H(t) M.
Bunday tizimlar yuqorida ta’kidlaganimizdek dinamik tizimlar
deb yuritiladi. Dinamik tizimlarda vaqt f'o 'tis h i bilan xossalar to'plami
o'zgarar ekan, demak tizim holati
A(t) ham o'zgarib boradi.
M.
Tashqi muhit bilan boMadigan aloqasiga qarab ochiq yoki yopiq
tizimlar boMishi mumkin. Ochiq tizimlar tashqi muhit bilan faol aloqada
boMadi. Yopiq tizimlarning elementlari esa tashqi muhitdan ta’sirlanmaydi.
Axborot tizimini ishlab chiqishdan maqsad —
tashkiliy loyiha-
lashtirish, texnologik va hokazo jihatlarini hisobga olgan holda tizim
faoliyatining samaradorligini oshirishdir.
O'rganilayotgan fan sohasini aks ettiruvchi ham umumiy, ham ayrim
xususiyatlarga ega boMgan tizimning ko‘plab tushuncha va ta’riflari mavjud.
Umumiy holatda
tizim deganda ular orasidagi va ulaming xususiyatlari
o'rtasidagi aloqalar majmuyiga ega boMgan, ya’ni bir-biriga chambarchas
bogMangan qismlardan iborat butun bir obyektlar majmuasi tushuniladi.
Bunday ta’rifdagi tizimga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin:
detallar va tutashtiruvchi qurilmalardan yig‘ilgan mashina; hujayralaming
butun majmuyini
tashkil etuvchi tirik organizm; turli resurslar, bir-biri
bilan bogMangan ko‘plab ishlab chiqarish jarayonlari va kishilar jamoalari
yaxlitligida yuzaga kelgan korxonalar va hokazo. Bunday hollarda obyektlar
(qismlar) yagona tizim sifatida ishlaydi, ya’ni
har bir obyekt, kenja
tizimlar, umumiy tizim oldidagi yagona maqsad uchun harakat qiladi.
,,Tizim“ni aniqlashga quyidagi atamalar kiradi: „obyektlar11, ,,alo-
qalar“, „xususiyatlar"
Obyektlar
— tizimning bir boMagi yoki komponentlari boMib,
jismoniy, matematik o ‘zgaruvchan
tenglamalar, qoida va qonunlar,
texnologik jarayonlar, axborot jarayonlari, ishlab chiqarish boMinmalari
kabi ko'plab cheklanmagan qismlarga ega.
Xususiyatlar
— bu obyektning sifatini ifodalovchi parametrlardir.
Xususiyat tizimning m a’lum bir oMchamga
ega obyektlarini bittalab
miqdoriy jihatdan bayon etish imkonini beradi. Obyektlarning xususiyatlari
tizim harakati natijasida o'zgarishi mumkin.
Aloqalar
obyektlar va ulaming xususiyatlarini tizim jarayonida yagona
yaxlitlikka birlashtiradi. Bunda barcha tizim elementlarining kenja tizimlari
va tizimlar o'rtasida aloqa bo'lishi nazarda tutiladi. Ayrim umumiy
qonuniyatlar, qoidalar yoki tamoyillar bilan birlashuvchilar o'rtasida
aloqaning mavjud bo'lishi tizimning asosiy tushunchasi sanaladi.
Boshqalar
bilan biror-bir aloqaga ega bo'lmagan element ko'rib chiqilayotgan tizimga
kirmaydi. Tizimning xususiyatlari quyidagilar sanaladi: elementlar
69
murakkabligi, maqsadga
qaratilganligi, turli-tumanligi hamda ular tabiati,
tarkiblashganligi, boiinishligidir.
Tizimlar tarkibi hamda asosiy maqsadlariga ko'ra farqlanadi. Quyida
4.1-jadvalda turli elementlardan iborat bo'lgan va turli maqsadlarga qaratilgan
bir qancha tizimlar namuna sifatida keltirilgan.
