli oilalaming yanada
asosliroq bo’lishi uchun sovg‘a ayriboshlash noadekvat
bo‘lishi kerak edi, ya’ni er xotiniga, xotin eriga berganga
qaraganda ko‘proq berishi lozim edi, shunday qilib u (er)
xotinning bolalarini boquvchisi bo‘lib qolishi, sovg‘a ayri
boshlash munosabatlari boquvchilik munosabatlariga
aylanishi lozim edi. Shu bilan birga erkakning xotin va
uning bolalari bilan aloqasi muntazam va uzoq muddatli
bo‘lib bordi. Nihoyat (dualno rodovoy) qabilalararo nikoh
zaminida doimiy o‘rin olgan xo‘jalik birligi — jam oa
tashkil topdi, unga erlar o‘z xotinlari va ularning bolalari
bilan kirdi. Erkaklar o ‘z singillaridan, ayollar esa mos
ravishda o‘z aka-ukalaridan ajralishdi. Yangi iqtisodiy
xo‘jalik birligi yoki oilaning yana bir turi —
| 