giperxlorgidriya
deyiladi
(HCl oshishi hisobiga). Bu holat ko‘pincha me’da va o‘n ikki barmoqli
ichak yarasi va giperatsid gastritda uchraydi. Me’da shirasida HCl
kamayib ketishiga
gipoxlorgidriya
deyiladi (gipoatsid gastritda va
me’da rakida kuzatiladi). Me’da shirasida faqat xlorid kislotaning
bo‘lmasligiga
axlorgidriya
deb ataladi (me’da raki va anatsid gastrit
uchraydi), xlorid kislota va pepsin fermentini bo‘lmasligi
axiliya
deb
ataladi (atrofik gastritda uchraydi).
O‘n ikki barmoqli ichakda oqsillarning hazm bo‘lishi
On ikki barmoqli ichakda oqsillarga va me’dadan otgan turli xil
kattalikda polipeptidlarga pankreatik va ichak shirasining fermentlari
ta’sir qiladi. Xususan, oshqozon osti bezining proteolitik fermentlari
tripsin, ximotripsin, karboksipeptidaza A va B lar ta’sirida oqsil va
polipeptidlardan turli xil kattalikdagi peptidlar va erkin aminokislotalar
hosil bo‘ladi.
Me’da osti bezi hujayralarida tripsinogen, ximotripsinogen
profermentlari, A va B prokarboksipeptidazalari, proelastaza
sintezlanadi. Tripsinogenning faollanishi ichak hujayralari ishlab
chiqaradigan enteropeptidaza fermenti ishtirokida o‘tadi (68-rasm).
68-rasm.
Tripsinogenning faollanish mexanizmi
263
Enteropeptidaza ham proteolitik fermentdir: U tripsinogenning N-
ichidagi geksopeptidini ajratadi, shuning natijasida molekula qolgan
qismi konformatsiyasi o‘zgarib faol markaz yuzaga keladi tripsin
fermenti hosil bo‘ladi. Me’da osti bezining boshqa hamma
profermentlari ham qisman tanlab o‘tadigan proteoliz yoli bilan faol
holga keladi, natijada ximotripsin, A va B karboksipeptidazalar, elastaza
degan fermentlar hosil bo‘ladi.
Tripsin, ximotripsin, elastaza fermentlari endopetidazalardir, va
ma’lum peptid bog‘lariga ta’sir ko‘rsatadi. Tripsin asosal lizin va arginin
aminokislotalarining karboksil guruhlaridan hosil bo‘lgan peptid
bog‘lariga ta’sir etadi. Ximotripsin tirozin, fenilalanin va triptofan
aminokislotalardan hosil bo‘lgan peptid bog‘lariga nisbatan faoldir.
Elastaza esa polipeptid zanjirining lizindan hosil bo‘lgan peptid
bog‘lariga ta’sir etadi. Karboksipeptidaza A rux tutuvchi fermentdir
va polipeptid zanjirining C-uchidagi aromatik va alifatik
aminokislotalarni gidrolizlaydi. Karboksipeptidaza B esa faqat C-
uchidagi lizin va argininni gidrolizlamaydi. Ichak aminopeptidazalari
rux yoki marganets va sistein ta’sirida faollashadi va polipeptid
zanjirining N-uchidagi aminokislotalarni gidrolizlaydi. Dipeptidazalar
dipeptidlarni gidrolizlaydi, kobalt, marganets va sistein ta’sirida
faollashadi.
Barcha hazm peptidgidrolazalarining birma-bir ta’sir ko‘rsatib
borishi, oqsillarning aminokislotalargacha tola parchalanishini ta’minlab
beradi. Oqsillarning me’dada qisman hazm bo‘lishi keyinchalik ingichka
ichakda hazm bo‘lishini garchi yengillashtirsada, lekin mutlaqo shart
deb hisoblanmaydi. Me’da butunlay kesib olib tashlangandan keyin
(total rezeksiya qilinganidan so‘ng) oqsillar singishining sezilarli
darajada izdan chiqmasligi shundan dalolat beradi.
Me’da va ichak hujayralari bez hujayralarida fermentlarning nofaol
o‘tmishdoshlari hosil bo‘lib turishi tufayli ovqatni hazm qiluvchi
peptidgidrolazalar ta’siridan saqlanib boradi, bunday ferment
o‘tmishdoshlari ishlanib chiqqanidan keyingina faol holga o‘tadi.
Bundan tashqari, fermentlar me’da yoki ichak boshligiga tushar ekan,
hujayralarning oqsillariga toqnash kelmaydi, chunki shilliq parda
shilimshiq qatlami bilan, har bir hujayra esa plazmatik membrana tashqi
yuzasining peptidgidrolazalar substratlari bo‘lib hisoblanmaydigan
polisaxaridlar bilan himoyalangan bo‘ladi. Biroq me’da va o‘n ikki
barmoqli ichak yara kasalligida sohasidagi proteinazalar ta’sirida
hujayralar yemirilib turadi.
|
