Akusherlik va genekologiyada hamshiralik ishi




Download 6,89 Mb.
Pdf ko'rish
bet33/57
Sana06.12.2023
Hajmi6,89 Mb.
#112335
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   57
Bog'liq
Akusherlik

 
 
 
 
 
 
 
Akusherlik va ginekologiyada hamshiralik ishi faniga kirish. Akusherlik va 
ginekologik yordam ko’rsatish muassasalarida tibbiyot hamshirasining o’rni 
REJA: 
7. 
Akusherlik va ginekologiya haqida tushuncha.
8. 
Akusherlik va ginekologik yordam ko’rsatish muassasalarida hamshiraning 
tutgan o’rni, vazifalari, ma’naviy qiyofasi 
9. 
Aseptika va antiseptika haqida tushuncha
Akusherlik-tibbiyotning qadimiy ildizlaridan biri. Akusherlik va 
ginekologiya rivojlanishini tarixiy ma’lumotlari. 
«Akusherlik» so’zining zamonaviy tushunchasi (aicousher-tug’ish) – bu 
tibbiyot tartibi, ayol-bola tug’ish funksiyasi, normal va patologik, homiladorlik 


davrida tug’ruq va tug’ruqdan keyin davrlarda ratsional yordam berish 
uslublarinii o’rganadigan fandir. Akusherlikda anatomik, fiziologik, klinik, 
bakteriologik va bioximik tekshirish usullaridan foydalaniladi. Akusherlik bir 
bilan yakin bog’langan –quyidagi bo’limlardan iborat, homiladorlik, tug’ruq va 
tug’ruqdan keyingi davrlarni fiziologiyasi va potologiyasi, akusherlik jarroxligi, 
yangi tug’ilgan chaqaloq fizologiyasi va patologiyasi. 
Akusherlik-tibbiyotning kadimiy ildizi bo’lsa, ginekologiya esa XIX asr 
o’rtasida alohida fan sifatida yaraldi. 2-ta fan ham bir-biri bilan uzviy boglik, 
lekin kelib chiqqan tarixiy qarashlar akusherlik va ginekologiyani tibbiyotning 
aloxida fan sifatida ajratdi. 
Akusherlik so’zi fransuz tilida “accoucher”-tug’moq ma’nosini anglatuvchi 
qadimiy tibbiyot fanining bir tarmog’i bo’lib, ayollar organizmida homiladorlik, 
tug’ruq va chilla davrida ro’y beradigan fiziologiya va patologik jarayonlarni 
o’rganuvchi, ularning oldini olish ishlarini tashqil etuvchi fandir. Akusherlik 
aslida ginekologiya (gynaecos-ayol, logos-ta’limot) fanining bir qismi 
hisoblanadi. Ginekologiya ayollar jinsiy a’zolarining fiziologiyasi va 
patologiyasini o’rganuvchi fandir.
Ayollar maslaxatxonasi – bu dispanser tipidagi ambulator-shifoxona. 
Qaysiki uning ishida zamonaviy sog’liqni saqlashni asosiy prinsipi bo’lgan 
– profilaktika va davolash birligi kashf etilgan. 
Ayollar maslaxatxonasining asosiy maqsadi ayollarni sog’lomlashtirishga 
yunaltirilgan davolash-profilaktik aloqaini berish, onalar va perinatal 
kasallanishni profilaktikasi va ulimni oldini olishga karatilgan. 
Bu maqsadga erishish uchun ayollar maslaxatxonasida quyidagi masalalar 
xal kilinishi kerak: 
-homiladorlik, tug’ruq, tug’ruqdan keyingi va ginekologik kasalliklarni 
oldini olishga karatilgan davolash-profilaktika ishlarini amalga oshirish, 
homilani perinatal ximoya qilish; 
-akusherlik-ginekologik aloqaini berish; 
-kontrasepsiya ishlarini olib borish, abortlardan ogoxlantirish; 
-amaliyotga patologik homiladorlikni, tuguvchilarning kasalliklarini va 
ginekologik bemorlarning zamonaviy diagnostika usullarini, profilaktikasini va 
davolashni kiritish; 
-sanitar-oqartuv ishlarini olib berish; 
-Onalik va bolalikni ximoya qilish qonuni asosida ayollarni sotsial-xukukiy 
ximoya qilishni ta’minlash; 
-sog’lom turmush tarzini tavsiya qilish; 


-tug’ruqxonalar, kattalar va boshqalar poliklinikalari, tez tibbiy aloqa va 
boshqa davolash – profilaktik muassasalar bilan (silga qarshi, teri-tanosil, 
onkologik dispanserlar va boshqalar) sistematik aloqani amalga oshirish; 
-oilani rejalashtirish ishlarini olib berish. 
Ayollar maslaxatxonasini ishining bajarilishi maxsus formadagi xujjatlarda 
olib boriladi. 
Akusher-ginekologlarni uyga borishi ( patronaj) ham hisoblab chiqilgan. 
Akusher-ginekolog ambulator qabulda 1 soatda 5ta odamni qabul kaladi, 
Ayollar axolisini ommaviy dispanserdan o’tkazish u-n quyidagi tadbirlarni 
kullash: 
-Butun ayol axolisini har yili laborator va instrumental tekshirish asosida 
ko’rikdan o’tkazish; 
-Ko’rikdan avval boshqa zamonaviy diagnostik usullar orqali davolashga 
muxtojlarni; 
-Kasalliklarni erta davrlarda aniklash; 
-Sog’lomlik xolatini individual tarzda aniklash va baxolash. 
-Zarur tibbiy va sotsial tadbirlarni ishlab chiqish va o’tkazish, va ayollar 
sogligini dinamikada kuzatish. 
Har yili dispanserdan o’tkazish va xurikdan oldingi tekshirishlar natijasida 
quyidagi ayollar guruxi ajratiladi: 
Sog’lom (d-I), xech kanday shikoyatlari yo’q, anamnezida kasalliklar yoki 
aloxida organ va sistemalar funksiyasi buzilishi uchramagan ayollar. Ularga 
yana kuzatish lozim bo’lgan ayollar ham kiradi (qaysini ularda arterial bosim va 
shunga o’xshash organizmning fiziologik harakteristikasi ahamiyatsiz 
uzgarganlarda); 
Deyarli sog’lomlar (D-II), anamnezda utkir yoki surunkali kasalligi borlar, 
lekin kup yillar davomida kasallik kechishida xurujlar bo’lmagan; 
Kasallar, davolashga muxtojlar (D-III), kasallikni kompensirovanlangan 
kechishi bilan, kash buladigan xurujlar, ishkobiliyatini davomiy bo’lmagan 
tarzda yo’qotish; kasallikni subkompensirovanlangan kechishi bilan, ish 
kobiliyatini davomiy tarzda yo’qotish; kasallikni dekompensirlangan kechishi, 
turgun patologik o’zgarishlar bilan, ish qobiliyatini turgun yo’qotadigan. 
Ayollar maslaxatxonasini to’g’ri ish faoliyatida muddati 12 xaftagacha 
bo’lgan 70-90% homiladorlar kuzatuv ostiga olinishi kerak, 28 xaftadan keyingi 
muddatdagilardan hisobga olinmaganlar bo’lishi kerak emas. 
Hamilador vaqtida hisob (uchetga) olinganda ular tug’ruqlaga ayollar 
maslaxatxonasini 14-16 marta (homiladorlikni 1-yarmida oyda 1 marta, 2-
yarmida 2 marta), tugganlar kamida 2-3 marta qabulga kelishlari kerak. 


Ayollar maslaxatxonasida hisobga olingan barcha homiladorlar, 
homiladorlik kechishi davomida 2 marta terapevt ko’rigidan utish kerak (1-
marta 12 xaftagacha), qonda rezus-faktorni tekshirish va 3 marta 
(homiladorlikni trimestrlari buyicha) Vasserman reaksiyasiga tekshirish kerak. 
Qoni rezus-manfiy bo’lgan ayollar 12-17% xollarda uchraydi. Barcha 
homiladorlar tug’ruqqachaga “ onalar maktabida” fiziopsixoprofilaktik 
tayergarlikdan utishlari kerak, Ular yana okulist, stomatolog, otolaringologlar 
kurigidan, boshqa mutaxassislardan esa ko’rsatmalarga ko’ra o’tishlari kerak. 
Tug’ruqxona majmui 
Tug’ruqxona majmui; kasalxonaning akusherlik va ginekologik bo’limlari 
ayollarga homiladorlik, tug’ruq va tug’ruqdan keyingi davrlarda, ginekologik 
kasallarga malakali tibbiy aloqa kursatish, hamda yangi tug’ilgan chaqaloqlarni 
parvarish qilish uchun maxsuslashtirilgan.Tug’ruqxona, joylashgan xudud 
buyicha yordam kursatadi, lekin birinchi, shoshilinch tibbiy yordam turar joydan 
tashqari hamma homiladorlarga va tuguvchilarga kursatiladi.Gospitalizatsiya 
qilish tibbiy ishchilarning yo’llanmalari orqali amalga oshiriladi, lekin ayol o’zi 
ham tug’ruqxonaga murojaat qilishi mumkin. 
Tug’ruqqa yordam beruvchi dpm larning tuzilishi. Akusherlik-ginekologiya 
majmuyi homilador, tug’uvchi va tuqqan ayollar, yangi tug’ilgan chaqaloqlar, 
jinsiy a’zolari kasallangan ayollarga statsionar yordami ko’rsatishga 
mo’ljallangan. Tug’ruq muassasasida ishni yaxshi tashqil etish orqali, tug’ruq va 
tug’ruqdan keyin uchraydigan asoratlarni, yangi tug’ilgan chaqaloqlar 
kasalliklarining oldi olinib, o’lim yuz berishiga yo’l qo’yilmaydi. Tug’ruq 
muassasalarining tuzilishi.
Tug’ruq muassasasida quyidagi bo’limlar bo’ladi:
-statsionar; 
-davolash-diagnostika bo’linmalari; 
-ma’muriy-xo’jalik qismi.
Tug’ruq muassasasi tuzilishi davolash profilaktika muassasalari qurilish 
me’yorlari va talablariga mos bo’lishi kerak.
Tug’ruq bo’limi quyidagilarga ega bo’lishi kerak: 
-kislorod ta’minoti; 
-issiq va sovuq suv ta’minoti; 
-kanalizatsiya; 
-sanitar bakteriotsid nurlatgichlar yoki ventelyatsiya. 
Tug’ruq statsionari o’z tuzilmasida quyidagi bo’limlarga ega: 
-ko’rib tekshirish xonasidan iborat qabul qilib o’tkazish bloki; 
-homiladorlik patologiyasi bo’limi; 


-1-akusherlik bo’limi; 
-2-akusherlik bo’limi; 
-reanimatsiya va jadallashtirish bo’limi (homilador, tug’ayotgan va 
tuqqan ayollar uchun). 
-yangi tug’ilgan chaqaloqlar reanimatsiyasi va jadal davolash 
bo’limi; 
-ginekologiya bo’limi; 
-sterilizatsiya va laboratoriya bo’limi. 
Barcha bo’limlar tibbiy apparatlar, asbob uskunalar va jihozlar, parvarish 
vositalari bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. 
Tug’ruq muassasalarining tuzilishi. 
Qabul bo’limining vazifalari:
Qabulxona bo’limida tibbiy xodim uchun stol, 2-3ta stul, tarozi, bo’y 
o’lchagich, tanometr, fonendoskop, tazomer, stedoskop, steril qo’lqoplar, 
rezina kateterlar, Esmarx krujkasi, steril doka va paxtali shariklar, shoshilinch 
tug’ruq qabul qilish uchun zarur bo’lgan vositalar to’plami, 1-tibbiy yordam 
ko’rsatish uchun kerak bo’lgan dorilar saqlanadigan shkaf bo’lishi lozim. 
-fiziologik bo’limiga tug’uvchi ayol orqali yuqumli kasalliklar tarqalishining 
oldini olish; 
-ShII ning oldini olish maqsadida sog’lom tug’uvchi ayollarni yuqumli 
kasallikka shubha qilingan ayollardan ajratish; 
-shaxsiy sanitar ishlovidan o’tkazish yo’li bilan septik kasalliklarning oldini 
olish.
Qabul bo’limiga kelgan ayolning ahvoliga qaraladi: harorati o’lchanadi, 
tomog’i va terisi ko’riladi, tomir urishi sanaladi, ikkala qo’lida ham qon bosimi 
o’lchanadi. Vrach yoki doya ayolning homiladorlikkacha va homiladorlik 
davrida boshidan kechirgan kasalliklari aniqlanadi. Ayolning almashinuv 
xaritasiga oid tekshiruv ma’lumotlari yo’q bo’lsa, ushbu infeksiyalarga tekshirish 
to’g’risida ayolni xabardor qilish kerak. Tug’ruq tarixi rasmiylashtirilib analiz 
qilinadi. Qabul bo’limida ayollarni qabul qilish jurnali, bitga qarshi preparatlar 
bilan ishlab borishni qayd qilish jurnali bo’lishi kerak. 
Fiziologik bo’lim: (birinchi akusherlik) 
-tuvaklarni yuvish xonasi; 
-dezinfeksiyalash xonasi; 
-ko’rinish xonasi; 
Indvidual tug’ruq zalida kushetka va tug’ruq qabul qilish uchun krovatlar, 
sterillangan bikslar qo’yiladigan o’rindiq, asboblar uchun stol, dori-darmonlar 
aylanadigan taburet, ko’chma reflektor yoritgich, shtativlar bo’lishi kerak. 
-sanitariya ko’rigi xonasi; 


-tug’ruq bloki; 
-tug’ruqdan keyingi palatalar; 
-ko’rik xonasi; 
-chaqaloqlar bo’limi; 
-uyga kuzatish xonasi. 
Tug’ruq bloki o’z navbatida quyidagilarga bo’linadi: 
-tug’ruq oldi palatalari; 
-tug’ruq zali; 
-kichik va katta operatsiya xonalari. 
Tug’ruq zali kamida 2 ta bo’lib, galma-gal siklik ravishda ishlashi kerak. 
Tug’ruq zalida xodimlar aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilgan holda 
tug’ruq zallari tabiiy va sun’iy yorug’likka ega bo’lishi kerak, harorat +26 S dan 
past bo’lmasligi kerak.
Tug’ruq blokida quyidagi xonalar bo’lishi kerak: 
-tuvaklarni yuvish xonasi; 
-dezinfeksiyalash xonasi; 
-ko’rinish xonasi. 
Tug’ruqdan keyingi bo’lim: 
-tekshirish va ko’rish xonasi; 
-muolaja xonasi; 
-vaksinalarni saqlash xonasi; 
-oshxonadan olib kelingan ovqatlarni tarqatish xonasi; 
-dushxona; 
-tuvaklarni yuvish va zararsizlantirish uchun sanitariya shohobchasi. 
Observatsiya (ikkinchi akusherlik) bo’limi tuzilish jihatidan xuddi fiziologik 
bo’limga o’xshash, farqi undan kichikroq hajmda bo’ladi. Yirik akusherlik 
muassasalarida izolyator (ajratish xonasi) bo’ladi. 
Tug’ruqdan keyingi bo’lim: 
-tekshirish va ko’rish xonasi; 
-muolaja xonasi; 
-vaksinalarni saqlash xonasi; 
-oshxonadan olib kelingan ovqatlarni tarqatish xonasi; 
-dushxona; 
-tuvaklarni yuvish va zararsizlantirish uchun sanitariya shohobchasi. 
izolyator (ajratish xonasi) bo’ladi. 
Homiladorlik patologiyasi bo’limi umumiy o’rinlarning 30% ini tashqil 
etadi.
Homiladorlik patologiyasi bo’limi:
-homiladorlar uchun palatalar; 


-jadal davolash xonasi; 
-muolaja xonasi; 
Jadal davolash xonasida funksional krovat, tuvak, shtativ, dorilar uchun 
shkaf, bir marta ishlatiladigan shprislar, til ushlab turgich, og’iz kengaytirgich, 
laringoskop kabi asboblar uchun stol bo’lishi kerak. Agar xonada bemor bo’lsa, 
karovat yonida narkoz apparati turishi kerak. Eklampsiya bo’lgan ayol uchun 
indvidual tibbiy post o’rnatiladi. Muolaja xonasida tahlil uchun tomirdan qon 
olinadi, in’eksiyalar-homiladorlarga tomir orqali dori yuborish, qon quyish va 
boshqa amallar bajariladi. Steril materiallar saqlanadigan bikslarda sterillash 
kuni ko’rsatilgan bo’lishi kerak.
Chaqaloqlar bo’limi yoki palatasi yangi tug’ilgan chaqaloqlarning 
tug’ilishidan uyiga kuzatguncha yoki boshqa bo’limga o’tkazguncha bo’lgan 
vaqtda kuzatib borish uchun mo’ljallangan. 
Har bir tug’ruq muassasalarida qo’shimcha binolar bo’lib, ularga avtoklav 
xonasi, oqlik va bog’lov materiallarini tayyorlash va sterillash xonasi, ordinator 
xonasi kiradi. Tug’ruq zalida akusherlik xizmati ko’rsatiladi. Tibbiyot hamshirasi 
esa tug’ruq zalidan tashqari tug’ruqqa yordam muassasalarining barcha 
bo’limlarida ishlash huquqiga ega. Ammo favqulotda holatlarda tug’ruq qabul 
qilish va chaqaloqni artib tozalash ko’nikmalariga ega bo’lishi shart. 
Akusherlik-ginekologik muassasalarida sanitariya gigiena va epidemiyaga 
qarshi kurash chora tadbirlari: 
ShII-bu kasalxonada bo’lgan vaqtda yoki undan keyin kasallik belgilari 
namoyon bo’lishidan qat’iy nazar, bemorni kasalxonaga kelib tushganida yoki 
davolash yordami so’rab, unga murojaat qilganida, kasalxona xodimining bu 
muassasada ishlashi tufayli yuqtirgan klinik aniqlangan har qanday yuqumli 
kasallikdir. ShII lari qo’zg’atuvchilari ko’pincha havo-tomchi, maishiy aloqalar va 
parentelar yo’llar bilan tarqaladi. Kasallikning asosiy yuqish omillari tashqi muhit 
ob’ektlari, bemor va xodimlarning qo’llari, steril bo’lmagan tibbiy asboblar va 
materiallar, oziq ovqat mahsulotlari hisoblanadi. ShII larining oldini olish va 
ularga qarshi kurashish maqsadida bir qator sanitar-gigienik epidemiyaga 
qarshi dezinfeksiyalash va sterillash chora tadbirlari tashqil qilinadi hamda 
amalga oshiriladi.
Filtr xonasi: termometrlar va shpatellar dezinfeksion ishlov berilib, so’ngra 
toza suvda chayilgach usti yopiq idishlarda saqlanadi. Stollar va sathlar 1% li 
xloramin eritmasi yoki boshqa zararsizlantiruvchi eritmada namlangan latta 
bilan artib chiqiladi. Chanoq o’lchamlarini o’lchagich asbobi ikki marta 
zararsizlantiruvchi vosita bilan artilgach maxsus ajratilgan joyda plyonkaga 
o’rab saqlanadi. Tasma ham xuddi shunday zararsizlantiriladi. Tug’adigan 
ayollarni qabul qilish uchun toza kiyim-bosh to’plami qopda javonda saqlanadi. 


Ko’rikxonadagi qaychilar steril paketlarda 3 kun davomida saqlanadi
foydalanilgandan so’ng zararsizlantiradi. 
Sanitariya ishlovi berish xonasi qabul qilish bo’limlari yuvuvchi va 
zararsizlantiruvchi moddalar, OITSning oldini olish to’plami, vaboga material 
olish to’plami, vannalarni yuvish uchun cho’tka bilan ta’minlanishi kerak.
Tug’ruqxona ishining ko’rsatkichlari: 
Yotoq joylarining ishlatilishi, tug’ruqdagi tibbiy yordam sifati, 
tug’ruqxonada yotish muddati, onalar o’limi, perinatal o’lim, chaqalaqlar 
kasallanishi, tug’ruqdan keyingi asoratlar. 
Ayollar maslahatxonasining asosiy hujjatlari: 
Statistik talon. Shakl № 025-2/4; 
Homilador va tuqqan ayollarning shaxsiy kartasi. Shakl№111; 
Almashinuv kartasi. Shakl № 113; 
Ambulator bemorlarning shaxsiy kartasi. Shakl № 025 u; 
Dispanser nazoratidagi bemorlar kartasi. Shakl № 03 0/4; 
Mehnatga layoqatsizligi to’g’risidagi varaqa. Shakl № 16; 
O’lim to’g’risidagi guvohnoma. Shakl № 106/u; 
Vrach qabuliga kirish uchun talon. Shakl № 0, 2, 5-4/4; 
Ambulator sharoitda qilingan operatsiyalar ro’yxati daftari. Shakl№ 069/u; 
Muolajalarni hisobga olish daftari. Shakl № 029/u. 
Tug’ruqxonaning asosiy hujjatlari: 
Tug’ruq tarixi. Shakl № 096/u; 
Kasallik tarixi. Shakl №003/u; 
Abort kartasi. Shakl № 60-3-1/U; 
Chaqaloqning rivojlanish tarixi. Shakl №097/u; 
Almashinuv kartasi. Shakl № 113; 
Tug’ruq to’g’risida ma’lumotnoma. Shakl № 113; 
Statsionardan chiqish varaqasi. Shakl № 027/u; 
Perinatal o’lim to’g’risida tibbiy guvohnoma. Shakl № 106-2/u; 
O’lim to’g’risida tibbiy guvohnoma. Shakl № 106/u. 
Aseptika va antiseptika haqida tushuncha. O’
tgan asr o’rtalarida 
Vengriyada usha davrning dong’i
ketgan olimlaridan I.F. Zemmelveys 
akusherlikda antiseptika ilmiga asos soldi. Usha davrda I.F. Zemmelveys Venada 
akusherlik klinikasida ishlar edi. Bu klinikada talabalar ta’lim olar, murdalarda 
patologo-anatomik 14 manzarani urganar edilar. Bu klinika yonida yana bir 
klinika bo’lib, u yerda akusherlar tug’ruqda yordam berar, talabalar u yerda 
ta’lim olmas edilar. 
Shunisi kizikki, I.F.Zemmelveys ishlaydigan klinikada mutaxassis vrachlar 
ishlashiga qaramay, tug’ruqda ayollar ulimi akusherlar ishlaydigan 


klinikadagiga nisbatan yukori bo’lar, ammo buning sababini bila olmas edilar. 
Ayollar chilla davrida kupincha kasallikdan nobud bo’lardilar va bu kasallikni 
“tug’ruq isitmasi” deb atar edilar. Ayollar ulimi I.F. Zemmelveysga tinchlik 
bermas, u doim izlanishda, kasallik sababini aniklashga intilar edi. 
Shu orada I.F. Zemmelveysning yakin safdoshi vrach Kalechka ulgan 
ayolni patologo-anatomik jihatdan tekshiradi va murdada ayollarga xos 
bo’lgan «tug’ruq isitmasi» belgilarini topadida, ammo uzi kasallikka chalinib 
vafot etadi. Bu ogir judolikka chiday olmagan I.F. Zemmelveys kasallik 
sabablarini aniklash maksadida dustining jasadini uzi yorib, uning a’zolaridagi 
uzgarishlarni kuradi va bu uzgarishlar «tug’ruq isitmasi» bilan kasallangan 
ayollar jasadidagi uzgarishlarga uxshab ketganini aniklaydi. Shundan sung u 
kasallik kandaydir infeksiya yoki jasad zaxaridan kelib chiqqan, deb fikr 
yuritadi. Shundan keyin u xlorli suv bilan tug’ruq xonasini, kulni dezinfeksiya 
kilishni taklif kiladi. Bu preparatni ishlatish natijasida chilla davridagi kasallik 
kamayib boradi. Ana usha davrdan beri xlorli suv tibbiyotda kullanib 
kelinmokda. Xozir Vengriyada ilmiy tekshirish institutiga Zemmelveys nomi 
berilgan. Lekin Zemmelveysning bu kimmatli kashfiyoti u xayot vaqtida 
e’tiborga olinmadi, u kambagallikdan kiynalib, Budapeshtdagi akldan ozganlar 
uyida vafot etdi. 
Oradan 20 yil utgandan keyin Angliya xirurgi Lister, bakteriologiya 
kashfiyotlariga asoslangan xolda, xirurgiya operatsiyalarida ishlatiladigan 
asboblarni, boiyuv materiallari, kiyim-kechaklarni va operatsiya uchun zarur 
bo’lgan boshka narsalarni zararsizlantirish, mikroblardan xoli kilish kerak, 
degan fikrni taklif kiladi. Shu vaqtdan boshlab akusherlik va xirurgiyada 
aseptika koidalari tatbik kilindi. Rossiyada aseptika va antiseptikani xirurgiyada 
birinchi bo’lib N.I. Pirogov, akusherlikda A.N. Krassovskiy kullaganlar. 
Xrmiladorlikda, tug’ruqda va chilla davrida kasallik paydo kiluvchi 
mikroblarning turlari juda kup: xususan, streptokokk, stafilokokk, ichak 
tayokchasi, gonokokk, pnevmokokk, gazli infeksiya va boshka mikroblardir. Bu 
mikroblar soglom odam terisi yuzasida, ogiz bushlotida, burnida, nafas 
yullarida, xatto buzilgan tishlar orasida doimo (kasallik paydo kilmagan xolda) 
yashaydi. Bu mikroblar boshka kishilar organizmiga, ayniksa tug’ruqdan keyin 
bachadonda va tug’ruq yulida paydo bo’lgan jaroxatli yuzalarga tushib, ogir 
yukumli kasalliklarni kuzgaydi. Ba’zi soglom kishilar ogzini tekshirilganda, unda 
kupincha difteriya (Lefler) tayokchasi topiladi. Bu mikroblar boshka kishilar 
organizmiga tushib, unda xakikiy difteriya kasalligini paydo kiladi. Shunga kura 
xavo-tomchi yuli bilan yukadigan infeksiyaga katta aham iyat berish kerak. 
Chunki mikroblar kishi aksirganda, yutalganda yoki so’zlashganda xavoga 
sulak tomchilari bilan tarkaladi. 


Tukkan ayolning ichki jinsiy a’zolaridagi jaroxatlangan yuzalarga tushgan 
mikroblar bunday kulay sharoitda juda yaxshi rivojlanadi. Qindan ajraladigan 
suyuklik ichidagi Dederleyn tayokchasi tufayli uzini boshka mikroblardan 
tozalaydi. Undagi reaksiya boshka mikroblarning yashashi uchun nokulay 
sharoit hisoblanadi. Lekin Qinning normal kimyoviy xolati uzgarsa, u ishkoriy 
muxitga aylanadi, natijada Dederleyn tayokchalari yukolib, Qinda kasallik 
paydo kiluvchi mikroblar kupayadi. 
Mikroblar organizmga kupincha shifokor va akusherkaning kuli, turli 
asboblar, boglov materiallari, kiyim-kechak va boshkalar orqali tushadi. 
Tug’ruqxona xodimlari yukumli va yiringli kasalliklardan uzlarini extiyot kilishlari 
kerak. Tug’ruq bo’limida ishlovchi shifokor, akusherkalarning tug’ruqdan sung 
ayollar yotkiziladigan palatada va ayniksa septik palatalarda bir vaqtning uzida 
ishlashlari sira mumkin emas. Ularda biror yiringli yara bulsa, tug’ruqxonada 
ishlashlariga aslo yul kuyilmaydi. 
Tug’ruq bo’limi xodimlari navbatchilikka kelganda ip-gazlamadan tikilgan 
xalat yoki yuvib dazmollangan kuylak kiyib olishlari shart. Kiyimni kiygach, 
yengini tirsakkacha shimarish, kulni tez-tez sovunlab yuvib turish lozim. 
Tug’ruqxona xodimlari uchun albatta maxsus chumilish xonalari bulishi lozim. 
Navbatchilikka kelgan xar bir xodim avval dushda chumiladi. Havo- tomchi 
yuli bilan yukadigan infeksiyaning oldini olish uchun tug’ruq bo’limining ham 
ma xodimlari 2 qavatli doka-nikob bilan 
OFHS 
va burunlarini yopib ishlashlari 
kerak. Bunday nikob xar kuni almashtirib turiladi. Bundan tashqari, tug’ruqxona 
va operatsiya xonalariga kirganda baxila (ok matodan tikilgan etikcha) kiyiladi. 
Tug’ruqxonada ishlovchi vrach, akusherka, sanitarka va talabalarni (barcha 
xodimlarni) bir yilda 1 marta kuli, og’iz,
burni va tomogidan surtma olib, 
patogen stafilokokk borligini tekshirib turish kerak. Akusherlik va xirurgik 
bo’limlarida reja buyicha xar 3 oyda bakterial ekmalar olinib tekshiriladi. 
Antiseptika va aseptika koidalariga rioya kilish omillaridan biri tug’ruqxona 
binosining namunali darajada ozoda bulishi va xar yilda bir marta 
ta’mirlanishidir. 
Tukkandan keyin ayol keng va yorur palatalarga yotkiziladi. Eski usulda 
kurilgan tug’ruqxonalarda ayniksa tozalikka rioya kilish zarur. Chunki ularda 
palatalar katta va xojatxona umumiy bo’ladi. Bunda ham ma palatalar va 
xojatxonalarnn xlorli suvga xullangan latta bilan artib turish va kuniga 2 marta 
shamollatish lozim. 
Ayniqsa chaqaloqlar yotadigan intensiv davolash xonasi nixoyatda toza 
va yorur bulishi, xona xarorati 25-26° dan oshmasligi kerak. Tug’ruq bo’limi va 
chaqaloqlar yotadigan palatalarda xar oyda bir marta bakteriologik tekshirish 
utkazish maksadga muvofikdir. Tug’ruqxonalarda palatalar galma-gal 


bushatiladi, bir kecha-kunduz davomida bu palataga ayollar yotkizilmay, 
tushak va adyollar ham shamollatiladi, moyli buyok bilan buyalgan devorlari, 
xonaning poli, undagi karavotlar, tumbochkalarni sovunlab yuvnb, keyin 
xloramin, xlorli suvga xullangan latta bilan artiladi. 
Xar bir karavotga toza tushak solinib, choyshablar yoziladi. Ayollar tagiga 
solinadigan kleyonkalar ham dezinfeksiyadan utkaziladi. Ham ma palatalar 
simobli kvars lampa yordamida nurlantiriladi. Bu tukrukdan turayotgan ayol va 
chaqaloq uchun ishlatiladigan buyumlarni mikrobdan tozalab, ularni 
kasallanishdan saklaydi. 
Ayol uyiga ketgandan keyin karavotlar yaxshilab yuviladi, tushak, yostik va 
kurpa yoki adyol 24 soat davomida shamollatiladi. Kuyoshli kunlarda ularni 
tashqariga chiqarib yoyish kerak. Agar sharoit bulsa, avtoklavdan utkazish 
yaxshi bo’ladi. Kir kiyimlar va choyshablar boshka xonada maxsus idishlarda 
saklanadi va xar kuni kirxonaga yuborib turiladi. 
Chaqaloqning kiyim-kechaklari va tagliklari onanikidan aloxida yuviladi va 
kaynatib, dazmollanadi. Toza tagliklar maxsus shkaflar, dazmollanganlari 
maxsus barabanlarda (kutilarda) saklanadi. Tukkan ayolning tagiga solinadigan 
gazlama bir kunda kamida 3-4 marta, agar zarur bulsa, undan tezrok 
almashtiriladi. 
Tugib bo’lgan ayol dezinfeksiya kilingan maxsus tuvakdan (sudno) foy- 
dalansa, uni ishlatgandan keyin okizib kuyilgan suvda yuvib, dezin- 
feksiyalovchi eritma bilan chayiladi. Tukkan ayolning jinsiy a’zolari tug’ruqning 
birinchi kunlari ertalab va kechkurun yuviladi, agar choti ti- kilgan bulsa, uni 
spirt bilan tozalab, yod eritmasi surtib kuyiladi. 
Tug’ruqxonaga ayolning karindoshlari va tanish-bilishlariga kirish ruxsat 
beriladi. Bunda kiyimlari toza va oyoklarida baxilalari (yoki selofanli kopchalar) 
bulishi shart. Tukkan ayollar bilan xar kuni suxbatlashib turish va ayolga uyiga 
ketayotganida uzini kanday tutishni yotigi bilan aytish, ularga aseptika va anti-
septika koidalarini tushuntirish xar bir shifokorning vazifasidir. 
NAZORAT SAVOLLARI 
Tibbiyot hamshirasi quyidagi nazariy bilimga ega bo’lishi kerak? 
1. 
Akusherlik so’zining mazmuni nima? 
2. 
Akusherlik sohasining rivojiga hissa qo’shgan olimlardan kimlarni 
bilasiz? 
3. 
O’zbekistonda akusherlik xizmati qanday darajada yo’lga 
qo’yilgan? 
4. 
Tug’ruq muassasalari qanday tuzilish va faoliyatga ega bo’lishi 
lozim? 


5. 
Tug’ruq muassasasi o’rta tibbiyot hodimining asosiy vazifalarini 
ayting. 
6. Akusherlik kompleksida kanday bo’limlar mavjud? 
7. Akusherlikning kanday omillari san-epidemiologik tartibga kattik rioya 
kilishni talab etadi? 
Tibbiyot hamshirasi quyidagilarni bajarishi kerak: 
1)tuqqan ayol uyiga jo’natilgandan so’ng palatani yakuniy tozalashga 
tayyorlash; 
2)palatani batamom tozalab tug’ruq blokidan chiqqa ayolga o’rin 
tayyorlash; 
3)tug’ruqni qabul qilish va yangi tug’ilgan chaqaloqlarni dastlabki tozalash 
uchun kerakli materiallarni avtoklavga tayyorlash; 
4)zararsizlantirish uchun materiallarni biksga joylash. 
TEST SAVOLLARI 
1. Akusherlik patologiya sababli shok bo’lgan ayolda quyidagi bo’ladi 
A.* Tez, sust puls 
B. Arterial bosim past 
B. Nafas tezlashishi 
G. Yukoridagilarning ham masi
D. Teri rangi okarishi 
2. Bemorni tezkor birlamchi baxolash kuyidagiga asoslanadi 
A. Yaxshi yigilgan anamnez 
B. Sinchiklabjismoniytekshirish 
B. *Xayotiy muxim a’zolar ishining kursatkichi (AKB, puls, xushi, nafas 
olishi, temperatura) 
G. Kushimcha laborator ma’lumotlar 
D. Bemorning shikoyati 
3. Akusherlikda shok bilan kurashishi tamoyillari . 
A*. Kon ivishi biln kurashish 
B. Infuzion- terapiya 
B. Buyrak yetishmovchiligi profilaktikasi 
G. Maxalliy gemostaz 
D. Yukoridagilarning ham masi 
4. Akusherlik kon ketishida OSKni tuldirish uchun kuyish lozim 
A.* Dekstranyaar (polnglyukin, reogyuaigyayukin ) 
B. Kristalloidlar (fizraovor, Ringer eritmasi ) 
V. Bir xil guruxdagi kon 
G. Nativ plazma 


D. Yangi muzlatilgan plazma 
5. Bachadondan tashqari homiladorlikda birinchi yordam 
A.* Kon guruxini aniklash va zudlik bilan laparotomiyaga tayyorlash 
B. Jarroxlikdan oldin kon kuyish imkonini aniklash 
B. Ayolning dinamikada axvolini kuzatish 
G. Yukoridagilarning ham masi 
D. Orqa gumbazni punksiya kilish 
O’rgatuvchi testlar 
1. 
Kaysi tibbiy muassasalarda malakali va maxsus akusherlik yordami 
ko’rsatiladn? 
 
Kup tarmokli kasalxonalarning tug’ruq bo’limlari. 
 
Yirik markaziy tuman kasalxonalarning bazasidagi tumanlararo 
bo’lim. 
 
Viloyat kasalxoialarining akusherlik bo’limlari. 
 
Perinatal markazlar. 
 
Akusherlik va ginekologiya ilmiy tekshirish institutlari. 
2. 
Akusherlik statsionarlari kanday darajalarga bulinadi va ularga 
kanday muassasalar kiradi. 
 
Birinchn daraja - uchastka kasalxonalari. 
 
Ikkinchi daraja - markaziy tuman kasalxonalari, shaxar tug’ruq- 
xonalari. 
 
Uchinchi daraja - viloyat kasalxoialarining akusherlik bo’limlari, kup 
tarmokli kasalxonalar, ixtisoslashgan akusherlik statsionarlari, perinatal 
markazlar, akusherlik va ginekologiya-ilmiy amaliy markazlari. 
3. Akusherlik statsionarining asosiy bulinmalari va bo’limlardagi urin-
joy normalari ham da ularning tug’ruqxonadagi umumiy urin-joy- larga 
nisbati. 
 
Kabul utkazuvchi blok. 
 
1 akusherlik bo’limi - 50-55% urin-joylar. 
 
Patologik homiladorlik bo’limi 25-30% urin-joylar. 
 
Yangi tugilgan chaqaloqlar intensiv davolash bo’limi. 
 
2 akusherlik bo’limi 20-25% urin-joylar. 
 
Ginekologik bo’lim - 25-30% urin-joylar. 
4. 
Tug’ruk bo’limiga kaysi bulinmalar kiradi? 
 
Sanitariya ishlov berish xonasi. 
 
Tug’ruq bo’limi. 
 
Tug’ruqdan keyingi palatalar. 
 
Chnkarish xonasi. 
5. 
Tug’rukxona ishlarining asosiy sifat ko’rsatkichlari. 


 
Onalar kasalliklari va ulimi. 
 
Perinatal kasalliklar va ulim. 
 
Onaning tug’ruq jaroxatlari. 
 
Bolalarning tug’ruq jaroxatlari. 
Ayol jinsiy a’zolarining anatomiyasi va fiziologiyasi 
Reja: 
1.Ayolning tashqi va ichki jinsiy a’zolari tuzilishi 
2.Tashqi jinsiy a’zolar anatomiyasi
3.Ichki jinsiy a’zolar anatomiyasi 
4.Qinning tozalik darajalari 
5.Mo’tadil (normal) hayz ko’rish davri. 
6.Estrogenlar 
7.Ayol gigienasining xususiyatlari 
Ayolning tashqi va ichki jinsiy a’zolari tuzilishi. 
Ayollar jinsiy a’zolarinn 
tashqi va ichkn a’zolarga ajratish rasm bo’lgan. Tashqi jinsiy a’zolarga kov, katta 
va kichik jinsiy lablar, klishr, Qin daxlizi, qizlik pardasi, ichkn jinsiy a’zolarga esa 
Qin, bachadon, bachadon naylari va tuxumdonlar kiradi. 
Tashqi jinsiy a’zolar anatomiyasi. Kov teri osti kletchatkaenga boy, voyaga 
yetgan davrda jun bilan qoplanib, asosan yukori tomonda joylashgan 
uchburchak shaklidagi soxadir. Katta jinsiy lablar ikkiga teri burmasidan xosil 
bo’lgan, bo’larda yog kletchatkasi, yor va ter bezlari bo’ladi. 
Ayol tashqi jiisiy a’zolarining tuzilishi 
1. Qov 
6. Kichik jinsiy labi 
2. Klitor 
7. Katta jinsiy labi 
3. Uretra 
8. Qizlik pardasi 
4. Qizlik pardasi 
9. Oraliq 


5. Qinga kirish 
10. Anus qismi (daxliz) 
Oldingi va orqa tomonda ular oldingi va orqa bitishmalar bilan bir-biriga 
qushilgan. Katta jinsiy lablar jinsiy yoriq bilan bir-biridan ajralib turadi. Katta 
jinsiy lablar pastki uchdan bir qismining bag’rida qin daxlizining katta-katta 
bezlari joylashgan, ular vestibulyar bezlar deb ataladi, bu bezlardan ishlanib 
chiqadigan ishkoriy sekret qinga kirish yulini namlab turadi va urug’ suyukligini 
suyultirib beradi. Bu bezlarning chiqarish yullari kichik jinsiy lablar bilan qizlik 
pardasi o’rtasidagi egatchada ochiladi. 
Kichik jinsiy lablar ham ikkita teri burmachalaridan iborat, bo’lar shilliq 
parda ko’rinishida bo’lib, katta jinsiy lablardan ichki tomonda joylashgan. 
Normada jinsiy yoriq yopilib turadi va qinga infeksiya o’tishi va quruq bo’lib 
qolishdan saqlaydi. 
Klitor jinsiy yoriqning oldingi burchagida joylashgan, qon tomirlari va 
nerv chigallari bilan mul-kul ta’minlangan, ikkita g’orsimon tanadan tuzilgan. 
Qin daxliz kichik jinsiy lablar bilan cheklangan bushliqdir. Siydik chiqarish 
kanalining tashqi teshigi, daxliz katta bezlarining chiqarish yullari, qinga kirish 
yuli shunga ochiladi. 
Qizlik pardasi tashqi va ichki jinsiy a’zolarni bir-biridan ajratib turadigan 
biriktiruvchi tuqimadan iborat yupka tusikdir. Bu parda xalkasimon, 
yarimoysimon, tishsimon, kuraksimon shaklda bo’ladi. Birinchi jinsiy aloka 
paytida qizlik pardasi yirtilib, xar xil darajada qon ketadi. Bu pardaning 
qoldiqlari gimenal surgichlar deb ataladi, tug’ruq maxalida yana yirtilganidan 
keyingi qoldiqlari mirtasimon surg’ichlar deyiladi. 
Ichki jinsiy a’zolar anatomiyasi. Qin voyaga yetgan ayolda uzunligi 8-10 
sm keladigan muskul va fibroz tuqimadan iborat naydir. Qinning oldingi, orqa, 
yon tomondagi ung va chap gumbazlari tafovut kilinadi. Ham masidan 
chukurrok bo’ladigan orqa gumbazida qin suyukligi, jinsiy aloka vaqtida esa 
urug’ suyukligi tuplanadi. 
Qin devorlari shilliq parda, muskul qatlami va urab turuvchi kletchatkadan 
tashqil topgan. Qinning shilliq pardasi kup qavatli yassi epiteliy bilan 
qoplangan, pushti rangda bo’ladi va Tug’ruq maxalida qinning chuzilishini 
ta’minlab beradigan bir talay kundalang burmalardan iborat. Qin bushligining 
kislota reaksiyali bulishi qin batsillalari yoki Dederleyn tayokchalari xayot 
faoliyati davomida xosil bo’ladigan sut kislotaga borlikdir. Ular qin shilliq 
pardasidagi epiteliy hujayralarining glikogenini sut kislotaga kadar parchalaydi. 
Bachadon sillik muskullardan tuzilgan noksimon shakldagi ichi bush a’zo 
bo’lib, oldingi-orqa yunalishda bir oz yassilangan. 


Ayolning ichki genital a’zolari tuzilishi 
1- Qin. 2 - Bachadon buyni. 3 - servikal kanal. 4 - Bachadonning ichki og’iz. 
5 - Bachadon bushligi. 6 - Bachadon tubi. 7 - Bachadon mushaklari. 8-
Bachadon naychasi. 9 - Tuxumdon. 10 - Naychaning fimbriyalari. 11 - Tu- 
xumdonning xususiy boylami. 12 - Tuxumdonning kutaruvchi boylami. 13-Keng 
boylam. 14- Yumalok boylam. 15 - Primordial follikul. 16 - Mezosalpinks. 
Uning tanasi, buyinchasi va buyi tafovut etiladi. Tanasining kavarik 
bo’ladigan ustki qismi bachadon tubi deb ataladi. Bachadon bushligi 
uchburchak shaklida bo’lib, ustki burchaklariga bachadon naylarining teshiklari 
ochiladi. Pastki tomonda bachadon bushligi torayib, bachadon buyinchasiga 
(bachadon tanasi bilan buyni o’rtasida qismi, uzunligi 1 sm atrofida bo’ladi) 
aylanadi va bachadonning ichki teshigi (bugizi) bilan tugallanadi. 
Bachadon buyni bachadonning pastki, tor qismi bo’lib, unda qin 
gumbaz- laridan pastrokka turtib chikib turadigan qin qismi va qin gumbazla- 
ridan yukorirokda turadigan qin usti qismi tafovut kilinadi. Bachadon buyni 
silindrsimon shaklga ega. Bolalik davrida va jinsiy a’zolari rivojlanmay kolgan 
ayollarda bachadon buyni konussimon shaklda bo’ladi. Bachadon buynining 
ichidan uzunligi 1-1,5 sm keladigan buyin kanali (servikal kanal) utadi, uning 
ustki bo’limi bachadonning ichki teshigi, pastki bo’limi esa tashqi teshigi bilan 
tugallanadi. 
Bachadonning uzunligi 7-9 sm ni tashqil kiladi. Kengligi tubi soxasida 4,5-5 sm 
ni, devorlarining qalinligi 1-2 sm ni tashqil kiladi. Bachadon massasi 50 g dan 


100 g gacha boradi. 
Bachadon devorlari uch qavatdan tuzilgan. Ichki qavati silindrsimon bir 
qavatli xilpillovchi epiteliy bilan qoplangan, bir talay naysimon bezlari 
bo’ladigan shilliq parda (endometriy) dir. Bachadon shilliq pardasining ikki 
qavati: muskulli qavatiga takalib turadigan bazal qavat va xayz sikli maxalida 
ritmik o’zgarishlarga uchrab turadigan yuza funksional-qavat tafovut kilinadi. 
Bazal qavat o’suvchi qavat bo’lib, funksional qavati shunday tiklanib, o’rni to’lib 
turadi. Bachadon devorining kattagina qismini o’rta muskulli (miometriy) qavat 
tashkil qiladi. Muskulli qavati sillik muskul tolalaridan tuzilgan bo’lib, uzunasiga 
ketgan tashqi va ichki doirasimon joylashgan o’rta qavatlarni tashkil kiladi. 
Bachadonning tashqi-seroz qavati (perimetriy) uni qoplab turadigan qorin 
pardasidan iborat. 
Bachadon kichik chanoq bushlig’ida qovuq bilan to’g’ri ichak orasida, 
chanoq devorlaridan teng masofada joylashgan. Bachadon tanasi oldnnga, 
simfizga biroz egilgan (bachadon anteverziyasi), buyniga nisbatan (bachadon 
antefleksiyasi) bu burchak oldinga ochilgan. Bachadon buyni orqaga qaragan, 
tashqi teshigi qinning orqa gumbaziga taqalib turadi. 
Bachadon naylari bachadonning o’ng va chap burchaklaridan boshlanib, 
yon tarafga chanoqning yon devorlari tomoniga qarab boradi. Ularning 
uzunligi o’rtacha 10-12 sm, yug’onligi 0,5 sm. Bachadon naylarining devorlari 
uch qavatdan: bir qavatli silindsimon xilpillovchi epiteliy bilan qoplangan shilliq 
pardasi, o’rta-muskul va tashqi-seroz qavatdan tashqil topgan. Bachadon 
naylarning bachadon devori bag’riga utuvchi interstitsial qismi, hammadan 
ko’ra ko’prok toraygan o’rta qismi va voronka holida tugallanadigan keng 
ampulyar qismi tafovut qilinadi. 
Tuxumdonlar ayollarning juft jinsiy bezlaridir. Ular bodomsimon shaklda 
va oqish-pushti rangda bo’ladi. Voyaga yetgan ayolda tuxumdon uzunligi 
o’rtacha 3,5 sm ni, eni 2-2,5 sm ni, qalinligi 1,1-5 sm ni, massasi 6-8 g ni tashkil 
kiladi. Tuxumdonlar bachadonning ikkala tomonida, serbar boylamlar orqasida 
joylashgan bo’lib, bo’larning orqa varaqlariga birikkan. Tuxumdon murtak 
epiteliysi qavati bilan qoplangan, buning ostida biriktiruvchi tuqimadan iborat 
oqsil pardasi joylashgan bo’ladi. Yanada chukurrokda miya moddasi 
joylashgan, unda bir talay birlamchi follikulalar rivojlanishning xar xil 
bosqichlarida turgan follikulalar, sarik tanalar topiladi. Tuxumdonning ichki 
qavati asosan biriktiruvchi tuqimalardan tashqil topgan miya qavati bo’lib, 
undan bir talay tomirlar va nervlar utadi. Jinsiy jihatdan yetuklik davrida 
tuxumdonlarda oy sayin tuxum hujayralar ritmik ravishda yetilib borib, 
ururlanishga yaroqli bo’lib qoladi va qorin bushlig’iga chiqib turadi. 
Tuxumdonlar ichki sekresiya bezlari bo’lib, jinsiy gormonlar ishlab chiqarib 


turadi. 
Bachadon naylari, tuxumdonlar va bachadon boylamlari bachadon 
ortiqlari deb ataladi. 
Jinsiy a’zolarning boylam apparati va kichik chanoq, kletchatkasi. Ayollar 
jinsiy a’zolarining odatdagicha, tipik ravishda joylanishiga quyidagi omillar 
yordam beradi: jinsiy a’zolarning tonusi, jinsiy a’zolar orasidagi uzaro 
munosabat, diafragma, qorin devori va chanoq tubining kelishib ishlashi, 
bachadonni ko’tarib turadigan, mustahkamlaydigan va ushlab turadigan 
apparatlari. 
Bachadonning kutarib turadigan apparati boylamlardan iborat, bo’lar 
qatoriga dumalok, serbar juft boylamlar, voronka-chanoq boylamlari va 
tuxumdonlarning o’z boylamlari kiradi. Dumalok boylamlar bachadon 
burchaklaridan, bachadon naylarinnng oldingi tomonidan chiqib, chov kanali 
orqali o’tadi va qov birlashmasi sohasida birikib, bachadon tubini oldinga 
tortib turadi (bachadon anteverziyasi). Serbar boylamlar bachadonni kichik 
chanoqda ma’lum xolatda ushlab turadigan asosiy boylamlar bo’lib, qorin 
pardasining kushqavat varaqlari ko’rinishida bachadon qovurg’alaridan chiqib, 
chanoqning yon devorlariga boradi. Boylamlar varaqlari orasida bachadon 
yoni kletchatkasi bor. Serbar boylamlarning davomi bo’lmish voronka-chanoq 
boylamlari nay voronkasidan chanoq devorlariga boradi. Tuxumdonlarning o’z 
boylamlari orqa tomonda va bachadon naylarining chiqish joyidan sal 
pastroqda bachadon tubidan tuxumdonlarga birikadi. 
Mustaxkamlovchi apparatiga dumg’aza-bachadon boylamlari, asosiy 
boylamlar, bachadon-qovuq va qovuq-qov boylamlari kiradi. Dumgaza- 
bachadon boylamlari bachadon tanasining buyniga o’tish soxasida orqa 
yuzasidan boshlanib, ikkala tomondan turri ichakni urab utadn va dumra- 
zaning oldingi yuzasiga birikadi. Bu boylamlar bachadonni buyiniga orqaga 
tortib turadi. Asosiy boylamlar bachadonning pastki bo’limidan chanoqning 
yon devorlariga karab boradi, bachadon-qovuq boylamlari ham 
bachadonning pastki bo’limidan boshlanib, oldingi tomonga, qovuqka karab 
boradi, sungra qovuq-kov boylamlari tarzida simfizga kadar davom etadi. 
Bachadonning tutib turuvchi yoki tayanch apparatiga chanoq tubining uch 
qavat muskullari va fassiyalari kiradi. 
Bachadon yon bo’limlaridan tortib, chanoq devorlarigacha bo’lgan 
kamgakni bachadon yoni parametral kletchatka (parametriy) egallab turadi, 
bundan tomir va nervlar utadi parametral kletchatkadan tashqari paravezikal 
(qovuq yoni), paravaginal (qin yoni) va pararektal (to’g’ri ichak yoni) 
kletchatkasi ham chanoq kletchatkasi tarkibiga kiradi.
Jinsiy a’zolarning qon, limfa tomirlari va nerv tizimi. Jinsiy a’zolar qon va 


limfa tomirlari tarmog’i bilan mul-kul ta’minlangan. Ichki jinsiy a’zolarni qon 
bilan ta’minlab turadigan asosiy manbalar bachadon va tuxumdon 
arteriyalaridir, bo’larning oxirgi bo’limlari bir-biri bilan anastomozlar hosil 
qiladi. Jinsiy a’zolarning hamma arteriyalari bir nomdagi venalar bilan birga 
davom etib boradi. 
Jinsiy a’zolarning limfa yigib oladngan limfa tomirlari chov, yonbosh, bel-
dumgaza, aorta limfa tugunlariga va boshqa tugunlarga boradi. Jinsiy a’zolar 
innervatsiyasi juda murakkab. Unda simpatik va parasimpatik nerv tizimi, 
shuningdek orqa miya nervlari ishtirok etadi. Jinsiy a’zolar faoliyatini oliy nerv 
markazlari idora egib turadi. Ayollar ichki jinsiy a’zolarining arteriyalari
 
Kichik chanoqdagi yumshok tuqimalar. Chanoq tubidagi muskullar 
kichik chanoq ichidagi a’zolarning normal joylashishi va topografii xolatining 
normal xolatda bo’lishida katta aham iyatga ega. Chanoq tubidagi muskullar 
turish vaqtida chuzilib, homila turilishini osonlashtiradi. 
Chanoq tubi muskul va fassiyalardan tashqil topgan, eniga chuzilgan bo’ladi, 
muskullar bir-biriga mingashib joylashgan xolatda kichik chanoq chikish yulini 
berkitib turadi. Agar tashqi jinsiy a’zodan va chot oraligidan teri ham da teri 
osti yoglari olib tashlangan deb faraz kilsak, u xolda bez chanoq tubining pastki 
birinchi qavat muskullarini kuramiz. Bu muskullar turt tomonidan urtaga 
(markazga) karab keladi va paylari bilan o’zaro birlashadi. Bu joy paylar markazi 
(centrum tendineum) deb ataladi. 
Chanoq tubi quyidagi uch qavat muskuldan iborat. 
a) 
pastki qavat uchta muskuldan, ya’ni m. constictor cuni, m. sphincter 
ani externus va bir juft m. transverses perinea superfacialis dan iborat. Bu 
uchala muskulning joylashish tartibi kishiga “sakkiz” (8) rakamini eslatadi. 
Bunday joylashish chanoq tubiga katta mustaxkamlik beradi. 


Chanoq tubining pastki qavatida, yuqorida aytib utilgan muskullardan tashqari, 
juft m. ischio cavernosus ham bo’ladi. Bu muskul kuymich dumbogidan 
klitorning govak tanasi tomon yunalgan bo’ladi. 
b) 
chanoq tubining urta qavati uchburchak fassial-muskul 
plastinkadan iborat bo’lib, kov ravogiga urnatib kuyilganga uxshaydi. Bu mus-
kul plastinkani siydik-tanosil diafragmasi (diaphragma urfgenitale) deb ataladi, 
Siydik-tanosil diafragmasi ikkita muskuldan, ya’ni chot oraligidagi chuqur 
kundalang muskul (m. transverses perinei profundus) va siydik chiqarish kanali 
bilan qinni kisuvchi (m.sfmcter urethro vaginalis) muskullar to’plamidan iborat. 
Bular bir tomondan siydik chiqarish yulini va ikkinchi tomondan qinga kirish 
teshigini urab oladi. 
v) 
chanoq tubining ustki (chanoqka nisbatan ichki) qavatini orqa 
teshikni kutaruvchi muskul (m. levator ani) yoki chanoq tusigi (diaphragma 
pelvis) deb atalgan muskul tashkil kiladi. Bu muskul o’zining ikki oyogi bilan 
qinni va siydik chiqarish yulini ikki tomondan ham da tug’ri ichakni orqa 
tomondan ushlab turadi. Bu chanoq tubinig asosiy muskuli hisoblanadi, uning 
uchta shoxi bo’lib,bo’lar pubococsigio, iliococsigio, ishiococsigio deb ataladi. 
Har uchala shoxi dum suyagiga yopishadi. Tug’ruqda butning ikkinchi 
darajadagi yirtilishida shu muskul yirtiladi, albatta buni tikish kerak bo’ladi, aks 
xolda ichki jinsiy a’zolar topografiyasiga putur yetadi. Jinsiy a’zolar pastga 
joylashib, xatto bachadon pastga tushishi mumkin. 
Qinning tozalik darajalari. 
Qin tozalik darajasini aniqlash uchun ajralma 3 
ta nuqtadan olinadi: uretradan, servikal kanaldan va qinning orqa gumbazidan. 
I-dar. tozaligi - qin ajralmasi kislotali reaksiyaga ega (pH=4.0-4.5); 
mikroskop ostida faqat epiteliy va qin Doderleyn tayoqchasi ko’rinadi. 
II-dar. Tozaligi – reaksiya kislotali (rN = 5,0 – 5,5); qin hujayralari va 
Doderleyn tayoqchalar kam 
III-dar. Tozaligi - reaksiya past ishqoriy (pH=6.0-6.5); qin tayoqchalari kam 
miqdorda; comma tariabill va anaerob streptokkok dominantlik qiladi; koklar va 
leykotsitlar ko’p miqdorda. 
IV-dar. tozaligi – reaksiya past ishqoriy, qin tayoqchasi yo’q; aralash 
bakterial flora, anaerob kokklar, batsilla, trixomanada, leykotsitlar ko’p miqdorda. 
Bakterioskopik usulda qinning tozalik darajasi o’rganiladi. Ma’lumki, bunda 
4 ta tozalik darajasi farqlanadi. Bakteriologik usul qin mikroflorasining bakterial 
tarkibini ham sifat jihatidan, ham miqdor jihatidan baholashga yordam beradi. 
Mikroorganizmlarning avlodi, oilasi va turini aniqlash, ya’ni ularni bir-biridan 
differensiatsiya va identifikatsiya qilish bakteriologik tekshirishning eng qiyin va 
mas’uliyatli 
bosqichlaridan 
biri 
hisoblanadi. 
Bu 
bosqichda 
mikroorganizimlarning morfologik, tinktorial (bo’yalish), kultural (o’sish), 


fermentativlik va antigenlik xususiyatlari o’rganiladi. Bakteriologik ekish 
mikroorganizmlar spektrini maksimal darajada aniqlashga imkon beruvchi 
standart oziq muhitlarda o’tkazildi. 
Mo’tadil (normal) hayz ko’rish davri. 
Xayz (oy kurish) deb, ayollarning 
bachadonidan muntazam ravishda kon kelishiga aytiladi. Xayz balogatga yetish 
jarayonining dastlabki oylarida 12-15 yoshlar orasida kuzatiladi. Kizlar 16-17 
yoshda tulik balorat yoshiga yetadilar. Xayz kon ketish sikli bo’lib, ma’lum bir 
muddat kariyb 3-6 kun davom etadi. Xayz ayolning bola turadigan yoshida 
kaytarilib, fakat homiladorlikda va kupincha bola emizish davrida xayz 
kurmaydi. Xayz klimaks davrida (45-55 yoshda) tuxtaydi. Xar gal xayz kurganda 
ayol 50-150 g gacha kon yukotadi. Xayz koni ishkoriy reaksnyali, kunrir rangda, 
Shilliq aralash bo’lib, unda ivish jarayoni past bo’ladi.
Normal xayz boshkarilish tizimi. Hayz bosqichlari. 
A) Markaziy: 
1. 
Miya pustlog’i. 
2. 
Gipotalamus. 
3. 
Gipofiz 
B) Periferii: 
4. 
Tuxumdon. 
5. 
Bachadon. 
Qiz bola birinchi marta xayz kurganda uning organizmida bir qator 
o’zgarishlar sodir bo’ladi. Tana shakli bir muncha dumaloklashadi, ayollarga 
xos ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo’ladi, ko’krak bezlari kattalashadi, qov 
ustida junlar paydo bo’ladi, tashqi va ichki jinsiy a’zolar to’lik yetiladi. Hayz sikli 
xayz kurishning birinchi kunidan to kelgusi xayzning birinchi kunigacha hisob 
kilinadi. 
Ko’pincha xayz sikli 28 kun, kamdan-kam ayollarda 21 yoki 30-32 kun 


davom kiladi. Xayz sikli mobaynida ayollar organizmida turli uzgarishlar 
kuzatiladi. 
Xayz sikli fiziologik jarayon bo’lib, oxirgi xayzning birinchi kunidan to 
keyingi xayzning boshlanish kunigacha bo’ladi.
Hozirgi tushunchalarga asosan xayz siklini 5 ta omil boshkaradi: 
1) bosh miya pustloki;
2) gipotalamus;
3) gipofiz;
4) jinsiy bezlar; 
5) periferik a’zolar (bachadon, bachadon naychalari, Qin).
Birinchi oliy bosqichga bosh miya pustlogi va ekstragipotalamik serebral 
tuzilmalar (limbik tizim, gippokamp, bodomsimon tana) kiradi. 
Bosh miya pustlog’i - xayz siklini boshkarish va tartibga solish vazifasini 
bajaradi. Bosh miya orqali tashqaridagi ta’sirotlar nerv tizimining pastdagi xayz 
siklida ishtirok etuvchi bo’limlariga uzatiladi. Tajriba va klinik kuzatuvlar shuni 
ko’rsatdiki, asabiy xolatlarda jinsiy a’zo tizimlarida bir kator uzgarishlar bo’lib, 
xayz siklining xolati va tartibi izdan chiqadi. Ammo xozirgacha bosh miya 
pustlogida yoki uning biror qismida xayz siklini boshkaruvchi markaz 
aniklanmagan.
Ikkinchi bosqichi- gipotalamus, oralik miyaning bo’limi bo’lib, bir kator 
utkazuvchi nerv tolalari (aksonlar) tufayli, bosh miyaning turli bo’limlari bilan 
boglik bo’ladi. Shunga kura u markaziy nerv tizimining xayz siklini boshkarishda 
ham ishtirok etadi. Gipotalamusda barcha periferii gormonlar uchun, shular 
katorida tuxumdonlar uchun ham retseptorlar bor. Demak, gipotalamus 
organizmga atrof muxitdan uzatiladigan impulelarning bir-biri bilan 
borlanishlarini ta’minlaydi. Shu bilan bir katorda u ichki sekresiya bezlarning 
faoliyatida ham ishtirok etadi. Gipotalamusda stimullovchi (liberinlar) va 
bloklovchi (statinlar) gormonlar ishlab chiqariladi. Shuningdek folliberin va 
lyuliberin, gipofizga ta’sir kiladigan gonadotropin-rilizing gormon (GnRG), 
lyuteinlovchi rilizing gormon (LGRG) ishlab chiqariladi. 
Gipofiz - gipotalamus bilan murakkab anatomik faoliyati jihatidan bir-biri 
bilan murakkab ravishda boglikdir va uchinchi bosqichni tashqil kiladi. Gipofiz 
oldingi bo’lagining faoliyati gipotalamusdan ajraladigan neyrogormonal 
sekresiya ta’sirida nazorat kilinadi. Gipofizning oldingi bo’lagi adenogipofiz, 
orqa bo’lagi esa neyrogipofiz deb yuritiladi. Adenogipofizda asosiy 6 ta 
gormonlar ishlab chiqariladi:follikulning yetilishini ta’minlovchi (FSG), sarik 
tananing tarakkiyotini ta’minlaydigan (LG), prolaktin (PRL), somatotrop (STG), 
tireotrop (TTG) va adrenokortiqotrop (AKTG) gormonlar. 
Xayz siklini boshkarishning turtinchi bosqichiga-periferik endokrin a’zolar 


kiradi (tuxumdon,buyrak usti bezi va kalkonsimon bezi). 
Tuxumdonlar jinsiy bezlar bo’lib, ikkita asosiy vazifani bajaradi. Bo’lar:
1) follikullarning siklli ravishda tarakkiyoti.ovulyatsiyasi yetilgan tuxum 
hujayrasining ajralishi.
2) tuxumdon ikki xil jinsiy gormon: estrogen va progesteron ishlab 
chiqaradi. Bundan tashqari, qisman erkaklar gormoni - androgenlar ham ishlab 
chiqaradi. Tuxumdonda dastlab follikul yetila boradi, bu jarayonga FSG va LG 
gormonlari ham da oksitotsin reflektor ta’siri kushiladi va proteolitik 
fermentlarning ta’sirida follikul korin bushliriga yoriladi, ya’ni ovulyatsiya 
vujudga keladi.
Demak, birlamchi follikul 3 ta: regeneratsiya, yetilish va ovulyatsiya 
bosqichlarini bosib utadi. Follikulning eng yetilgan, yorilishga turgan xolatini 
Graaf pufakchalari deb ataladi. Shundan keyin ovulyatsiya ruy beradi. 
Ovulyatsiyadan keyin yorilgan follikul urnida yangi tana, ya’ni sarik tana 
vujudga keladi. 
Sarik tananing shakllanishi va tarakkiy etish jarayonida donador hujayralar 
kupayadi va tuxumdonning mezenxima stromasi kon tomirlari bilan birgalikda 
rivojlanadi, natijada sarik tana vujudga keladi. 
Sarik tana quyidagi bosqichlarni bosib utadi: 
1-bosqich: proliferatsiya,
2-bosqich: kon-tomirlar bilan ta’minlash bosqichi,
3- bosqich:gullash bosqichi,
4-bosqich: sarik tananing sunish bosqichi. 
Xayz siklida bachadon Shilliq pardasidagi uzgarishlar. Xayz koni tuxtab 
bachadon Shilliq pardasida kayta kurish (bitish), ya’ni regeneratsiya jarayoni 
Graaf pufakchasi. Bachadon Shilliq 
pardasi (endometriy) 2 qavatdan: bazal va 
funksional qavatlardan iborat. 
Xayz bachadon Shilliq pardasining 
deskvamatsiya bosqichi bilan boshlanadi 
va 3-4 kun davom etadi. Bu fazada bez 
yullaridagi epiteliy asta- sekin xalok 
bo’ladi, Shilliq qavat qisman eriydi 
(autoliz), qisman parchalanib va yana 
qisman fagotsitoz natijasida Shilliq 
qavatning ustki spongioz qavati kuchib 
tushadi. Bazal qismi yakinidagi bir qismi saqlanib qoladi. Bazal qavatlari 
yuzasidagi kuchgan spongioz qavat urnida kolgan yara yuzasidan kon ketadi. 
Deskvamatsiya bilan birga regeneratsiya boshlanadi, shu tarika sikl boshlanadi. 


Xayz qoni tamom bo’lganidan keyin bachadonning yupka bazal 
qavatidan shilliq qavat tez fursatda o’sa boradi, bunda 4-5 kunda uning 
qalinligi 4 martagacha oshadi. Shilliq qavatning fakat o’zi qalinlashib kolmay, 
balki bagrila joylashgan bezlar ham uzunlashib kattalashadi va burma shaklini 
oladi, ammo bez epiteliy yetarli darajada kattalashib uzun tortishiga 
karamasdan sekret ajratmaydi, shunga kura bez bushliklarida xali suyuklik 
bulmaydi. Bachadon Shilliq pardasidagi bu xildagi uzgarishlarni proliferatsiya 
bosqichi deyiladi. 13-15 kunlarda bu fazaning yetilgan davri bo’ladi. Shundan 
keyin epiteliy hujayralarida sekresiya ajralishining dastlabki belgilari kuzatiladi. 
Bu faza endometriyda sekret ajratish bosqichi deyiladi. 16-kundan 
boshlab, bez epiteliysi yadrosida bulinish jarayoni tuxtaydi. Hujayralar buyiga 
uzunlashadi, ancha yiriklashadi, suyuklik (sekret) bilan tulishadi. Parmaga 
uxshagan bezlar yana kuprok egri-bugri bo’lib koladi. 19-20 kunlarda 
silindrsimon epiteliy uzunlashib arrasimon shaklga kiradi, bez bushligi 
tomonga kuprok usadn. Shilliq qavat qalinlashgan, xuddi homiladorlikdagi 
desidual hujayralarga uxshab ketadi. 
Shilliq qavatdagi hujayralar shishib kattalashadi. Bunda Shilliq tuqimasi 3 
qavatga: kompakt, spongioz va bazal qismlarga bulinadi. Sekretor fazaning 
oxirini xayz kurish oldi, homiladorlikning boshlanish oldi deb hisoblasa bo’ladi. 
Bachadondagi xayz sikli tuxumdonning funksional xolatiga boglik. Agar 
biror sababga kura tuxumdon olib tashlansa yoki rentgen nuri bilan tuxumdon 
funksiyasiga ta’sir kilingan bulsa, ayol xayz kurmaydi. Xayz siklining 1 yarmida 
ovulyatsiyadan oldin, proliferatsiya fazasida tuxumdonda rivojlanayotgan 
follikuldan ajralgan follikulin gormoni asosiy vazifani bajaradi. Bu gormon 
follikulning ichki qavatidan ajraladi. Ovulyatsiyadan sung sarik tana gormoni 
(progesteron) bachadon Shilliq pardasida sekretor suyuklik chikishiga imkon 
beradi va bachadon shilliq pardaso homiladorlikka tayyorlaydi. Bunda fakat 
sekresiya ta’sir qilib qolmasdan, balki yuzada joylashgan bezlarda glikogen 
ajralishiga imkon beradi. 
Estrogenlar. Kup olimlarning fikricha, ovulyatsiyadan keyin ham sarik 
tanadan ajralgan progesterondan tashqari, oz mikdorda estrogen gormonlar 
ham mavjud. Bachadon Shilliq qavatining burtib kalnnlashishiga sabab bo’ladi. 
Shuni aytish kerakki, tuxumdondan ajraladigan follikulin gormoni 
bachadonni kiskartiradi, progesteron esa kiskarishni tuxtatadi, natijada 
bachadon Shilliq qavatiga joylashgan spermatozoid bilan kushilgan tuxum 


hujayrasiga kulay sharoit yaratiladi. 
Agar ayol homilador bulmasa, xayz kuradi, bunda bachadonning kiskari- 
shi kuchayadi, chunki ayol organizmida progesteron kamayib ketadi. 
Bachadonning kiskarishi natijasida bachadondan xayz konining ajralib chikishini 
ta’minlaydi. Xayvonlarda kilingan tajribalar shuni ko’rsatdiki, agar gipofiz bezini 
olib tashlansa, follikullar tarakkiyoti tuxtab sarik tana vujudga kelmaydi. Bundan 
gipofiz bezining tuxumdonga xizmati katta ekanligi ma’lum bo’ladi. Shunday 
qilib, spesifik bulmagan gonadotrop gormoni tuxumdonning spesifik jinsiy 
gormonlari - estrogen va proges- teronni tuxumdonda ajralishini ta’minlar 
ekan. 
Ayollar gigienasi xususiyatlari. Har bir ayolga, xoh u ona, hola, buvi bo’lsin, 
hayotda qiz va o’g’il bolalardagi balog’atga o’tish davri muammolari bilan 
to’qnashishga to’g’ri keladi. Qiz bola uchun bu uning katta qizga aylana 
boshlagan hayot davri. Jinsiy balog’atga yetish davridan, garchi bir vaqtning 
o’zida bo’lmasada, barcha o’tadi. Bu vaqtda qiz bolaning organizmida nafaqat 
jismoniy, balki ruhiy, his-tuyg’u bilan bog’liq o’zgarishlar ham yuz beradi. 
Ushbu davr uchun kayfiyatning keskin o’zgarishlari xosdir. Mazkur yoshda 
qiz bola bilan uning organizmida yuz berayotgan o’zgarishlar to’g’risida va, 
albatta, ayollar organizmining gigiena qoidalari xususida nozik suhbatlashishlar 
zarurati paydo bo’ladi. Har bir qizning jinsiy balog’atga yetish davri o’ziga xos 
bo’ladi. Odatda, bu 9-13 yoshda yuz beradi. Miyaning quyi o’simtasi 
hisoblangan gipofiz–bez tuxumdonlarga muayyan kimyoviy birikmalar – 
“estrogen” va “progesteron” deb nomlanadigan ayollar jinsiy gormonlarini 
yo’naltirish 
jarayonida 
jinsiy 
balog’atga 
yetish 
boshlanadi. Aynan ushbu gormonlar organizmda yuz beradigan ko’p sonli 
o’zgarishlarni qo’zg’atadi. Ayni ularning o’zi ovozning o’ziga xos sifatlari 
o’zgarishi, ko’krak kattalashishi, qovda, so’ngra qo’ltiqda tuklar paydo bo’lishi, 
jussa o’zgarishi kabi ikkilamchi jinsiy alomatlar rivojlanishini kuchaytiradi.
Jinsiy 
balog’atga 
yetish 
davridagi 
eng 


ahamiyatli o’zgarishlardan biri hayz ko’rish boshlanishi hisoblanadi. Qiz bolaga 
bu ayolning butun reproduktiv yoshi davomidagi to’la me’yoriy va muntazam 
takrorlanib turuvchi sikl (davr) ekanligini, salomatlik uchun xavfli emasligini 
tushuntirish lozim. Har bir sikl bir oyga yaqin davom etadi. Sikllar uzluksiz 
ravishda ketma-ket keladi, ya’ni bir sikl endi yakunlanayotganda, navbatdagi 
sikl boshlanadi. Har bir siklning boshlang’ich bosqichi hayz ko’rish hisoblanadi. 
Jinsiy 
balog’atga 
yetish 
davri 
eng 
oddiy 
gigienik ko’nikmalarga muntazam ravishda rioya qilinishni ko’zda tutadi. Bu, 
masalan, har kungi yuz-qo’l yuvish va tish tozalash kabi odatiy holga aylanishi 
lozim. Ushbu ko’nikmalar yengil bajariladi va qiz bolaga nafaqat pokiza, balki 
sog’lom 
bo’lib 
yurishiga 
ham 
ko’maklashadi. 
Tashqi 
jinsiy organlarni yuvish issiq, qaynatilgan suvda ko’proq sovundan 
foydalanilgan holda kuniga kamida ikki marta amalga oshiriladi. 
Shundan so’ng quruq toza, ikki tomonlama dazmollangan sochiq yoki maxsus 
bir marta foydalaniladigan salfetkalar ishlatiladi. Qiz bola barcha shaxsiy 
yuvinish-taranish predmetlarini tozalikda saqlashi va qat’iy yakka 
tartibda foydalanishi lozim. Katta miqdorda turli gigienik himoya 
vositalari mavjud bo’lib, ular orasidan tanlab olish imkoniyati keng. Har bir 
ayolning o’ziga xos tana shakli va alohida hayz ko’rish sikli mavjud. Shu tufayli, 
prokladkalar turli shakl va uzunlikda bo’ladi. Har bir ayol istalgan hayz ko’rish 
kunida himoyani ta’minlaydigan prokladka yoki prokladkalar kombinatsiyalarini 
– oddiy prokladkalardan tortib yanada yuqori singdiruvchanlik xossalariga ega 
uzaytirilgan prokladkalarga qadar o’zi tanlab olishi mumkin.
Vaziyatli masala 
Qishloq uchastka kasalxonasining tug’ruq bo’limiga 32 yoshli tug’uvchi 
ayol dard boshlanishi bilan keltirilgan. Ikkinchi homiladorligi, muddatiga 
yetgan. Bekmorning umumiy ahvoli qoniqarli. Chanoq o’lchamlari normal 
holatda.
Homila bo’ylama vaziyatda, boshi oldinda jlylashgan, yurak urishi aniq, bir 
daqiqada 125 marta. Qog’onoq suvlari ketmagan. Qin orqali tekshiruvda 
bachadon bo’yni kaltalashgan, 3-barmoqni osongina o’tkazadi, homila pufagi 
butun, homila boshi kichik chanoqning kirish tekisligida. Homila pufagi ortida 
peshona dumboqlari, peshona choki, qosh usti yoylari. Dumg’aza burni 
papaslanadi. 
DIAGNOZI, qanday asorat yuzaga kelgan? Tug’ruqni boshqarish taktikasi 
qanday? 
A. Homila yuzining oldinda yotishi, tug’ruqni tabiy tug’ruq yullari orqali 
o’tkaziladi. 


B. Anatomik tor chanoq, buning oqibatida tug’ruqning I davrida homila 
peshonasining oldinda yotishi sodir bo’lgan tug’ruq Kesar-kesish operatsiyasi 
bilan tugallanadi. 
V. Umumiy tekis toraygan chanoq tug’ruqning I davri. Tepa oldinda yotishi, 
kutish pozitsiyasida turiladi, bachadon bo’yni to’liq ochilishi bilan klassik o’z 
vaqtida burish operatsiyasi o’tkaziladi. 
O’rgatuvchi testlar. 
1. Xayz sikli buzilishining 5 ztiologik omillarini ko’rsating. 
1. 
Psixik kasallik, 
OFHP
kechinmalar; 
2. 
Noturri ovkatlanish, avitaminozlar; 
3. 
Kasbga oid zararlar; 
4. 
Infeksion va septik kasalliklar (so’zak, tuberkulyoz); 
5. 
Jinsiy kamolotga yetish davrida gipotalamo-gipofizar tizim 
evolyusiyasining buzilishi. 
2. Markaziy sabablarga kura xayz sikli buzilishining 3 ta asosiy ko’rinishini 
ayting: 
1. 
Bosh miya pustlogi; 
2. 
Gipotalamik ko’rinishi; 
3. 
Gipofizar ko’rinishi. 
3. 
Xayz sikli buzilishining periferik sabablarga kura kelib chiki shining 2 
ta asosiy ko’rinishini ayting: 
1. 
Tuxumdon tufayli; 
2. 
Bachadon tufayli. 
4. 
Tuxumdon siklining 2 fazasini ayting. 
1. 
Follikulin fazasi; 
2. 
Lyutein fazasi. 
5. 
Bachadon siklining 4 fazasini ayting. 
1. 
Deskvamatsiya; 
2. 
Regeneratsiya; 
3. 
Proliferatsiya; 
4. 
Sekresiya. 
6. 
Gipofiz oldingi bo’lagining 6 gormonini ko’rsating. 
1. 
TTG; 
2. 
STG; 
3. 
AKTG; 
4. 
FSG; 
5. 
PRL; 
6. 
LG. 
7. 
Kun davomiyligi buyicha xayz siklining 3 turini ayting. 


1. 
28 kunlik; 
2. 
21-22 kunlik; 
3. 
33-35 kunlik. 
8. Tuxumdonning lyutein tanasi rivojlanishining 4 fazasini ay- ting. 
1. Proliferatsiya; 
2. Vaskulyarizatsiya; 
3. Gullash; 
4. Kayta rivojlanish. 
9. Follikulinning (estrogenning) biologik ta’sirini ayting. 
1. Ikkilamchi belgilarining rivojlanishi; 
2. Jinsiy a’zolarining usishi va rivojlanishi; 
3. Termoregulyatsiya va moddalar almashinuv jarayoniga ta’siri. 
10. Progesteron (gestagen) 3 ta’sirini ayting: 
1. Homilaning normal rivojlanishiga ta’sir etadi; 
2. Endometriyning siklli uzgarishlarini boshkaradi; 
3. Miometriyning kuzralishini pasaytiradi. 
Homiladorlik fiziologiyasi va diagnostikasi.
Homiladorlik davrida hamshiralik parvarishi 
Reja: 
1. Urug’lanish tushunchasining tahlili.
2. Urug’langan tuxumning bo’linishi.
3. Homila rivojlanishining kaltis davrlari
4. Homilaga zararli omillarning ta’siri. 
Erkaklar jinsiy hujayrasi. Jinsiy hujayralar xar bir naslda zmbrional 
hujayradan yangidan shakllanadi. Erkaklar bilan ayollar jinsiy hujayralarining 
rivojlanish jarayoni bir-biriga o’xshash bo’ladi. Erkaklarning jinsiy bezi (testis) 
jinsiy hujayra - spermatozoidlarni ajratadi,ular spermatogenlardan tashqil 
topadi. Spermatogenlar jinsiy bezlarning egri-bugri kanallari ichki yuzasida 
joylashgan bo’ladi. Yetuk (tuxum hujayra bilan ko’shilish kobiliyatiga ega) 
spermatozoidlar yetilishi uchun spermatogenning rivojlanish jarayoni - 
spermatogenez sodir bo’lishi lozim. Bu jarayon o’g’il bola balog’atga yetishi 
bilan boshlanadi. Spermatogenlar tez ko’payib spermatotsitlar birinchi katoriga 
aylanadi, kiska o’sish davridan keyin yetilish fazasi vujudga kela di. Yetilish 
jarayonida birin-ketin ikkiga bo’linadi, bu odatdagi mitozdan fark kiladi va 
meozis nomi bilan yuritiladi. Bu xildagi reduksion bo’linishdan keyin 
takomillashgan erkak jinsiy hujayralari endi spermatida nomini oladi. Bu esa 
murakkab differensiatsiya jarayoni natijasida butunlay boshka ko’rinishga 
spermatozoidlarga aylanadi. Spermatozoidlar ip shaklida bo’ladi (boshcha, 
bo’yincha va dumchadan iborat). Uzunligi 50-65 mk, boshchasi 4,5 mk bo’ladi.


Spermatozoidlar urug’ yo’liga tushgandan keyin xarakat kila boshlaydi va 
urug’ pufakchalari va prostata bezi ajratgan 
suyuklikka aralashib, shaxvat (sperma)nn xosil 
qiladi. Jinsiy aloka paytida 5-8 ml gacha 
shaxvat ajralib chiqadi. Bunda ayrim xollarda 
shaxvat suyuqligida 200 dan 500 milliongacha 
spermatozoid bo’ladi. Spermatozoid asosan 
dumchasi 
yordamida 
xarakatlanadi. 
Spermatozoid bir minutiga 2-3 mm yo’l 
bosadi. Shuvarskiyning aytishicha, ular jnnsiy 
alokadan keyin 1-2 soat ichida bachadonga 
o’tadi. Spermatozoidlar jinsiy aloka paytida 
Qinning orqa gumbazidagm chuqurchaga (reseptaculum semeni) kuyiladi. 
Orgazm natijasida bachadon bo’yni kengayib undagi Shilliqli tikin shu sohaga 
cho’zilib tushadi va spermatozoidlarni shimib oladi. Orgazm tugagach, 
bachadon bo’yni kiskaradi va Shilliqli tiqin spermatozoidlar bilan birgalikda 
yana bachadon bo’yni kanaliga kaytadi va o’zidagi spermatozoidlarni 
bachadonga o’tishiga imkoniyat tug’diradi. Spermatozoidlar uchun ishkoriy 
sharoit bo’lishi kerak. Shunga ko’ra qindagi nordon muxit yomon ta’sir 
etganidan ular bu joyda tez orada halok bo’ladi. Bachadon bo’yni kanalidagi 
ishqoriy muxitda esa spermatozoidlar soatlab, xatto bir necha kun yashashi 
mumkin. Spermatozoid bachadon va uning naychalaridagi kiprikchalar (shilliq 
qavat epiteliylari) yordamida oson xarakat qilib, bachadon bo’ynidan uning 
bo’shlig’iga, undan naychalarga o’tadi va nihoyat naychalarning ampulyar 
qismida yoki korin bo’shlig’ida tuxum hujayralar bilan ko’shiladi. Naychalarning 
ampulyar qismida hatto bir necha kun, korin bo’shlig’ida 20 soatgacha yashashi 
va xayot kobiliyatini saqlashi mumkin. Ayol tuxum hujayrasi to’la yetilmaguniga 
kadar erkak urug’i bilan qo’shila olmaydi. Ovulyatsiya (follikulning yetilib, 
yorilishi) dan ancha oldin tuxum hujayrasi asta-sekin takomillashadi, bu 
jarayonda u ikkira bo’linadi. Natijada 2 ta yo’naluvchi tanachalar (birinchi va 
ikkinchi katordagi tanachalar) vujudga keladi . Tuxum hujayraning tarakkiy 
kilishi (ovogenez) quyidagicha kechadi. Ovogeniya ortiq ko’paymay, 1-
katordagi ovotsitga aylanadi, bu bir oz kattalashadi, shu jarayon oxirida ovotsit 
birinchi marta bo’linadi. Natijada 2 ta hujayra shakllanib, kattasi ikkinchi 
qatordagi ovotsit, kichkinasi esa mayda yo’naluvchi yoki reduksion tanacha deb 
ataladi. Shundan keyin ikkinchi qatordagi ovotsit yana bo’linib, bunda yetilgan 
tuxum va ikkinchi yo’naltirish tanachasi (reduksion tanacha) ni xosil kiladi. 
Bo’lardan birinchisi yana ikkiga bo’linishi mumkin. Natijada ikkinchi kator 
ovotsit yadrolari dagi reduksion bo’linish natijasida xromosomalarning fakat 


yarmi 46 ta o’rniga 23 ta qoladi. Bu barcha jarayon erkak urug’i bplan 
ko’shplishga kobiliyatln tuxum hujayraning shakllanishpga olib keladi. 
Ovogenez jarayonida bitta 1-katordagi ovotsitdan fakat bitta yetilgan tuxum 
hujayra va 3 ta shimilib ketadigai yo’nalish ganachalarn paydo bo’ladi. Agar 
tuxum hujayra yuqornda qayd kilingan jarayonga uchramasa, u yetnlmaydi va 
shunga ko’ra spermatozoid bilan ko’shila olmaydi.
Balog’atga yetish davrida tuxumdondagi boshlang’ich follikullardan bit 
tasi yeki pkkitasi rivojlana ooshlaidi. Yapalok xolatdagi donador hujayralar 
shisha boshlaydi va ular kattalashib silindr, uchburchak xolatini oladi. Aynn 
paytda ular energetik ravishda mitotik bo’linish bilan ko’payadi. Bu davrda 
follikulning o’zi to’xtovsiz kattalasha boradi. So’ngra tuxumni o’rab olgan bir 
necha kator hujayralar orasida bo’shlik xosil bo’ladi, bu bo’shliqdagi 
follikullarda suyuklik bo’ladi. Bu suyuqlik ko’paya borgan sayin tuxumni va 
granulyoz (donador) hujayralarni chetga suradi va follikul yana kattalashib, 
avval no’xatdek, keyin asa loviyadek bo’lib koladi. Yetilgan follikul - Graaf 
pufakchasini o’ragan ustki pardasi (theca folliculi) hosil bo’ladi. Bu parda ikki 
qavatdan iborat bo’lib, ichkisi (tunica (theca) interna) qon tomirlarga boydir, 
ikkinchisi tashqi kattiq fibroz qavat (theca externa) deb ataladi va uning kon 
tomirlari kam bo’ladi. 
Follikul yetilishi jarayonida asta-sekin tuxumdonning tashqi pardasidan 
membrana albuginea bo’rta boshlaydi va yirtilnshga gayyor bo’lib koladi. 
Organizmdagi gormonal jarayon ta’siri va follikul ichidagi bosimning oshishn 
natijasida u yoriladn. Follikul suyukligi tuxum hujayra va qisman donador 
hujayra (qranulosa) lar bilan birga tuxumdonning yorilgan joyidan qorin 
bo’shlig’iga tushadi. Follikul yorilib, tuxum hujayraning chiqishi ovulyatsiya 
deyiladi. Ovulyatsiyaning taxminiy muddati xayz siklining 10-12-kunlariga to’g’ri 
keladi, u oxirgi hayzning bnrinchi kunidan hisoblanadi. 
Urug’lanish, urug’langan tuxumning bo’linishi va uning bachadonga 
payvandlanishi. Urug’lanish deb, erkak urug’i yadrosi bilan ayol urug’i 
yadrosining ko’shilishiga aytiladi. Jinsiy aloqada erkak spermasi Qinning orqa 
gumbaziga tushadi (receptaculum seminis). Bachadonning kisqarish xususiyati 
jinsini ko’zg’alishda ancha kuchli bo’ladi (urug’lanish jinsiy ko’zg’alishsiz ham 
bo’lishi mumkin). Bunda qin daxlizini o’ragan muskul (Constrictor cunni) dan 
bachadon naychalarigacha jinsiy ko’zg’alishda ishtirok etadi. Shu kiskarish 
natijasida Qin dahlizi bezlarida ishlab chiqarilgan xususan bartolinn bezidan 
moyli sekret qinga tushadi, bachadon bo’ynidagi shilliq tiqin(probka) esa bo’yin 
kanalidan tilga o’xshab orqa gumbaz chukurchasi tomon osilib tushadi. Ammo 
butunlay tushib ketmaydi. Jinsiy alokada qinning orqasidagi chukurchasiga 
kuyilgan spermatozoidlar jinsiy ko’zg’alish tugagach bachadon tanasi va bo’yini 


ancha bo’shashadi. Natijada osilib turgan Shilliq yana bachadon bo’yin kanaliga 
kaytariladi. Shu jarayonda ular Shilliq tiqinga (probkaga) shimilib olingan 
bo’ladi, shilliq bo’yin kanaliga spermatozoidlar bilan kaytgach (bir necha 
million) spermatozoidlar aktiv harakatlanish xususiyatiga ega bo’lganiga ko’ra 
biroz kisqarishi natijasida bo’yin kanalidan bachadon bo’shlig’iga va undan 
bachadon naychalariga o’tadi. Qolgan spermatozoidlar qindagi nordon 
sharoitda xalok bo’ladilar. Ko’p tekshirishlar shunn ko’rsatdiki, 
spermatozoidlarning ayol tuxumi bilan qo’shilishn bachadon naychalarining 
ampulyar qismida bo’ladi. Ayolning tuxum hujayralari spermatozoidlar kabi 
harakatlanish xususiyatnga ega emaslar. Ovulyatsiya natijasida tuxum hujayrasi 
korin bo’shlig’iga tushadi. Ko’pchilik olimlarning fikricha, bachadon 
naychalarining kengaygan qismidagi ampula shokildalari (fimbria ouapsa)dan 
biri uzunrok bo’lganiga ko’ra u ovulyatsiya natijasida ajralib chiqqan tuxum 
hujayrasini naychaning ampula qismiga uzatadi. Bu jarayonda albatta ayolning 
ruxiy xolati ham katta rol o’ynaydi. Agap asab tizimining faoliyati ma’lum 
darajada buzilgan bo’lsa, ko’shilgan tuxum hujayrasi bachadon naychalarida 
tutilib qoplab bachadondan tashqaridagi homiladorlik vujudga kelishiga olib 
kelishi mumkin. 
Urug’lanish. Naycha nchiga yakinlashgan tuxum hujayrasiga juda ko’p 
spermatozoidlar intnladi. Lekin spermatozoidlarga tuxum hujayrasini o’ragan, 
shu’lasimon toj va yaltiroq parda to’skinlik kiladi. Bunda naychalardagi mazkur 
uzun shokilda tuxumdon, korin bo’shlig’i oraspdagi ko’prikcha rolini o’ynaydi. 
Aytib o’tganimizdek, ovulyatsiyada tuxumdondan ajralib chiqkan tuxum 
hujayra shu kiprikcha orqali naychaga o’tadi. Naycha nchidagi spermatozoidlar 
tuxum hujayrasiga peshvoz chikib shu yerda ular ko’shiladi. Urug’langan tuxum 
hujayra - zigota - naychaning peristaltika xarakati tufayli bachadonga karab 
bo’linish jarayonida yo’naladi. Bu jarayonda ayolar gormonlarining o’rni 
benixoya katta. Xususan, estrogen gormonlar bachadon naychalari, 
mushaklarning qiskarish aktivlignni ta’minlaydi, jumladan naychalarning 
peristaltikasini amalga oshiradi. Spermatozoidlar gialuronidaza deb ataladigan 
erituvchi moddani ishlab chiqaradi. Gialuronidaza shu’lasimon toj va yaltirok 
pardani eritish xususiyatiga ega. 
Eritish uchun kerak bo’lgan sekretni 
yaratishda ko’p spermatozoidlar 
ishtirok etadilar. Ular, nihoyat, 
karshiliklarni yengib ulardan bir 
nechtasining boshchalari tuxum 
hujayrasining 
protoplazmasiga 
kirishga erishadi, kolganlari esa 


halok bo’ladi va bachadon naychalarining Shilliq pardasiga singib yo’k bo’lib 
ketadi. Tuxum hujayrasiga kirgan faqat bittasi yoki ikkitasigina urug’lanishda 
ishtirok etadi. Spermatozoid boshchasi tuxum ichiga kirgach uning boshi 
dumidan ajraladi (endi u urug’ yoki erkak yadro deb ataladi). O’zi tomon 
siljiyottan tuxum hujayrasining yadrosi tomon yo’naladi va u bilan qo’shilib, 
bitta yadroga aylanadi. Shundan keyin urug’lanish davri tugab homiladorlik 
boshlanadi. 
Urug’langan tuxumning bulinishi va uning bachadonga payvandlanishi. 
Urug’langan tuxum maydalanish davriga o’tadi, natijada u blastomer deb 
ataluvchi kiz hujayralariga bo’linadi, bunda har bir shar o’z navbatida 
maydalanishga uchraydi va tut donasini eslatadigan blastomerlar kompleksi - 
morulani hosil kiladi. Blastomerlar kiz hujayralariga bo’linganda bu bo’lingan 
hujayralarining har biri oldingi hujayralardan ikki marta kichik bo’ladi. 
Morulaning hajmi yetilgan tuxum hujayrasidan unchalik katta bo’lmaydi. 
Morula naycha ichida bachadon tomonga yo’lini davom ettiradi. Urug’langan 
vaqtdan boshlab oradan 6-7 kun o’tgach, ko’shilgan tuxum bachadon ichiga 
kelib tushadi. Bu kunlarni implantatsiya oldi (1 qaltis) davri hisoblanadi. Homila 
tuxum (pusht) bachadon bo’shlig’iga tushgandan keyingina ona organizmiga 
payvandlanadi. Ya’ni urug’langan tuxum bachadon Shilliq pardasiga tutashadi 
(implantatsiya bo’ladi) va pushtning bachadonga payvandlanishini ta’minlaydi.
Urug’langan tuxumning bo’linishi 
Homila tuxumi bo’linishi natijasida xosil bo’lgan yangi hujayralar 
(blastomerlar) ketma-ket kariokinez usulida bo’lnnib, yangi blastomerlar xosil 
qiladi. Bu bo’linish somatik hujayralarining rostmana bo’linishidan farq kiladi. 
Har bir bo’linishdan so’ng yangi hujayralar yana maydarok, ular bir-biriga zich 
joylashib, tut donasiga o’xshab morulani tashqil qiladi deb aytib o’tgan edik. 
Bu davrga kelib morula blastotsitga aylangan bo’ladi. Pushtning blastotsit 
bosqichida uning hujayralarining bir qismi (sirikoklari) embrioblastni tashqil 
etib, undan kelgusida embrion rivojlanadi. Qolgan kichik hujayralar pusht 
chekkarog’ida joylashib, oziklantiruvchi pardani-trofoblastni tashqil etadi. 
Trofoblast shuningdek pushtning bachadon devoriga payvandlanishini 
taminlaydi. Bu jarayon trofoblast ishlab chiqaradigan fermentlar bachadon 
shilliq pardasini eritish va bu yerda blastotsitning botib kirishiga imkon beradi. 
Blastotsist bachadon Shilliq pardasining funksional qavati ichiga kirib, bu 
jarayon anchagina tez yuz beradi - 40 soatda butunlay botib kirib, uning Shilliq 
pardasidagi teshik ham bitib ketadi va demak, pusht Shilliq qavat ichiga 
yopishib joylashib qoladi. Blastotsitning bachadon Shilliq qavatiga botib kirish 
jarayonida atrofidagi to’qimalarda qon tomirlar jadal rivojlanib ko’payadi, 
biriktiruvchi hujayralar soni ortadi, ularda glikogen to’planadi. Shilliq parda 


payvandlanish (implantatsiya) paytida o’zining sekresiya davrini o’tayotgan 
bo’ladi. Bu davrda unda pusht oziqlanishi uchun zarur moddalar to’plangan. 
Buning ustiga trofoblast tufayli pusht atrofida to’qimalar yemirilish maxsulotlari 
to’planadi va bu moddalar pusht oziqlanishi uchun muxit (embriotrof) 
hisoblanadi. 8 kundan to 84 kun (12 hafta) gacha implantatsiya, gisto va 
organogenez (II kaltis) davri hisoblanadi. 
Pusht pardalari rivojlanishi. Pusht tuxum bachadonga payvandlangandan 
keyin bachadon devorida keskin o’zgarishlar ro’y beradi. Shilliq parda 
funksional qavatining zich va g’ovak qatlamlari yanada yakqol bilinadi. Zich 
qavat (stratum compactum) salqigan stromadan tuzilgan bo’lib, unda 
bezlarning chiqaruv naychalari o’tadi. Stroma tolalari to’rida yirik, ko’p kirrali 
pufaksimon yadroli desidual hujayralar joylashadi. Ular glikogenga boy, 
fagotsitoz xususiyatiga hamda gormon ishlab chiqarish kobiliyatiga ega 
hujayralardir. G’ovak qatlam (stratum Spongiosum), chukurroq qavat, unda 
juda ko’p gipertrofiyalangan bezlar bo’lib, stromasida desidual hujayralar 
bo’lmaydi Pushtning o’sishi jarayonida desidual pardaning turli qismlari alohida 
nom oladi. Tuxum tagida joylashgan qismi decidua basalis deb ataladi. 
Bachadon bo’shlig’iga bo’rtib chiqqan yuzasi qoplangan qismi esa deciduas 
capsularis deyiladi. Butun bachadon bo’shlig’ini qoplagan barcha kolgan qismi 
esa deciduas parietalis deyiladi. Desidual pardaning ikkala qatlami 
homiladorlikning to’rtinchi oyiga kelib eng ko’p qalinlashadi. Oddiy ko’z bilan 
karalganda qalin, burmali Shilliq parda ko’rinishiga ega. 4-5 oyda homila endi 
bachadon bo’shlig’ini to’lik egallaydi, desidual pardalar yakinlashib birlashib 
ketadi. Bu har ikkala qavat ko’shilishiga kadar yupkalashadi, ulardagi tomirlar, 
desidual hujayralar keskin kamayadi, epiteliy qavati yo’kolib ketadi, decidual 
basalis da esa, aksincha, zich va g’ovak qavatlar kabarib rivojlanadi. Unda, 
aksincha, kon tomirlar juda rivojlanib kapillyarlar zich tomirlar to’rini hosil kiladi. 
Ushbu gipertrofiyalangan va tomirlarga boy pardaga ko’plab xorion 
so’rg’ichlari o’sib keladi. Bular atrofida bo’shliq yuzaga kelib, unga bachadon 
arteriyalari koni kuyiladi. Shunday qilib, desidual parda ona organizmi, ya’ni 
bachadon endometriysining o’ziga xos o’zgarishi hisobiga vujudga keladi. 
Qolgan ikki palla xorion va amnion parda homila to’kimalari xnsobiga xosil 
bo’ladi. Xorion so’rg’ichliri bilan bachadon Shilliq pardasi orasida yukorida qayd 
etilganidek, to’kimalarning yemirilish mahsulotlari va ona qon tomirlaridan 
chiqqan kon joylashadi. Bundan homilaga kislorod yetib boradi. So’rg’ichlar 
bilan bachadon Shilliq pardasi orasidagi bo’shlik birlamchi so’rg’ichlararo 
bo’shlik deb ataladi. Dastlab tuxum butunicha bo’shliq bilan o’ralgan bo’ladi. 
Homila taraqkiyotining keyingi bosqichlarida so’rg’ichlararo bo’shlik faqatgina 
plasenta soxasida bo’lib, ikkilamchi so’rg’ichlararo bo’shliq deyiladi. Trofoblast 


bilan bir vaqtda embrioblast rivojlanadi. Embrioblast bachadon nayidayok 
rivojlana boshlasa-da, bachadonga payvandlangandan so’ng ayniksa tez 
rivojlanadi. Blastotsistaning segmentlaridan birida hujayralar to’plamidan 
iborat ikkita tuguncha - ektoblast va entoblast yuzaga keladi. Ular markazida 
bo’shlik xosil bo’lib, tugunchalar pufakchalarga aylanadi. Ektoblast pufakcha 
oyoqchasi yordamida trofoblastga tushadi. Undan amnion bo’shlig’i xosil 
bo’ladi. Bu bo’shlik devori suv pardasi - amnionga aylanadi. Endoblast 
pufakcha markaziga yakinrok joylashib sariklik bo’shlig’iga aylanadi, ektoblast 
va entoblastning amnion va sarik pufakcha orasidagi hujayralari pusht kurtagini 
tashqil etadi. Pusht kurtagi uchta varakdan - ektoderma, mezoderma va 
endodermadan tuziladi, ana shu varaqlardan to’qima va a’zolar rivojlanadi. 
Amnion pufakchasi unda to’planayotgan suyuqlik hisobiga tezda kattalashadi. 
Blastotsista bo’shlig’i yo’qoladi. Amnion va sarik pufakcha orasidagi pusht 
amnion bo’shlig’iga botib kira boshlaydi va asta-sekin unga butunlay botadi. 
Amnion bo’shlig’i kattalashuvi bilan sariq pufakcha bo’shlig’i kichrayadi, sariqlik 
tomirlari artrofiyaga uchraydi, pardalar rivojlanishi bilan bir paytda pushtning 
birlamchi ichagini orqa uchidan o’simta-allantois xosil bo’ladi. Amnion 
pufakchani trofoblast bilan tutashtiruvchi oyokcha bo’ylab allantois so’rg’ichli 
pardaga yo’naladi. Allantois bo’ylab pusht tanasida so’rg’ichli pardaga tomon 
tomirlar o’tadi. Bu tomirlar xorionning xar bir so’rg’ichiga o’sib kiradi. Shu 
damdan boshlab pushtning allontois qon aylanishi rivojlanib pusht bilan ona 
organizmi o’rtasndagn jadallashib borayotgan almashinuv jarayonini 
ta’minlaydi. Homnla tarakkiyotning ilk bosqichlari tugallanishi davriga kelib, u 
uchta parda desidual so’rg’ichli va suv parda va shu parda ichidagi amnion 
suyukligi bilan o’raladi. Desidual parda bachadon Shilliq pardalarida rivojlanadi, 
so’rg’ichli va suv parda homilaga xos. Shunday qilib, desidual parda 
homiladorlik tufayli o’zgarishga uchragan bachadon Shilliq pardasining 
funksional qavatidir. Desidual parda bola tug’ilgandan keyin bachadon 
bo’shlig’idan ko’chib yo’ldosh bilan birga chiqadi. Implantatsiya paytida 
bachadon shnllik pardasi sekresiya fazasida bo’ladi. Bachadon bezlari sekret 
bilan to’lgan stroma hujayralari yumaloklashgan, ichida pusht oziklanishi uchun 
zarur bo’lgan glikogen, lipid, glikoproteid, fosfor, kalsiy va boshka moddalar 
to’planadi. Desidual pardada biologik aktiv modda prostaglandinlar 
aniklangan. Funksional qavat g’ovak va zich qatlamlarga bo’linadi. G’ovak 
qatlam (Stratum spongiosum) asosan bezlardan iborat. Kompakt qatlam 
(Stratum compactum) yumaloklashgan stroma hujayralari - desidual 
hujayralardan tuzilib, orasidan bezlarning chiqaruv yo’llari joylashadi. 
Implantatsiyadan keyin bachadon Shilliq pardasi ancha qalinlashadi, bezlari esa 
sekret bilan to’lishadi. Zich va g’ovak qatlami yanada fark kila boradi. Zich 


qatlami glikogenga,oqsilga, mukopolisaxaridlarga boy bo’lib, fagotsitoz 
xususiyatiga ega.Zich qatlamga botib kirgan pusht tuxum desidual parda 
elementlari bilan o’raladi. Suv parda (amnion) yopik kopchadan iborat bo’lib, 
unda homila suvga botgan xolda joylashadi. Homiladorlikning rivojlanishi 
jarayonida amnion bo’shlig’i tezda kattalashadi. Amnion xorionga yopishadi va 
plasentaning ichki yuzasini qoplaydi, Qindik o’kiga ham o’tib uni g’ilof singari 
o’raydi va Qindik soxasida homila terisiga ulanadi. Amnion mezenximadan 
rivojlangan bir necha qavat biriktiruvchi to’kimadan va epiteliydan tuzilgan. Bu 
epitelin homila suvi xosil bo’lishi va almashuvida ishtirok etadi. Amnion va sillik 
xorion homila suvi tarkibining mutanosibligini ta’minlashda qatnashadi. Xullas, 
amnion eng ichki parda bo’lib, undan tashqari tomonda so’rg’ichli parda 
(xorion) va eng sirtki qism-desidual-ko’chib tushuvchi parda joylashadi. Homila 
suvi (liqvor atpi)-homiladorlik oxiriga kelib 0,5-1,5 litrra yetadi va amnion 
bo’shlig’ini to’ldirib turadi. Homila suvini amnion epiteliysi ishlab chiqaradi. 
Suvning ortiqchasi esa amnion va sillik xoriondagi hujayralararo kanal va 
teshiklar orqali so’rilib turadi. Homila suvining almashuvi jadal yuz beradi, shu 
bilan birga suv tarkibining turg’unligi ta’minlanadi. Suvga homila siydigi ham 
ajraladi, shuningdek teri epidermis hujayralarn, moy bezlari sekreti, homilaning 
tuklari ko’shiladi. Homila suvi tarkibiga oqsillar, yog’lar, lipidlar, karbonsuvlar, 
tuzlar, mikroelementlar, gormonlar, fermentlar, aminokislotalar, sut kislotasi va 
boshkalar kiradi. Homila suvining aham iyati juda kattadir. Homilaning erkin 
xarakati va rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi, tashqi ta’sirotlardan asraydi, 
Qindik o’kini ezilib kolishdan saqlaydi, homila modda almashinuvi jarayonida 
qatnashadi, tug’ruk davrida homila suvi bilan to’lgan kog’anok pardasi, homila 
pufagini tashqil etib bachadon bo’yni ochilishida ishtirok etadi. 
Plasenta. Plasenta (placenta) ko’rinishidan kulchasimon dumaloq, qalin 
va yumshok bo’lib.diametri 18sm,qalinligi 2-3 sm va og’irligi 500-600 g bo’ladi. 
Uning ikkita yuzasi va bachadonga tegib turadigan ona yuzasi bor. 
Plasentaning ustki qismi amnion bilan qoplangan bo’lib, uning tagida Qindik 
yopishgan joydan yo’ldosh chetlarida shu’la singari tarkaluvchi arteriya va vena 
kon tomirlari yotadi. Plasentaning ona yuzasi yoriqlar bilan bir necha (15-20) 
bo’lakka bo’lingan g’adir-budur,ba’zan bo’linmagan tekis, yupka nursiz va 
ko’chib tushadigan nozik parda koldig’i bilan qoplangan. Ona qoni bilan 
homila koni o’rtasidagi moddalar almashinuvi kuyidagicha bo’ladi. Ona qoni 
bachadon Shilliq qavatidagi vorsinkalararo bo’shlikka tushadi. Plasentada kon 
tomirlar tarmoklanib.uning vorsinkalari oralig’iga joylashadi, natijada homila 
uchun kerakli moddalar almashinuvi sodir bo’ladi. Homilaning kon tomirlar 
sistemasi xar bir plasenta bo’laklari va ulardan xar bir xorion vorsinkalariga 
tarmoklanuvchi ikkita Qindik arteriyasidan iborat. Eng oxirgi shoxchalar juda 


ham mayda shoxobchalarga (kapillyarlarga) bo’linadi va vena kapillyarlari bilan 
tutashadi. Vena kapillyarlari esa bir-biri bilan ko’shilib, nixoyat Qindik venasini 
tashqil kiladi. Shunday qilib, xorion tuklarini o’rab olgan ona koni va xorion 
tuklar tomirdagi homila koni ikkita aloxida qon aylanish sistemasini tashqil 
kiladi. Binobarin, ona va bola kon aylanish sistemalari alohida - aloxida bo’lgani 
uchun kon xech kaerda bir-biri bilan aralashmaydi. Lekin vorsinka kapillyarlari 
va ularni qoplab turgan epiteliylar orasidagi pardalar juda yupka bo’lganligi 
tufayli xar ikkala qon tomir sistemasi orasida aloqa bog’lanadi. Bunday aloka 
ona bilan bola o’rtasida moddalar va xavo almashinuvini ta’minlaydi. Shu 
jihatdan plasenta homilaning oziklanishini, nafas olishini va almashinuvchi 
moddalarning ajralishini ta’minlaydigan a’zo hisoblanadi. Bundan tashqari, 
plasenta ronadotrop gormonlar, estrogenlar va progesteron ishlab chiqarib, 
homiladorlik ham da tug’rukning normal o’tishini ta’minlaydi. Agar 
plasentaning biror qismi (yarmisi) ishdan chiksa (o’rnidan ko’chsa yoki turli 
patologik o’zgarishlar yuz bersa), homilada kislorod tankisligi vujudga keladi va 
halok bo’ladi. Shuningdek, plasentaning ko’prok qismida kon aylanishi buzilsa, 
ya’ni katta infarkt xosil bo’lsa, plasentaning nafas yuzasi kamayadi va natijada 
homila nobud bo’lishi mumkin. Fiziologik xolatda plasenta bachadon 
devorining orqa va old yuzasiga yoki bachadon tubining biror yoniga tutashadi. 
Agar yo’ldosh bachadonning pastki qismiga tutashgan bo’lsa, buni patologik 
(noto’g’ri) joylashish (yo’ldoshning oldin kelishi) deb ataladi. Plasenta orqali 
homilaga onadan kislorod, uglevod, gormonlar, vitaminlar va oqsil modsalar 
va boshkalar o’tadi. Oqsil moddalar plasentadan o’tayotganda parchalanadi va 
homilaga aminokislota sifatida yetib boradi. Homiladan onaga esa karbonat 
kislota va homilaning almashinuv maxsulotlari o’tadi. Qindik (funiculus 
umblicalis) yoki Qindik tizimchasi pishik to’kimadan iborat bo’lib, u bir uchi 
bilan homilaning qorin devoriga, ikkinchi uchi bilan yo’ldoshga birikadi. 
Homiladorlik oxirida Qindik tizimchasining uzunligi 50-60 sm, diametri 1,5 sm 
ga yetadi. Lekin u juda uzun yoki normadan kalta bo’lishi ham mumkin. Qindik 
ko’pincha plasentaning o’rta qismiga (markaziy birikish) yoki yoniga (yonga 
birikish) yohud chetiga yakin yeriga (chetga birikish) birikkan bo’lishi mumkin. 
Ba’zan Qindik yo’ldosh to’kimasiga birikmay, uning chetidan birmuncha 
naridagi xorion pardasiga birikishi ham mumkin. Qindik tizimchasi burilgan, 
hamma yuzasi egilgan, do’mbok (do’ng)lar bilan qoplangan bo’ladi. Qindik 
tizimchasi ichidan ikkita arteriya va bitta vena tomiri o’tadi. Arteriya tomirlari 
orqali vena qoni homiladan plasentaga oqadi, vena tomirlari orqali esa 
kislorodga boy bo’lgan arterial qon plasentaga va undan homilaga okadi. 
Qindik tizimchasining qon tomirlari shilliqli embrional biriktiruvchi to’kima, 
yulduzsimon va boshka turdagi hujayralari bo’lgan varton dirildog’i deb 


ataluvchi dirildok bilan o’ralgan bo’ladi. Qindik tashqaridan amnion bilan 
qoplangan bo’lib,uning ichida varton dirildog’i joylashgan. Shunday qilib, 
Qindik, plasenta, homila pardalari birgalikda yo’ldosh deb ataladi. Yo’ldosh 
homila tug’ilgandan keyin tug’iladi. Yo’ldosh homiladorlikda yangi endokrin 
a’zo hisoblanadi. Bunda gormonlardan tashqari oksitoksik moddalar yig’iladi. 
Ba’zan tuxumdon kistalari homiladorlikning ikkinchi yarmida operatsiya qilib 
olib tashlanganda plasentadagi xorion gonadotropin bachadonning vaqtidan 
oldin kisqarishini oldini olib homiladorlikni saqlaydi. Xorion gonadotropinni 
xorion kiprikchalar epiteliylari ishlab chiqaradi. Buning isboti shuki, 
homiladorlikning muddati oshgan sari epiteliylar kamaya boradi, shunga ko’ra 
xorion gonadotropin ham kamayib, homiladorlik estrogen gormonlarning 
biologik faol fraksiyasi oshadi, deb hisoblaydilar.
Birinchi va qayta homiladorlikni aniqlash. Birinchi va qayta homiladorlik 
odatda anamnez yordamida aniqlanadi. Buni aniqlashdagi ob’ektiv belgilardan 
biri jinsiy a’zolardagi o’zgarishlardir. Xususan jinsiy teshikning yirilib turishi, 
qizlik pardasining qoldiqlari — coruneule murtiformis so’rg’ichga o’xshab 
qolgan bo’ladi. Tug’magan ayollarda qizlik pardasi shakli saqlangan, ammo 
yirtilgan, bu coruneule hyminalis deyiladi. Tuqqan ayollarda qin keng, 
bachadon bo’yni silindr shaklida, uning tashqi teshigi yirik (ko’ndalangiga) 
bo’ladi. 
Birinchi marta homilador bo’lgan ayollarda bachadon bo’yni to tuqqunga 
qadar berk bo’ladi, ammo tuqqan ayollarda tug’masdan 4- 5 hafta ilgariyoq 
bachadon bo’yniga bitta barmoqni kiritish mumkin. 
Qorin devorini ko’zdan kechirganda ham ayolning tuqqan tug’maganligi 
haqida taxmin qilish mumkin. Tuqqan ayollarda qorin devori to’g’ri muskuli 
birmuncha ajralgan, terida eski tirtiqlar — striae gravidarumni ko’ramiz, ular oq 
chiziq shaklida bo’ladi. Bu tirtiqlar oq rangda bo’lsa, bu avvalgi homiladorlikdan 
qolganini, pushti-qizil rangda bo’lsa, hozirgi homiladorlikniki deb xulosa 
chiqarish mumkin. Ammo ba’zan bu tirtiqlar homilador bo’lmagan ayollar qorin 
devori, sonlarining oldingi sathida uchrab turganini nazarda tutib ko’pchilik 
olimlar buni gormonal jarayon natijasi deb talqin qiladilar. 
Birinchi homiladorlikda homila boshi tug’ishdan 4—5 hafta ilgari chanoq 
kirish qismida bo’ladi. Qayta tuqqanlarda esa to tug’ish jarayoni 
boshlanmaguncha homila boshi chanoq kirish qismidan yuqorida turadi. 
Tug’ruq dardi boshlanishi bilan asta-sekin chanoq kirish qismiga yaqinlashib, 
nihoyat bachadon bo’yni to’la ochilishi bilan joylashib oladi. 
Sut bezlarida ham ba’zi o’zgarishlar bo’ladi. Tuqqan ayollarda sut bezlari 
birmuncha osilgan, so’rg’ichlari ancha yaxshi bilinadi. Tug’magan ayollarda esa 


sut bezlari tarang, uning so’rg’ichlari kichkina bo’ladi. Ayolning birinchi yoki 
qayta homiladorligini bilishning sud tibbiyotida ahamiyati katta. 
Homilaning tirik yoki o’lganini aniqlash. Dastlab homilaning qanday 
o’sayotganiva hayotligini bachadonning oy sari kattalashishi bilan aniqlanadi. 
Bachadonning o’sishi kalendar yoki akusherlik oyi bilan belgilanadi va u ma’lum 
hajmda bo’ladi. Agar bachadon o’smay qolsa yoki sekin o’ssa, unda homila tirik 
bo’lsa ham o’sishdan orqada qolayotganidan (gipotrofiya) xabar beradi. Qayta 
bo’yida bo’lgan ayollar homiladorlikning ikkinchi yarmida homilaning 
qimirlashini ancha ilgariroq seza boshlaydilar. 
Homilaning yurak urishi oddiy akusherlik stetoskopida homiladorlikning 2- 
yarmida eshitilsa, fonokardiograf, kardiotopograf, monitorlar yordamida 
ertaroq aniqlash mumkin.
Homilaning yurak urishi va qimirlashini ob’ektiv qayd qilish usullari: 
I — homilaning FKGsi;
II — homilaning EKGsi;
III— homilaning aktogrammasi 
Ammo homilaning yurak urishini eshitganda, albatta, onaning tomir urishi 
bilan solishtirish zarur. Onada isitma, kamqonlik yoki yurak kasalliklari 
bo’lganda ham tomiri tez urib, unda homila yuragining zarbi bilan almashtirish 
mumkin. Homilaning o’lik yoki tirikligini aniqlashda shularni ham hisobga olish 
kerak. 
Homilaning qimirlashini ona sezmay qolsa, homila o’lgan bo’ladi. 
Qog’anoq suvi shimilayotganiga ko’ra bachadon kichiklasha boradi. 
Homiladorlar qorin pastida og’irlik sezadilar, og’izlari bemaza bo’lib, etlari 
uvishadi, sut bezlari yumshab qoladi. Homilaning tirik yoki o’lganini ultratovush 
usulida aniqlash mumkin. Homilaning o’lgani qanchalik erta aniqlansa, ayolga 
shunchalik o’z vaqtida yordam berish mumkin bo’ladi. Aks holda ayolda turli 
patologik holatlar yuz berishi, xususan bachadonda homila chirishi, qon 
ivishining susayishi, o’lgan homilani bachadondan olib tashlash jarayonida 
koagulopatik qon ketishi mumkin.


Homiladorlikning davom etishi, uning muddati va tug’ish vaqtini 
aniqlash. Homiladorlik, so’nggi hayzning birinchi kunidan hisoblaganda 
o’rta hisobda 280 kun yoki akusherlar oyi bilan 10 oy — 40 hafta davom 
etadi, lekin ba’zan homiladorlik 280 kundan kam yoki ortiq davom etishi 
mumkin.Ayollarda homiladorlik muddatini aniqlashda ko’p qiyinchiliklar 
uchraydi, chunki uning qachon boshlanganligini aniq bilish qiyinroq 
bo’ladi. 
Homiladorlik muddati oxirgi hayzning birinchi kunidan to’la kun yoki 
to’la haftalar bilan hisoblanadi. Oxirgi hayzning birinchi kuni 0 kuni, 0-6 
kunlar “nol to’la oy haftalik”, 7-13 kunlar esa “birinchi to’la oy haftalik” va 
homiladorlikning oxirgi 40- haftasi – “39 to’la haftasi” hisoblanadi. 
Akusherlik tajribasida tug’ish vaqtini aniqlash uchun Negel usulidan 
foydalaniladi. Buning uchun oxirgi hayzning birinchi kunidan 3 oy orqaga 
sanab, unga 7 kun qo’shiladi.Masalan, agar oxirgi hayzning birinchi kuni 
20 avgust bo’lsa, 3 oy orqaga sanalib (20 iyul, 20 iyun, 20 may), unga 7 kun 
qo’shilsa, demak, tug’ruq kelgusi yilning 27 mayida bo’ladi. 
Shuningdek, tug’ish vaqtini ayol homilaning birinchi marta qimirlaganini 
sezgan kunidan boshlab hisoblash ham mumkin. Odatda homila birinchi 
homiladorlikda 20 haftadan so’ng, qayta homiladorlikda 15 haftadan keyin 
qimirlaydi. 
Homilador homilaning qimirlashini sezgan kuniga 140 kun (akusherlar 
oyidan 5 oy) va qayta homiladorlarda 154 kun (akusherlar oyidan 5,5 oy) 
qo’shiladi. Shu yo’l bilan taxminiy tug’ish vaqti aniqlanadi. Lekin tug’ish 
vaqtini shu yo’l bilan unchalik to’g’ri aniqlab bo’lmaydi. Chunki ayol 
homilaning qachon qimirlaganini unutgan bo’lishi yoki ichaklar 
peristaltikasini homilaning qimirlashi deb yanglishgan bo’lishi mumkin. 
Tug’ish vaqtini oxirgi hayzning birinchi kuni bo’yicha aniq- 
lash muhimdir.
Ultratovush bilan homila yoshini aniqlash ham mumkin. Bunda 
homila boshining katta-kichikligi, tanasining uzunligi diagnoz qo’yishda 
asosiy belgilardan hisoblanadi. 


Homiladorlik muddatini va tug’ish vaqtini aniqlashda bachadon 
o’lchovi va tubining balandligini bilish katta ahamiyatga egadir 
Homiladorlikning turli muddatlarida bachadon tubining turish balandligi. 
Homiladorlikning dastlabki davrlarida, hali bachadon chanoq bo’shlig’ida 
turganda uning katta-kichikligi qin orqali tekshirib aniqlanadi. Homiladorlikning 
to’rtinchi oyi oxirida bachadon tubi Qindik bilan qov suyagi oralig’ida, simfizdan 
4 barmoq enida yuqorida turadi. Demak, bachadonning ko’p qismi katta 
chanoqqa o’tgan bo’ladi. Homiladorlikning beshinchi akusherlar oyi oxirida 
bachadon katta odam boshidek keladi, uning tubi ikki barmoq enida Qindikdan 
pastda turadi. Agar to’rtinchi oy oxirida qorin devorining ko’tarilganligi zo’rg’a 
aniqlansa, beshinchi oy oxirida ancha ko’p ko’tarilgan bo’ladi. 
Homiladorlikning oltinchi akusherlik oyida bachadon tubi Qindikda, 
yettinchi oyi oxirida esa Qindikdan 3 barmoq enida yuqorida bo’ladi. 
Homiladorlikning sakkizinchi akusherlar oyida bachadon tubi Qindik bilan 
xanjarsimon o’simta o’rtasida, simfizdan 30—32 sm yuqorida turadi, aylanasi 
80—85 sm bo’ladi. 
Homiladorlikning to’qqizinchi oyida bachadon tubi o’zining eng yuqori 
nuqtasiga, ya’ni xanjarsimon o’simtaga taqaladi.Kindik birmuncha do’ppayib 
chiqadi. 
Homiladorlikning 
o’ninchi 
akusherlaroyida 
bachadon 
tubi 
homiladorlikning sakkizinchi oy oxirida egallagan joyida, ya’ni Qindik bilan 
xanjarsimono’simta orasida turadi. Biroq, bachadon tubi sakkizinchi va 
o’ninchi oy oxirida bir xil balandlikda bo’lishiga qaramay, ular bir-biridan 
qorin aylanasining o’lchovi bilan farq qiladi: sakkizinchi oyda qorin aylanasi 
80—85 sm bo’lsa, o’ninchi oyda 95—98 sm va undan ko’p bo’ladi. Bundan 


tashqari, o’ninchi oyda qorin osilgan bo’lib, homiladorning nafas olishi 
osonlashadi. 
Birinchi marta tug’uvchilarda homiladorlikning sakkizinchi oyida 
homilaning boshi chanoqning kirish qismidan yuqorida va qimirlaydigan bo’lib, 
o’ninchi oyda chanoqning kirish qismiga suqilgan holatda, qimirlamay turadi. 
Qayta tug’uvchilarda esa homilaning boshi homiladorlikning oxirigacha 
chanoqning kirish qismidan yuqorida va qimirlaydigan bo’ladi. Bachadon 
tubining balandligiga qarab homiladorlik muddatini hamma vaqt ham to’g’ri 
aniqlash mumkin bo’lavermaydi. 
Bachadonning kattaligi faqat homiladorlik muddatigagina emas, balki 
qog’anoq suvining miqdoriga, homilaning katta-kichikligiga ham bog’liqdir 
(uning og’irligi odatda 2500 dan 5000 g gacha bo’ladi). Shuningdek, 
bachadonning kattaligi bachadon devorining qalinligi, homilaning miqdori, 
uning joylashishiga, qog’anoq oldi suvi hajmiga ham bog’liqdir. Qorin 
aylanasi Qindik ustidan santimetr tasmachasi bilan o’lchanadi. 
Homiladorlikning oxirida qorin aylanasi 96—100 sm bo’ladi, qov suyagi 
(simfiz) ustidan bachadon tubining balandligi ham santimetr tasmachasi 
bilan o’lchanadi. 
Homila uzunligini o’lchash ham homilaning yoshi va homiladorlik 
muddatini aniqlashda qo’shimcha usul hisoblanadi. Buning uchun 
homiladorni chalqancha yotqizib, odatdagi chanoq o’lchagich bilan 
o’lchanadi (o’lchash oldidan homilador qovug’ini bo’shatadi). 
Chanoq o’lchagichning bir uchi odatda homilaning chanoq qismi 
turadigan bachadon tubiga, ikkinchi uchi esa homila boshining pastki 
yuzasiga qo’yiladi (homila qismlarining joylashishi qorin devori orqali 
paypaslab ko’rib aniqlanadi). Bu oraliq, V. V. Sutuginning aytishicha, homila 
uzunligining yarmisini tashqil qiladi. Shu usulda aniqlangan homila 
uzunligidan 2—3 sm qorin devori qalinligiga chiqarib tashlanadi. Shu yo’l 
bilan homila uzunligini aniqlab, uni 5 ga taqsimlasak, bizga bachadondagi 
homilaning (homiladorlikning) muddati ma’lum bo’ladi. Masalan: chanoq 
o’lchagichning ko’rsatishicha, bachadon tubi bilan homila boshi pastki 
qismining oralig’i 16 sm bo’lsa, homila uzunligi 32 sm ga teng keladi. 
Shundan 2 sm qorin devori qalinligiga chiqarilsa, 30 sm qoladi. Bu uzunlikni 
5 ga taqsimlab, homiladorlik muddati oltinchi oyining oxiri (30:5) hisoblanadi. 
Shunday qilib, homilaning uzunligiga qarab, uning muddati aniqlanadi. 
Homiladorlik muddatiga qarab, homilaning necha oyligi va bo’yini 
aniqlash uchun darslikning oldingi boblarida Gaaze chizmasi keltirilgan edi. 
Homila boshining ensasi bilan peshonasidagi ma’lum nuqtalar orasi 
uning kattaligi hisoblanadi. Bu nuqtalar oralig’i odatda homiladorlikning 


to’qqizinchi oyi oxirida 11 sm ga teng bo’ladi. Bu oraliqni o’lchash uchun 
homilador chalqancha yotqizib tekshiriladi. 
Figurnov chizmasi. Homila 32 haftalik bo’lganida mavjud homiladorlik 
belgilariga qarab hamma homilador ayollar 3 turga bo’linadi. 
Birinchi turda — uncha katta bo’lmagan (9 sm atrofida) homila boshi 
(kichik segmenti) chanoqning kirish qismiga zich suqilib turadi, qorin katta 
bo’lmaydi (aylanasi 50 sm atrofida bo’ladi), bachadon tubi simfizdan 23—
25 sm yuqorida, ya’ni xanjarsimon o’simta bilan Qindik oralig’ida turadi. 
Bachadon bo’yni kattalashgan bo’ladi. 
Ikkinchi turda — homilaning boshi o’rtacha o’lchovda (10 sm atrofida) 
bo’lib, chanoqning kirish qismiga suqilib kirgan bo’ladi, qorin aylanasi 100 
sm ga yetadi, bachadon uncha katta bo’lmaydi. Uning tubi simfizdan 28 sm 
yuqorida, simfiz bilan xanjarsimon o’simta orasida turadi, bachadon bo’yni 
birmuncha kattalashgan bo’ladi. 
Uchinchi turda — homilaning boshi chanoqning kirish qismida, katta yoki 
o’rtacha o’lchovda (10-11 sm), qo’zg’aluvchan bo’ladi. Qorin aylanasi 95—100 
sm bo’lib, bachadon tubi Qindik bilan xanjarsimon o’simta oralig’idan 
yuqorida turadi va 30/32 sm keladi. Bachadon bo’ynining uzunligi 3 sm 
bo’ladi. 
Figurnov homila tug’ilish yo’lida chanog’i bilan kelganda bachadon 
tubining birmuncha yuqorida turishini hisobga olib, ba’zi o’zgarishlar kiritishni, 
homila ko’ndalang kelganda esa boshi kattaligini hisobga olib Alfeld usulidan 
foydalanishni (homila uzunligini o’lchashni va boshqalarni) tavsiya etadi. 
Bundan tashqari, hozirgi paytda homila katta tug’iladigan bo’lib qoldi 
(akseleratsiya), shuni ham hisobga olish zarur bo’ladi. Ayollarga qulay sharoit 
yaratish, onalik va bolalikni muhofaza qilish, oilani mustahkamlash maqsadida 
homiladorlarga tug’ruqdan ilgari beriladigan ta’til 112 kalendar kunga 
yetkazildi. 
Haftalik homiladorlikni aniqlash mezoni. 30 haftalik homiladorlikni 
aniqlash uchun anamnezda quyidagi savollar bilan ayoldan ma’lumot olinadi: 
-oxirgi hayz qachon bo’lgan? 
-homilador bo’lgan vaqtni ayol taxmin qila oladimi? 
-birinchi marta homila qachon qimirlagan? 
-akusher-ginekologga ayol birinchi marta kelganda homiladorlik necha 
haftalik deb belgilangan? 
-oldingi ma’lumot (homiladorlik muddati qancha davom etgan,tug’ilgan 
homilalarning og’irligi); 
Ob’ektiv ma’lumotlar: 
-bachadon tubining qov suyagi ustidan qancha baland turganini aniqlash; 


 -qorin aylanasini aniqlash; 
-ayolning bo’yi va vaznini o’lchash (1-jadval).
Bachadon tubining qov suyagi ustidan qancha yuqorida turganligi 
homiladorlik muddatini aniqlashda asosiy belgilardan biridir, bunda ayolning 
tana tuzilishi, bo’yi, tana og’irligi, ozg’in yoki semizligi hisobga olinadi. 
Bachadon tubining balandligi ko’p ayollarda 30 haftalik homiladorlikda 
29-31 sm bo’ladi. Bo’yi 160 sm bo’lgan teri osti yog’ qatlami tana og’irligiga mos 
bo’lgan (tana og’irligi 58 kg gacha) homilador ayollarda bachadon tubi 30 
haftalik homiladorlikda qov suyagidan 27-30 sm yuqorida bo’ladi. Teri osti yog’ 
qavati ancha ko’p (semiz) homilador ayollarda bachadon tubi qov suyagidan 
30-32 sm baland bo’ladi. 
1-jadval
Ayollarda 30 haftalik homiladorlikni aniqlash
Ko’rsatkich 
Bo’yi 160sm gacha 
Bo’yi 
165sm 
gacha 
Bo’yi
170sm 
gacha 
Bo’yi
170sm 
dan ortiq 
Vazni 
55kg 
Vazni 
65kg 
Vazni 
80kg 
Vazni 
55kg 
Vazni
75 kg 
Vazni 
90kg 
Bachadon tubining 
balandligi (sm)
O’rtacha intervali 
28 
27-29 
29 
28-30 
30 
29-31 
29 
28-30 
29 
28-31 
30 
29-32 
Qorin aylanasi (sm) 
O’rtacha intervali 
87 
83-90 
91 
88-94 
99 
95-103 
88 
85-91 
98 
94-102 
102 
98-106 
Bachadon tubi balandligini o’lchashdan oldin qovuq siydikdan 
bo’shatiladi, iloji bo’lsa, ichaklar ham bo’shatiladi. Qorin aylanasi Qindik 
sohasidan o’lchanadi. 
Homilaning peshona-ensa o’lchovi tazomer bilan o’lchanadi, bu 30 haftalik 
homiladorlikda 10-11 sm ga teng keladi.
Odatda 30 haftalik homiladorlikda homilaning oldinda keluvchi qismi 
chanoq kirish qismining yuqorisida bo’ladi va uni oson qo’zg’atish mumkin. 
Agar anamnez va ob’ektiv tekshirishlar yordamida zarur ma’lumotlar olishga 
imkon bo’lmasa, homilaning gestatsion yoshi (ona qornidagi yoshidan) 
foydalanish kerak. 
30 haftalik homiladorlikni aniqlashda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalanish 
mumkin: son va oyoq suyaklari uzunligi, homila boshining o’rtacha o’lchovi, 
homilaning rivojlanishdan orqada qolgan-qolmaganligini aniqlashda ayolning 
qorin aylanasini ham o’lchash lozim bo’ladi. 


 Yuqorida 30 haftalik homilaning fetometriya ko’rsatkichlari keltirilgan (2-
jadval).
2-jadval 
Ultratovush bilan tekshirishda fetometriya ko’rsatkichlari 
Homiladorlik 
muddati 
Boshning
biparietal 
o’lchovi (sm) 
Peshona-ensa
o’lchovi (sm) 
Boshning 
o’rtacha 
chakka 
oralig’i-
peshona-ensa 
o’lchovi(sm)
3 haftalik
o’rtacha intervali 
7,5 
8,3-6,7 
9,8 
10,8-8,8 
8,6 
9,5 
Homiladorlik 
muddati 
Qorin aylanasi 
o’lchovi (sm) 
Son suyagi 
uzunligi (sm) 
Oyoq kattaligi 
(uzunligi, sm) 
30haftalik 
o’rtacha intervali 
8,0 
9,1-6,8 
5,6 
6,3-4,7 
5,6 
6,4-4,8 
Agar 30 haftalik homiladorlikni aniqlashda qiyinchilik paydo bo’lsa, bu 3 
kishidan iborat shifokorlar hay’ati ishtirokida hal qilinadi. 
Homiladorlarning tug’ishga tayyorligini aniqlash 
Homiladorning tug’ishga tayyorligi asosan bachadonning qisqarish 
xususiyati va bachadon bo’yni xususiyatlariga qarab aniqlanadi. Bachadon 
muskullarining qisqarish xususiyatini qo’l va maxsus apparatlar yordamida 
belgilash mumqin. 
Homilaning rivojlanishi. Odatda homiladorlik davri 280 kun, buni 
kalendar oyi bilan hisoblanganda 9 oy, akusherlik oyi bilan 10 oy, ya’ni 40 xafta 
davom etadi. Shu muddat davomida urug’langan tuxum hujayradan dastlabki 
oy ichida odam embrioni, so’nggi oylarda esa homila tarakkiy kiladi. Amalda 
homiladorlik muddati oxirgi xayzning birinchi kunidan boshlab belgilanadi. 
Ammo bu muddat taxminiy bo’lib, ba’zan ikki xafgagacha xatoga yo’l ko’yish 
mumkin bo’ladi. Homilaning asosiy yoshi yukorida kayd kilganimizdek, xayz 
sikli bilan belgilanadi(ovulyatsiya muddatini anik bilish ba’zan kiyin bo’ladi). 
Homiladorlikning birinchi oyida tuxum hujayra bo’linadi, embrion va uning 
pardalari vujudga keladi. Embrionning birinchi ikki oyidagi xayotida inson 
embrioni deb hisoblash mumknn bo’lmaydi, ya’ni uni xayvonlar embrionidan 
ajratish kiyin bo’ladi. Uchinchi oyining oxirida embrion asta-sekin odam 
ko’rinishiga kirib, homila nomini ola boshlaydi, dum qismi kaltalashadi. 
Tanasiga nisbatan katta boshida ko’z, burun va og’izning boshlang’ich qismi va 
tashqi jinsiy a’zolar bilina boshlaydi. Qorin bo’shlig’i bekilgan bo’ladi (5.6-rasm). 
Rentgenda 7-8 haftalik embrion o’mrov suyagida suyaklanish nuktalari 


ko’rinadi, homiladorlikning uchinchi oyida homilaning uzunligi 8-9 sm va 
og’irligi 20-25 r bo’ladi. Oyoq - ko’llari shakllanadi. Boshi bilan tanasining 
uzunlik nisbati normallasha boradi. Oyok-ko’l barmoklari va tirnoklarining 
boshlang’ich alomatlari ko’rina boshlaydi. Tashqi jinsiy a’zolar shakllanadi. Shu 
muddatdan boshlab plasentar yoki homila (III qaltis) davri boshlanadi. 4-oyning 
oxirida uning uzunligi va og’irligi 120 r, jinsi aniq bilinadi. Homilaning ko’l va 
oyoqlari faolroq kimirlaydigan bo’ladi, lekin ona buni sezmasligi mumkin. 
Homilaning terisi juda yupka qizg’ish rangda bo’lib, teri osti yog’ qavati 
butunlay bo’lmaydi. Homiladorlikning 5-oyi oxirida homilaning uzunligi 25 sm 
(oykuni yetgan homila uzunligining yarmi), og’irligi taxminan 300 g bo’ladi, 
boshining uzunligi homila umumiy uzunligining uchdan bir qismini tashqil 
kiladi. Paydo bo’lgan yog’ bezlaridan yog’ moddasi ajrala boshlaydi. Ajralgan 
yog’ bilan ko’chgan teri epidermisi, qazg’ok aralashib, kul rang yog’ni vernix 
caseosa hosil kiladi. Bu yog’ homilaning tanasi, peshonasi, orqasi va oyoq-
ko’llarini qoplaydi. Bu davrda homilaning terisi to’k kizil rangga kirib mayin 
tuklar bilan qoplangan bo’ladi. Homilador ayolning qorin devori orqali 
stetoskop yordamida homilaning yurak urishi eshitiladi. Homilaning oyok-
ko’llari endi onasiga sezilarli darajada ancha kuchli kimirlaydi. Homila 
ichaklarida o’t bilan bo’yalgan axlat (mekoniy) bo’ladi. Homiladorlikning 6-oyi 
oxirida homilaning terisi karilarnikiga o’xshab burushgan, boshi va tanasining 
ham ma yuzasi tuk bilan qoplangan, kuloq va burun tog’aylari, yumshok 
tirnoklar barmok uchlariga yetmagan bo’ladi. O’g’il bolalarda moyak xali moyak 
xaltasiga tushmagan, kizlarda esa kichik jinsiy lab va klitor, katta jinsny lablar 
yetarlicha rivojlanmaganliga sababli tashqi jinsiy yoriq xali yopilmagan bo’ladi. 
7-oylik homilaning uzunlngi 35 sm, og’irligi 1000-1200 g bo’ladi. Arap bola 7 
onlik tug’ilsa, yaxshi parvarish kilinganda yashab ketishi mumkin. 8-oy oxirida 
homila terisi ancha tekis va mayin tuklar bnlan qoplangan bo’ladi. Homila 
uzunligi 40 sm, og’irligi 1500-1600 r. Bu muddatda tug’ilgan bolalar ham xuddi 
yetti oy oxmrida tug’ilgan chaqalok kabi yaxshi sharoitda parvarish qilinsa, 
yashab ketishi mumkin. 9-oy oxirida homilaning teri ostidagi yog’ qatlami 
ancha ko’payishi natijasida terisidagi burushgan joylar tekislanib, ranggi och 
pushti bo’lib koladi. Tuklar kamayadi, boshdagi sochlar uzunlashadi, tirnoklar 
o’sib, barmoklar uchlariga yetadi. Qulok, burun tog’aylari ancha kattiklashadp. 
Homila yetila boshlaydi. Tug’ilgan homila qattik kichkiradi, ko’zini bemalol 
ochadi va odatda ko’kraknn ema oladi.Bunday homila deyarli yashashga 
kobiliyatli bo’ladi. Bu vaqtda homilaning uzunligi 45 sm, og’irligi 2400-2500 g 
keladi. 10-oy davomida homila yetarli darajada rivojlanib oy oxirida to’la 
yetiladi. Terisi och pushti rangda, tekis, tirnoklari o’sib, barmoklari uchiga 
yetgan bo’ladi, arap 5-oyda homilaning boshi uning gavda uzunligining 


uchdan bir qismini tashqil kilsa, 10-oy oxirida to’rtdan birini tashknl qilib, homila 
boshi bilan gavdasining nisbati normal holga keladi. Bu muddatda homilaning 
bo’yi 50 sm ga, og’irligi 3200-3500 r ra yetadi. 
Homilaning yetilganligini ko’rsatadigan belgilar. Homiladorlik 
muddatnning oxirida yetilgan homila belgilari kuyidagicha bo’ladi:
1. O’rtacha og’irligi 3000-3500 g (2500 r dan 4000 r gacha), uzunligi (bo’yi) 
50-52 sm (45 sm dan ko’p), boshining aylanasi 32-34 sm, chanoq aylanasi 35 
sm, chanog’i 28 sm
2. Yetilgan homilaning quloklari, burun tog’aylari kotgan, tirnog’i qaggiq, 
barmok uchlaridan chikib turadi. Boshidagi sochi 2 sm ra yetadi, qosh va 
kipriklari yaxshi bilinib turadi.
3. Plasentaning onaga (bachadonga) yopishgan satxi kizil, kulrang, 
birmuncha yaltiroq (bu xolat ko’chib tushadigan parda hisobiga) bo’ladi, 15-20 
bo’lakka bo’lingan bo’laklar oralig’ida to’la bo’lmagan to’sik bor. Bu to’sik 
desidual pardadan tashqil topgan.
4. Homilani o’ragan parda 3 qavatdan iborat, amnion homila pardasining 
ichki qavati bo’lib, xorionga tegib turadi, bir qavatli silindrik epiteliy bilan 
qoplangan bo’ladi, kon tomirlari bo’lmaydi, desidual yoki ko’chib tushadigan 
parda bachadonning o’zgargan funksional qavatidir. Desidual parda xorionga 
ancha mustaxkam birikkan. Suv pardasi homila tuxumining ichki pardasi 
hisoblanadi. Homiladorlikning oxirida yupkalashib, kon tomirlarsiz, silindrsimon 
epiteliy bilan qoplanib koladi. Uning 2 qavati bo’ladi: ichki - homilaga karagan 
qavati, tashqi - xorionga zich yopishgan to’kima qavati.
5. Qindik tizimchasidan ikkita arteriya, bitta vena tomirlari o’tadi, ularning 
ustini suv parda qoplagan bo’ladi. Arteriyadan vena koni, venadan esa arteriya 
koni oqadi. Venadan oqadigan kon kislorodga va oziq moddalarga boy bo’ladi. 
Qindik tizimchasida soxta tugunchalar bo’lishi mumkin, bu Qindik 
arteriyasining buralib qolgan joylarida yoki varikoz sifatida kengayib kolgan 
venalar tufayli yuzaga kelgan bo’ladi. Ba’zi xollarda Qindik tizimchasida chin 
tugunlar uchraydi, ular homila kimirlaganda qattiq tugilib kolishi va natijada 
qon tomirlarda homilaga kon va kislorod o’tmay kolishi mumkin, bu homilani 
halokatga olib keladi.
6. Homiladorlikning oxirgi muddatida kog’anoq suvi 50 dan 1000 ml gacha 
bo’ladi, ba’zan bundan ko’p bo’lishi mumkin. Bu patologik holat bo’lib, 
ko’psuvlik deb ataladi. Qog’anok suvining tarkibi juda murakkab, unda homila 
tanasining sochlari, qisman yog’ bezlaridan ajralgan homila tanasini qoplagan 
moy va boshka elektrolitlar, mikroelementlar va oqsil mavjuddir.
7. Yetilgan homila tug’ilishi bilan qattik kichqiradi, qimirlaydi, chukur va bir 
xil nafas oladi. Uning terisi pushti rang, yelkasi va orqasining yukori qismi mayin 


tuk bilan qoplangan bo’ladi. Teri osti qavati yaxshi rivojlangan, terisida 
kulrangsimon moy qoldiqlari saklangan bo’ladi.
Yetilgan homila boshining o’lchamlari. Yetilgan homilaning boshi uning 
eng katta qismi hisoblanadi. Odatda ona kornidaligida homilaning boshi va 
jigari toza qon bilan ta’minlanadi, 
shunga ko’ra boshining xajmi 
birmuncha katta, shuning uchun 
tug’ish 
yo’llarida 
qarshiliklarga 
ko’prok uchraydi. Demak, yetilgan 
homila boshi, o’lchovi ham da uning 
chanoqqa kirish qismida turishi va 
tuzilishini bilish muxim. Chakalok 
bosh 
suyaklarining 
kirg’oklari 
(chetlari) bir-biriga tegib tursa ham , 
ular chetida choklari yaxshi tarakkiy 
etmagan va bir-birining orasiga 
maxkam 
kirmagan 
bo’ladi. 
Choklarning bunday mustaxkam 
emasligi 
tug’ish 
vaqtida 
suyaklarning bir-biri ustiga mingashib, boshning birmuncha kichrayib, chanoq 
o’lchoviga moslashishiga imkon beradi. Miya qismi suyaklari chakalok 
tug’ilishiga kadar to’la suyaklanib bo’lmaydi, bir-biri bilan ko’shiluvchi suyaklar 
burchagida 2 ta oralik koladi. Bu liqildok - Fontiulus deb ataladi.
Kichik va katta likildok bo’ladi. Akusherlik tajribasida kuyidagi choklar 
amaliy aham iyatga egadir: 
Yangi tug’ilgan chakalokniig boshi. Yuqoridan ko’rinishn 
1. Ikkita peshona suyagini biriktiruvchi peshona choki (sutura frontalis).
2. Ikkita bosh tepa suyaginm ko’shib oldindan katta likildokqacha, orqadan 
knchkina likildokkacha yetadigan o’ksimon chok (sutura sagitallis).
3. Boshning xar ikki tomonida peshona va tepa suyaklarni biriktiruvchi 
chok (sutura cornalis).
4. Ensa va tepa suyaklarni biriktiruvchi ensa choki (sutura lamboidea).
5. Boshning xar ikki tomonida chakka va tepa suyaklarini birlashtiruvchi 
chok chakka choki (sutura temporalis. 


Katta likildoq peshona choki bilan o’ksimon chokning birlashgan joyida 
hosil bo’ladi. Bu likildoqlar fakat fibroz pardadan iborat. Katta likildok 
(fonticulus magnus) o’tkir burchagi bilan peshonaga, to’mtok burchagn ensaga 
qaragan romb shaklida bo’ladi. Katta likildok tomon keladigan 4 ta chokning 
x.ar biri likildoqning shu chok tomonidagi burchagining davomi bo’ladi. 
Yetilgan homila boshi kuyidagi to’g’ri, ko’ndalang va aylanma o’lchovlar bilan 
o’lchanadi.
1. Peshona suyagndagi ikki qosh 
oralig’idan ensa do’mbog’igacha bo’lgan 
oralik to’g’ri masofa (diametr fronto 
occipitalis) deyiladi. Bu 12 sm ra teng. Shu ikkn 
o’lchov nuktalari bo’yicha bosh aylanasi 34 sm 
keladi.
2. Engakdan ensa suyagining eng uzoq 
nuktasigacha bo’lgan oraliqni katta kiyshik 
masofa (diametr mento occipitalis) deyiladi. 
13-13,5 ra teng. Shu nuktalar bo’yicha 
o’lchangan bosh aylanasi 39-42 sm keladi.
3. 
Ensa 
chukurchasidan 
(znsa 
do’mbog’idan) 
pastda 
katta 
likildok 
o’rtasigacha bo’lgan oralik kichik kiyshik 
masofa (diametr subocsiipita bragmaticus) deyiladi. Buning uzunligi 9,5 sm 
bo’lib, shu o’lchov nuktalari bo’yncha bosh aylanasi 32 sm keladm.
4. Tepa suyaklar do’mbog’inpng eng uzok oralig’i katta ko’ndalang 
masofa (diametr bipatietalis) deyilib, bu 9,5 sm ra teng keladi.
5. Chakka suyaklari eng uzok nuktalarining orasi kichik ko’ndalang masofa 
(diametr bitemporalis) bo’lib, 8 sm ra teng bo’ladi.
6. Til osti suyagn soxasndan katta likildoqkacha bo’lgan tik oralik 
(sublingva bragmaticus) 9,5 cm ra teng bo’lib, shu o’lchov nuktalari bo’yicha 
bosh aylanasi 32 sm keladn. Homila boshining o’lchovlaridan tashqari, tug’ish 
jarayonida tana o’lchovlari ham ahamiyatga ega. Ikki yelkaning ko’ndalang 
oralng’i (diametr biacromialis) 12 sm ra teng bo’lib, yelkaning shu o’lchov 
bo’ypcha aylanasi 35 sm keladi. Dumbalarning ko’ndalang oralig’i (diameter 
biliacus) 9-9,5 cm ra teng bo’lib, shu o’lchov bo’yicha dumbalarnnng aylanasi 
27-28 sm keladi. 
Amaliy ko’nikmalar 
Homiladorlik muddatini aniqlash. 
(Skulskiy formulasi) 
Qadamlar:


Tekshiruv chanoq o’lchagich asbobida o’tkaziladi. 
Homilador ayol chalqanchasiga yotadi. 
Qovuq bo’shatiladi. 
Qorin devori orqali homila qismlari aniqlanadi, chanoq o’lchagichni bitta 
tugmasini homila boshi pastki qismiga, ikkinchi tugmasini esa bachadon tubiga 
qo’yiladi. 
Homila boshi pastki qismidan chanoq sohasigacha, homila uzunligining 
yarmini tashqil qiladi (tepa suyagidan tovongacha). Shu sababli homila boshi 
pastki qismidan chanog’igacha bo’lgan o’lcham 2 soniga ko’paytiraladi. 
Olingan sondan qorin devori qalinligiga 5 sm chegirib tashlanadi. 
Aniqlangan homila uzunligini Gaaze koeffitsienti 5 soniga bo’linadi va 
homiladorlik muddati kelib chiqadi. 
Homila boshining o’lchamlari 
1. Kichik qiyshik o’lcham - ensa osti chukurchasidan katta likildokning 
oldingi burchagigacha bo’lgan masofa - 9,5 sm. Aylanasi - 32 sm.
2. O’rta kiyshik o’lcham - ensa osti chuqurchasidan peshonaning sochli 
qismm chegarasigacha bo’lgan masofa - 10 sm. Aylanasi - 33 sm.
3. Katta qiyshiq o’lcham - zngakdan ensa dumbog’igacha bo’lgan masofa 
- 13-13,5 sm. Aylanasi 38-42 sm.
4. To’g’ri o’lcham - burun kansharidan( globella)dan ensa do’mbog’igacha 
bo’lgan masofa - 12 sm. Aylanasi - 34 sm.
5. Vertikal o’lcham - tepa suyagi cho’kkisidan til osti soxaspgacha bo’lgan 
masofa - 9,5 sm . Aylanasi 33 sm.
6. Katta ko’ndalang o’lcham - tepa suyaklarining eng uzok nuktasi oralig’i 
10 sm.
7. Kichik ko’ndalang o’lcham - chakka suyaklarining eng uzok nuktalari 
oralig’i 8 sm.
Vaziyatli masala 
Birinchi marta bo’lgan ayol homiladorlikning 36-chi haftasida 
tug’ruqxonaga keltirilgancha tuhruq faoliyati boshlanmagan, boshida va 
qorinning ustki sog’asida qattiq og’riq borligini,ko’z o’ngi xiralashganligidan 
shikoyat qilar edi.Bemor 23 yoshda,aytilgan shikoyatlari bundan 3 soat oldin 
paydo bo’lgan edi. Ayollar maslaxatxonasi ma’lumotiga ko’ra, siydikda oqsil -
3%, bemor tug’ruqxonaga yotishdan qattiq bosh tortgan. 
Ob’ektiv tekshirganda:A/B- 160/100 sim. ust,R-90 marta,badanda shishlar 
borligi aniqlandi.Ko’p o’tmay titroq xurujlari paydo bo’ldi, xurujlar orasida es-
xushi xiralasha boshladi.Chanoq o’lchamlari 25-28-31-19sm.Homila bo’ylama 
vaziyatda,yurak urishi ritmik daqiqada 132 marotaba. 
DIAGNOZI, nima qilish kerak? 


Homilador ayolni kuzatishda qanday xatoga yo’l qo’yilgan? 
A)Homiladorlik gipertenzion sindromi, ayol o’z vaqtida tug’ruqxonaga olib 
kelinmagan. 
B)Ayollar 
maslaxatxonasida 
preeklampsiya 
xolatida 
bo’lgan.Tug’ruqxonaga 
kelganda 
eklampsiya 
xuruji 
boshlangan.Maslaxatxonadagi doya ayolni tug’ruqxonaga yotqizishi lozim edi. 
Bu borada qo’pol xato qilingan. 
V)Homiladorlik 
eklampsiyasi, 
ayollar 
maslaxatxonasida 
yaxshi 
davolanmagan.Eklampsiyaga qarshi chora-tadbirlar qo’llash zarur. 
TEST SAVOLLARI. 
1.Chilla davrining kasalliklarining I bosqichiga kiradi: 
*Chilla yarasi, endometrit 
Salpingooforit, parametrit; 
Septitsemiya va septikopiemiya; 
Diffuz peritonit, jadallagan tromboflebit 
2.Erta chilla davri patologiyasining asosiy turlariga kiradi: 
*Plasenta qismlarini tutilib qolishi, bachadon atoniyasi, qonni ivish tizimini 
buzilishi; 
Plasenta yetishmovchiligi, bachadon gipotoniyasi; 
Tug’ruq shoki; 
Ichki jinsiy a’zolarga infeksiya tushishi. 
3.Chilla davrining 3-4 kuni. Tana harorati 39°C, qorin pastida og’riq, 
tug’ruq yo’llaridan yiringli loxiyalar ajralmoqda. Sizning taxminiy tashxisingiz va 
birinchi yordamingiz? 
*Endometrit, qindan bakteriologik ekmaga surtma olish, isitmani
tushirish 
Endometrit, antibiotiklar, simptomatik davo, suyukliklar 
Chilla yarasi, kolpit, surtma olish, antibiotiklar 
Pelveoperitonit, antibiotiklar, sulfanilamid preparatlari 
4. Salpingoofarit-bu 
*Bachadon ortiqlarini yallig’lanishi. 
Qinning shilliq qavatini yallig’lanishi ;
Hayz siklini buzilishi ; 
Bachadon shilliq qavatining yallig’lanishi; 
O’rgatuvchi testlar 
1. 
Progesteronnnng fiziologik o’rni?
Bachadon devorining passiv cho’zilishini ta’minlaydi Ko’krak bezlarida 
proliferativ jarayonlarni stimullaydi


Urug’langan tuxum hujayraning bachadonga yopishishiga sharoit yaratib 
beradi
Gipofizda FSG ekskresiyasini kamaytiradi
Progesteron mikdori yo’ldoshning faoliyati to’g’risida ma’lumot beradi 
2. 
Qog’anoq suvlariga to’g’ri ta’rif bernng?
Qog’anok suvlarini amnion ishlab chiqaradi Qog’anok suvlarining mikdori 
- 0,5-1,5 litr
Qog’anok suvlari tarkibiga oqsillar, uglevodlar kiradi
Qog’anok suvlari homila yaxshi rivojlanishini va xarakatini ta’minlaydi
Qog’anok suvlari tarkibiga karab, homila axvolini bilish mumkin
3. 
Qog’anoq suvlariga to’g’ri ta’rif bering?
Qog’anok suvlarini xorion ishlab chiqaradi.
Qog’anok suvlari homilani tashqi noxush ta’sirlardan ximoya kiladi 
Qog’anok suvlari tarkibiga mochevina kiradi
Homiladorlik oxirida kog’anok suvlari nisbatan kamayadi
Qog’anok suvlari Qindik tizimchasini homila tanasi bilan bachadon devori 
o’rtasida sikilishidan asraydi
4. 
Yo’ldoshga to’g’ri ta’rif bering?
Yo’ldosh asosiy massasini vorsinkali xorion tashqil etadi
Yo’ldosh diametri- 15-18 sm Yo’ldosh vazni - 500-600 rp
Yo’ldoshda xorionik gonadotropin, progesteron gormonlari ishlab 
chiqariladi
Yo’ldoshning qalinligi - 2-3 sm
5. 
Yo’ldosh tarkibiga nimalar kiradi?
Yo’ldosh
Qog’anok pardalari
Kindik
6. 
Erkaklar tuxum hujayrasiga (spermatozoidlarga) to’g’ri ta’rif 
bering?
Spermatozoidlar uzunligi 50-60 mikron
Spermatozoid 23 xromosomadan iborat
Spermatogenez jinsiy yetilish davrida boshlanadi
Spermatozoidlar tezligi 2-3 mm 1 minutda
Spermatozoidlar ishkoriy muxitda o’z urug’lantirish kobiliyatini 2 sutka 
davomida saqlaydi
7. 
Ayollar tuxum hujayrasiga to’g’ri ta’rif bering?
Tuxum hujayra diametri o’rtacha 120-150 mikron
Tuxum hujayra ovulyatsiyadan keyin 1-2 sutka davomida urug’lantirish 
kobiliyatini saklaydi


Yetilgan tuxum hujayra 24 xromosomadan iborat.
Follikul yetilishi gipofizning FSG va LG bilan boshqariladi
Yetilayotgan primorbid follikulda estrogen gormon ishlab chiqariladi. 
8. 
To’g’ri javoblarni ko’rsating?
Spermatozoid tuxum hujayra bilan bachadon nayining ampulyar qismida 
uchrashadi.
Implantatsiya homiladorlikning 6-7 kunida sodir bo’ladi
Homiladorlik urug’langandan keyin boshlanadi
Ayol jinsli homila pushtn gomozigotali
Trofoblast faolligi hisobiga implantatsiya sodir bo’ladi
9. 
To’g’ri javoblarni ko’rsating?
Homila pushti 3 homila pardasi qisobiga himoyalanadi
Implantatsiya trofoblast proteolitik faolligi hisobiga bo’ladi
Qog’anok suvlari normada steril
Tashqaridan xorion vorsinkasi sinsitiy qavati bilan qoplangan (plazmodio-
trofoblast)
Vorsinka sinsitiysi progesteron ishlab chiqaradi
10. 
To’g’ri javobni ko’rsating?
Trofoblast urug’langan tuxum hujayradan rivojlanadi
Yo’ldoshning butkul rivojlanishi homiladorlikning 16-18 haftasida to’xtaydi
Yo’ldoshda XG ishlab chiqariladi
Qog’anok suvlarining holatiga qarab homila ahvoliga baho berish mumkin
Kindik tizimchasidan 2 ta arteriya, 1 ta vena tomiri o’tadi
11. 
Yo’ldoshning asosiy vazifalari?
Nafas olish
Ajratish
Trofik (oziklantiruvchi)
Himoya
Inkretor
12. 
Yo’ldoshda kanday gormonlar ishlab chiqariladi?
Plasentar laktogen (PL)
Xorionik gonadotorpin (XG)
Progesteron
Estrogenlar
Kortizol
13. 
Homila boshining to’g’ri o’lchami:
Ikki qosh oralig’idan ensa do’mbog’igacha bo’lgan masofa 12 sm.
14. 
Homila boshining katta kiyshik o’lchovi:
Engakdan ensa do’mbog’igacha bo’lgan masofa 13-13,5 sm


15. 
Kichik chanoq tor qismining satxi chegarasi bu:
Simfizning pastki kirrasi
Quymich o’ymasi
Dumg’aza - dum birikmasi 
16. 
Homila boshi quyidagi suyaklardan tashqil topgan:
Ikkita peshona suyagi
Ikkita bosh tepa suyagi
Yuz suyaklaridan
Ikkita chekka
Ensa suyagi
17. 
Yetilgan homila boshining to’g’ri o’lchamlarini ko’rsating?
Katta ko’ndalang o’lcham 9,5 sm
Kichik ko’ndalang o’lcham 8,5 sm
Kichik kiyshik o’lcham 9,5 sm
Katta kiyshiq o’lcham 13 sm
O’rta kiyshiq o’lcham 10 sm
18. 
To’g’ri javoblarni ko’rsating?
Boshning kichik kiyshiq o’lchami aylanasn 32 sm
Boshning to’g’ri o’lchami aylanasi 34 sm
Boshning katta kiyshik o’lchami aylanasi 38-42 sm
Boshning o’rta kiyshik o’lchami aylanasi 33 sm
Boshning vertikal o’lchami aylanasi 32 sm
19. 
Yetilgan homilaning og’irligi va uzunligini ko’rsating:
Uzunligi 48-54 sm
Yelka kengligi 12-12,5 sm
Yelkalar aylanasi 35 sm
Vazni - 2600-5000 g
Chanoq diametri 9,5 sm
20. 
Chaqalokning yetilganlik belgilari:
Vazni - 2500-4000 g
Kindik xalqasi qov suyagi bilan xanjarsimon o’simta o’rtasida joylashgan
Terisi pushti rang, teri osti qavati yaxshi rivojlangan, boshdagi sochi 
uzunligi 2 sm gacha
O’g’il bolalarda moyak urug’ xaltaga tushgan, kiz bolalarda kichik lablarni 
katta lablar yopib turadi
Harakatlari faol, kattik bakiradi, ko’zlari ochik, so’rish refleksi yaxshi 
rivojlangan
Qulok va burun tog’aylari kotishgan. 
Patologik homiladorlikda hamshiralik ishi 


REJA: 
1. Homiladorlik davridagi gipertenziv holatlar 
2.Homiladorliqda ayollar organizmida ro’y beradigan o’zgarishlar 
3. Homiladorlik davrida moddalar almashinuvi 
Jahon Sog’liqni Saqlash Tashqiloti ma’lumotlariga ko’ra homiladorlik 
davridagi gipertenziv holatlar uchrashi 7% dan 16% gacha o’zgarib turibdi va 
uning ko’p uchrashi ayniqsa rivojlanayotgan davlatlarda kuzatilmoqda. Onalar 
o’limining sababi sifatida homiladorlik davridagi gipertenziya holatlari Mustaqil 
Davlatlar Hamdo’stligida 24% ni tashqil etadi, masalan Rossiyada – 26,3%, 
O’zbekistonda – 15,4%ga yetib, uchinchi o’rinni egallab turibdi. Ma’lumki, uzoq 
vaqt davomida onalar o’limi sabablari orasida akusherlik qon ketishlari egallar 
edi va 12,5 – 18,2% ni tashqil qilgan, lekin onalar o’limining qon ketish sababi 
tahlil qilinganda o’lgan ayollarning umumiy sonidan yarmi (46,7%) homiladorlik 
davridagi gipertenziya holati bilan bog’liq bo’lganligi aniqlandi. O’zbekiston 
bo’yicha homiladorlik davridagi gipertenziv holatlarda onalar o’limi birinchi 
tug’uvchilar orasida ─ 27,5%, Rossiya Federatsiyasida – 54,8%; qayta 
tug’uvchilar orasida ushbu ko’rsatkich 17,1% va 38,7% ni tashqil etdi, tez-tez va 
ko’p tuqqanlar orasida esa– 33,2%. Perinatal o’lim homiladorlik davridagi 
gipertenziya holatlarida 5,3% (18-30‰), kasallanish esa 30% (640-780‰), 
homila rivojlanishining orqada qolishi – 40%ni tashqil etadi. So’nggi yillarda 
dunyoda homiladorlik davridagi gipertenziya holatlari ko’payib borayotgani, 
jarayonni ngtezlashishi va asoratlarining tez rivojlanishi bilan kechishi qayd 
etilmoqda. Hozirgi davrda kasallik aniqlanishining sifati yaxshilandi, shu bilan 
birga homiladorlik davridagi gipertenziv holatlar xavf guruhining ko’payishiga 
sabab bo’ldi.
Homiladorlik davridagi gipertenziv holatlar ko’pincha ekstragenital 
patologiyali ayollarda rivojlanadi (64%). Ekstragenital kasalliklar fonida 
birgalikda kechadigan homiladorlik davrida gipertenziv holatlar uchrashining 
ko’payishga moyilligi aniqlanmoqda, bu esa ma’lum darajada oqibatlari 
og’irlashishiga olib kelmoqda.
Homiladorlikning ikkinchi yarmida gipertenziv holatlarning 
etiologiyasi va patogenezi
Homiladorlik davridagi gipertenziya holati bu mustaqil kasallik emas, balki 
ona organizmining moslashish imkoniyati bilan rivojlanayotgan homila 
ehtiyojlarini qondirish orasidagi nomutanosiblik sindromi hisoblanadi. 
Homiladorlik davridagi gipertenziya holati – yangi bachadon-plasenta - homila 
qon aylanishi shakllanishi bilan bog’liq homiladorlikdan kelib chiqqan asorat, 
gemostaz tizimidagi tomir-trombotsitlar halqasining buzilishi, giperagregatsiya 
va patologik giperkoagulyatsiya jarayonlarining kuchayishidir. Homiladorlik 


davridagi gipertenziya holati qon tomirlar torayishi va hayotiy zarur a’zolardagi 
perfuziyasi 
bilan 
ifodalandi. 
Bunda 
paydo 
bo’lgan 
patologik 
simptomokompleks hayotiy zarur a’zolar faoliyati buzilishiga (markaziy nerv 
sistemasi, buyrak, jigar, fetoplasentar kompleks) va poliorgan yetishmovchilikka 
olib keladi.
Etiologiyasi va patogenezi – Homiladorik davridagi gipertenziv 
holatlarining eng murakkab jihatlari. Akusherlikdagi hech bir muammo 
homiladorlik davridagi gipertenziv holatlar kabi bunchalik sinchkovlik va 
talabchanlik bilan, eng yangi klinik-laborator va eksperimental tekshirish 
usullarining qo’llanilishi bilan o’rganilmagan va o’rganilishi davom etmoqda. 
So’nggi 8-10 yillik davomida homiladorlik davridagi gipertenziv holatlar kelib 
chiqishi to’g’risidagi taxminiy nazariyalar 30 dan oshib ketdi, lekin hech biri 
ushbu ko’p simptomli kasallikning ko’p belgilarini tushuntira olmaydi. 
1916 yilda svayfel eklampsiyani nazariyalar xastaligi deb atagan. O’rganilish 
jarayonida turli nazariyalar taklif qilingan edi: infeksion, intoksikatsion, kortiqo-

Download 6,89 Mb.
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   57




Download 6,89 Mb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



Akusherlik va genekologiyada hamshiralik ishi

Download 6,89 Mb.
Pdf ko'rish