§. GO'SHTNING MORFOLOGIK TUZILISHI
Morfologik jihatdan go‘sht tarkibiga muskul to'qimasi, yog‘, biriktiruvchi to‘qima, suyaklar va nerv tolalari kiradi. Shuningdek, qon tomirlari, limfa sistemasi ham juda oz miqdorni tashkil etib, go‘sht tarkibiga kiradi.
Muskul to'qimasi. Muskul to‘qimasi miqdoriy jihatdan hayvon organizmining asosiy va eng muhim to‘qimasi hisoblanadi. Tirik muskul to‘qimasining asosiy xususiyati bo‘lib, uning qisqarish qobiliyati hisoblanadi.
Hayvon tirikligida bu to'qima harakatlanish, qon aylanishi, ovqatlanish organlariga ko‘chib turish va boshqa fiziologik vazifalarni bajaradi.
216
Muskul to'qimasi rivojlangan muskul tolalari (hujayralari) va hujayraaro moddalardan tashkil topgan. Undan qon va limfa, nerv tomirlari o‘tgan. Tuzilishi va qisqarish qobiliyatiga ko‘ra muskul to‘qimasi silliq, ko‘ndalang-targ‘il va yurak to‘qimalaridan iborat.
Silliq muskul to'qimasi uzunligi 500 mkm gacha bo‘lgan hujayralardan tashkil topgan, ular 3 sekunddan 3 minutgacha davrda qisqarib turadi. Bu to'qima boshqa to‘qimalar bilan birgalikda ovqat hazm qilish va nafas olish organlarining devorlarini tashkil etadi.
Ko‘ndalang-targ‘il muskul to‘qimasi skelet musku- lini tashkil etadi, uning oziqaviylik qiymati yuqori, chunki unda to‘la qiymatli oqsillar ko‘p bo‘ladi. Molning zoti, jinsi, yoshi va semiz- oriqligiga qarab, tanasidagi ko‘ndalang-targ‘il to‘qima 50-70% atrofida bo‘ladi. Bu muskul to‘qimalari uzunligi 15 sm, qalinligi 200 mkm gacha bo'lgan tolalar (hujayralar)dan iborat. Har bir muskul tolasi miofibrilla (tolaning strukturaviy elementi) va suyuq plazma (sarkoplazma)dan tashkil topgan. Miofibrilla ko‘ndalang-targ‘il to‘qimani hosil qiluvchi, almashinib turadigan och va to‘q rangli disklardan iborat. Muskul tolalari to‘qimalarini biriktiruvchi qobiq yordamida tutamlarga biriktiriladi, bu tutam esa biriktiruvchi to‘qima vositasida yirikroq tutamlarga ulanadi. Tutamlar zichroq biriktiruvchi to‘qima (fassiya) bilan o‘ralgan holda muskulni hosil qiladi. Ko‘ndalang-targ‘il muskul to‘qimasining rangi och qizildan to‘q qizilgacha bolib, u hayvonning turi, jinsi, yoshi va boshqalarga bogliq. Masalan, cho‘chqaning muskul to‘qimasi qoramolnikiga qaraganda oqish rangda boiadi; ot go‘shtining muskul to‘qimasi to‘q qizil, hatto, ba’zan qoramtir rangli; yosh urg‘ochi molning muskul to'qimasi qari va erkak molnikiga qaraganda oqish; ishchi hayvonning muskul to‘qimasi to‘q qizil rangli boiadi.
Yosh molning muskul tolalari nozik pardali va ingichka, ularda tola qiymatli oqsil hamda suv ko‘p boiadi. Qari molning muskul to‘qimasi yo‘g‘onroq, hujayra pardalari va dastasi zich, shu sababli uning go‘shti qattiq boiadi.
Yurak muskul to‘qimasi ko‘ndalang-targ‘il muskulga ega, ammo noparallel joylashgan va bir-biri bilan juda ko‘p o‘simtalar orqali bogiangan tolalardan tashkil topgan. Bu to‘qima zich va dag‘al konsis- tensiyaga ega.
Yog to'qimasi. Yog‘ to‘qimasi biriktiruvchi to‘qimaning bir turi bolgani holda o‘ziga xos rangga va xususiyatga egadir. Jumladan, u qoramollarda sariq, qo‘ylarda oqroq, cho‘chqalarda oq va otlarda to‘q sariq boiishi mumkin.
217
Yog‘ to‘qimasining rangi ko‘plab omillar bilan belgilanadi. Masalan, oriq-semizligi, yoshi, jinsi, boqilishi, fiziologik holati shular jumlasidandir. Yog‘ to‘qimasi mikroskop ostida ko‘rilganda ular dona- dona bo‘lib, biriktiruvchi to‘qima bilan yonma-yon joylashganligini aniqlash mumkin.
Yog* to‘qimasining muskullar bilan qavatma-qavat joylashganligi go'shtning sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Binobarin, go‘sht yo'nalishiga mansub bo‘lgan hayvonlarda bu holat yaqqol sezilib turadi. Shuning uchun ularning go'shtini «marmarsimon» go'sht deb ataladi. Bunday go'shtlar yumshoq, mayin, mazali, lazzatli va tez pishadigan bo'ladi.
Biriktiruvchi to'qima. Biriktiruvchi to'qima ko'pincha yulduzsimon, ba’zan cho'ziq holda uchraydi. Bu to'qima organizmning barcha sohasida uchraydi va hujayralararo moddalar kollagen (yelim beruvchi) va elastik (qayishqoq) tolalardan tashkil topgan. U ko'pincha shakllanmagan (shaklsiz) ko'rinishda uchraydi va semiz mollar go'shtida 9-10%, oriq mollarda 14-15% atrofida bo'lishi mumkin.
Suyak to'qima. Suyak to'qima zich serkovak suyak hujayralaridan va shaklsiz moddalardan tashkil topgan. Shuningdek, mayda kovakli yoki teshik-teshikli bo'lishi aniqlangan. Suyak to'qimasi o'z shakliga ko'ra yassi va naysimon bo'ladi. Hayvonlarning turi, yoshi va vazniga ko'ra uning tanasidagi suyak to'qima salmog'i har xil bo'ladi. Masalan, qoramollarda
32%, otlarda 13-15%, qo'ylarda 8-17% va cho'chqalarda 5-9% bo'lishi aniqlangan.
Qon hujayra va hujayraaro moddasi-suyuq plazmadan iborat. Qon hujayralari qizil qon tanachalari (eritrositlar), oq qon tanachalari (leykositlar) va qon plastinkalari (trombositlar)ga bo'linadi. Kislorod tashuvchi va qonga qizil rang beruvchi oqsil modda gemoglobin eritrosit tarkibiga kiradi. Leykositlar mikroblarni yo'qotish va bakterial zaharlarni zararsizlantirishni ta’minlaydi. Trombositlar qonning ivishida qatanashadi. Qon plazmasi qon zardobi va unda erigan fibrinogen oqsilidan iborat.
Qon qoramol va qo'ylar tirik vaznining taxminan 7 % ini, cho'chqada
% ga yaqinini tashkil etadi. Qon yuqori oziqaviylik qiymatiga ega, undan kolbasa ishlab chiqarish, dori tayyorlash va boshqa maqsadlarda foydalaniladi.
Limfa qon bilan barcha organlardagi to'qimalar o'rtasida vositachi vazifasini bajaradi, qondagi oziqaviy moddalarni to'qimalarga uzatadi, to'qima va organlar ishlab chiqargan mahsulotlarni qonga beradi. Limfa hujayra (limfosit)lar va suyuq plazmaga bo'linadi.
218
Nerv to‘qimasi hayvon organizmining barcha to‘qimalari orasi- da bo‘lib, asosan, bosh va orqa miyada joylashgan. Nerv to'qimasi nerv hujayrasi, nerv tolasi va nerv bog‘laridan tashkil topgan. Nerv to'qimasi limfa, uning tugunchalari va tomirlarda juda oz miqdorda (0,3 %) bo‘lib, ovqatlanishda ahamiyatga ega emas.
|
