surslaridan to'la va samarali foydalanishlarini ta’minlash.
9
Axborotlashgan jamiyat
— ko'pchilik ishlovchilarning axborot, ay
niqsa uning oliy shakli bo‘lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash,
qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo'lgan jamiyatidir.
Axborotlashgan jamiyatning o'ziga xos jihatlari quyidagilarda namo
yon bo'ladi:
• axborot iqtisodiyotining rivojlanishi;
• axborot tangligini bartaraf etish;
e axborot texnologiyasining globalligiga erishish;
• turli axborot resurslariga erkin kirib borilishi;
• axborot resurslarining ustunligini ta’minlash;
• yangi axborot texnikasi va texnologiyalarini keng qo'llash;
• boshqaruv faoliyatida axborotdan samarali foydalanish.
Axborotlashgan jamiyatda inson axborot bilan ishlash bo'yicha ma’
lum darajadagi axborot madaniyatiga ega bo'lishi zamr. Buning uchun shaxsni
axborotni tez qabul qilish va uning katta hajmini qayta ishlash, zamonaviy
vositalar, usullar va texnologiyalardan foydalanishga tayyorlash lozim.
Axborot madaniyati
deganda — jamiyat a’zolarining axborotdan maq
sadli foydalanish, axborotni qayta ishlash va uzatish, zamonaviy texnik-
tashkiliy vositalardan va usullaridan foydalanish ko'nikmalariga ega bo'lishi
tushuniladi.
Axborotlashgan jamiyat quyidagi jihatlarda namoyon bo'ladi:
• texnik qurilmalardan foydalanish ko'nikmalariga ega bo'lish;
• o'z faoliyatida kompyuter, axborot texnologiyalaridan foydalanish;
• turli manbalardan axborotni olishni bilish va undan samarali
foydalanish;
• axborotni tahliliy qayta ishlash asoslarini egallash;
• o'z faoliyatiga taalluqli axborotni bilish va u bilan ishlashni uddalash.
Axborotlashgan jamiyatning shakllanish va takomillashish muam-
molariga bag'ishlangan chet el va mamlakatimiz olimlarining ilmiy ishlari
salmog'i oz emas.
„Axborotlashgan jamiyat" tushunchasini birinchilar qatorida ameri-
kalik iqtisodchi olim F. Maxlup ilmiy doiraga kiritgan. U monopoliya
raqobatida patentlashtirish tizimining tutgan o'rnini statistik usullar aso
sida o'rganib, AQSh yalpi ichki mahsulotida axborotning miqdoriy jihat
dan tavsiflanishini ko'rib chiqdi. Olim axborotni tovar sifatida qabul qilish
konsepsiyasiga asoslangan holda Amerikada kelajakda jamiyat rivojlanishi
ning asosiy sharti „axborotlashgan iqtisod" bo'lishi g'oyasini ilgari surdi.
O'z konsepsiyasida F. Maxlup AQSh da nafaqat ilmiy-texnik ax
borotning, balki xohlagan ijtimoiy axborotning tarqatilishi va ishlab
chiqarilishining o'sishini tavsiflovchi aniq empirik materiallardan foyda-
10
landi. Keyinchalik AQSh va boshqa mamlakatlarda „axborotlashgan ja-
miyat“ konsepsiyasini P. Drakker, D. Bell, E. Parker, M. Porat, A. Toffler,
A. Mol, J. Stigler, K. Errou kabi bir qator iqtisodchilar oldinga surishdi.
Hozirgi kunda ular olib borgan tadqiqotlar natijasi o'laroq milliy iqtisodda
„axborot tarmog‘i“, „axborot iqtisodi“ va „axborotlashgan jamiyat" kabi
konsepsiyalar vujudga kelgan.
Tahlillar shuni ko'rsatmoqdaki, jahon amaliyotida axborot sohasining
milliy iqtisoddagi o'rnini aniqlash bo'yicha iqtisodiy hisob prinsiplariga
asoslangan ikkita eng mashhur ilmiy qarash mavjud bo'lib, ular F. Maxlup
va M. Poratlarga tegishli.
F. Maxlup bilimlaming u yoki bu soha faoliyatida tutgan o'rnini har
tomonlama o'rgangan hamda milliy iqtisod sohalarini yangicha gu-
ruhlashtirishning sintezini va bilimlar industriyasini mohiyat jihatidan
belgilab oldi.
Iqtisodchi olim F. Maxlup birinchilardan bo'lib milliy boylikning
qanday qismi axborot mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqarish, qayta
ishlash va tarqatish hisobiga vujudga kelishini hamda bilim, umuman u
bilan bog'liq bo'lgan yalpi milliy mahsulot qismini aniqlash masalasini
ko'ndalang qo'ydi. U AQSh milliy iqtisodini to'la tadqiq qildi va bilimlar
yaratadigan 30 ta tarmoqni belgilab oldi hamda ulami 5 ta gumhga ajratdi:
maorif; ilmiy tadqiqot va ishlab chiqarish; aloqa va ommaviy axborot
vositalari; axborot mashinalari va vositalari; axborot xizmatlari.
Doktor Mark Uri Porat esa mavjud milliy hisoblar tizimiga asoslangan
holda milliy iqtisodda axborot faoliyatining hajmini belgilashga intildi. Uning
ilmiy qarashi qabul qilingan statistika tizimi asosida milliy iqtisoddagi
mavjud axborot faoliyati turlarini aniqlashdan iborat bo'lgan. Ushbu
tadqiqotning asosida „axborot bilan bog'liq faoliyat zamonaviy jamiyatning
eng asosiy elementlaridandir" degan fikr yotadi. Uning fikricha, rivojlangan
mamlakatlarning iqtisodi mazmunan ishlab chiqarishdan „axborotlash-
gan“ga aylanmoqda. M. Poratning tadqiqoti asosan ikkita maqsadni ko'zla-
gan, ya’ni axborot bilan bog'liq faoliyatni aniqlash va uning hajmini
hisoblashdir. Axborotni ishlab chiqarayotgan tarmoqlar qo'llayotgan tex-
nologiya, ishlab chiqayotgan mahsulot va ko'rsatayotgan xizmatlari shun
chalik xilma-xilki, ulami bitta yagona tarmoqqa birlashtirish o'ta mushkul.
Ammo ularning barchasi axborot mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta
ishlash, saqlash va tarqatishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham ular
„axborotlashgan" degan yagona faoliyatda birlashadi.
Amaliyoti rivojlangan mamlakatlarda fan va axborot-kommunikatsiyalar
texnologiyalarining takomillashib borishi axborotlashgan jamiyatni
shakllantirish bo'yicha o'zining nazariy takliflarini bergan olimlarning
11
g'oyalari o'z o'rnini topayotganini ko'rsatmoqda. Bashorat qilishlariga
qaraganda, butun jahon mamlakatlari yagona kompyuterlashtirilgan va
axborotlashtirilgan kishilar jamiyatiga aylanib boradi. Tadqiqotlar[30, 31,
49, 50], axborotlashgan jamiyatga xos bo'lgan quyidagi xususiyatlarni
belgilab berdi:
• axborot tanqisligi muammosi hal etiladi;
• boshqa resurslarga nisbatan axborot resurslari birlamchi o'ringa chi-
qadi;
• axborotlashgan iqtisod rivojlanishning asosiy shakli bo'lib xizmat
qiladi;
• jamiyat taraqqiyotining negizi bo'lib axborot-kommunikatsiyalar
bozori tovarlarini keng qo'llash shartlari qo'yiladi;
• insoniyat taraqqiyotining yagona axborot maydoni shakllanmoqda.
Hozirgi bosqichda ilmiy-texnikaviy rivojlanishning asosiy xususi-
yatlaridan biri — axborotning jamiyatdagi rolini belgilab olishdir.
Shu o'rinda respublikamizning taniqli olimlari akademiklar V. Q.
Qobulov, S. S. G'ulomov, professorlar A. A. Abdug'afforov, R. X. Alimov,
M. Irmatov, T. Sh. Shodiyev, D. N. Ahmedov, В. M. Is-moilov, Z. T. Odilova
va boshqalaming mazkur muammoga bag'ishlangan ilmiy ishlarini ta’kidlab
o'tish joizdir.
AkademikV. Q. Qobulov ta’kidlaganlaridek, „Iqtisodiy kibemetika,
ijtimoiy ishlab chiqarishning siyosiy-iqtisodiy tahliliga asoslangan holda,
axborot va materiallarni tubdan o'zgartirib yuborishning iqtisodiy tizimi
doirasida ko'radi"
Axborot tanqisligi bilan bog'liq bo'lgan boshqaruv xatolari juda
qimmatga tushadi. Ayni paytda, boshqaruv va ishlab chiqarish samarador
ligi, ilg'or texnologiyalarni ishlab chiqish va foydalanish bo'yicha eng
ko'p axborotga ega bo'lgan tizim yutib chiqmoqda.
Axborot intellektual faoliyatning muhim mahsuloti sanaladi. Sanoati
rivojlangan barcha mamlakatlarda ushbu mahsulotlami o'z foydalanuvchilariga
yetkazishning „usullari va vositalari" ni ishlab chiqish hamda joriy etish
jadal sur’atlarda olib borilmoqdaki, bu axborot tizimlari va texnologiyalari
sanoatini yaratishda o'z aksini topgan.
Axborot texnologiyasi — axborotni to'plash, saqlash, izlash, unga
ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan uslublar, qurilmalar,
usullar va jarayonlar majmuyi.
Axborot texnologiyalari industriyasining yuzaga kelishi ularning ax
borot jamiyatini yaratishni qanday ta’minlashiga bog'liq. Axborot tex
nologiyalari industriyasi axborot mahsulotlari va vositalarini ishlab chiqa
radi hamda iste’molchilarga vetkazadi.
12
Axborot mahsulotlari deganda avvalo, an'naviy yo'l bilan yoki elektron
| 