2.3-§. Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirishning refleksiv
texnologiyasi
Ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligini, natijaviyligini ta’minlash
maqsadida ishlab chiqilgan pedagogik texnologiyalar tahlili shuni ko’rsatdiki,
bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish ko’p bosqichli, murakkab
jarayon bo’lib, mazkur jarayon texnologik yondashuvni talab etadi.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen fikrlash darajasi ham psixologik, ham
pedagogik, ham yosh jihatidan belgilanadi. Hozirgacha sanogen tafakkur tuzilishi,
uning dinamikasi, namoyon bo’lish va rivojlanishining yoshga bog’liq xususiyatlari
ilmiy munozaralar va tadqiqot ishlarining asosiy mavzusi bo’lib qolmoqda. Quyida
87
biz bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirishning refleksiv
texnologiyasi mazmuniga to’xtalib o’tamiz.
Refleksiya tushunchasi (lot. ortga qaytish, aks ettirish) falsafa, psixologiya,
pedagogika fanlari doirasida chuqur o’rganilgan bo’lib, pedagogik muammolarni hal
etishda refleksiv nazariya va yondashuvlar, refleksiv texnologiyalardan foydalanish
holati so’ngi o’n yilliklarda ko’proq ko’zga tashlanmoqda. Aslida, pedagogik faoliyat
mohiyatan refleksiv xarakter kasb etadi. Zero, refleksiya pedagogik jarayon
ishtirokchilari o’rtasida ijobiy ma’nodagi sub’ektiv munosabatlar uchun sharoit
yaratadi.
Pedagogik jarayonning dominant xususiyati – rivojlanish. Pedagogik jihatdan
rivojlanish quyidagi ko’rsatkichlar bilan belgilanadi: faoliyat mazmuni, harakat
motivlari, bilim, ko’nikmalar, hissiy-emotsional qobiliyat va dunyoqarash
mazmunining o’zgarganligi va boshqalar. Rivojlanish ichki jarayon bo’lganligi
uchun, uni birinchi navbatda faoliyat sub’ektining o’zi baholashi mumkin.
Rivojlanish samaradorligi, o’z-o’zini rivojlantirishni baholash, o’zini tahlil qilish
avvalo sub’ekt tomonidan o’zini kuzatish, ya’ni refleksiya orqali amalga oshiriladi.
Shunday qilib, pedagogik jihatdan refleksiya bu sub’ektlar (pedagogik jarayon
ishtirokchilari) tomonidan o’z rivojlanish holatini, yanada rivojlantirish imkoniyati va
sabablarini aniqlash jarayoni va natijasi sifatida namoyon bo’ladi.
Pedagogik jarayonning zamonaviy o’qitish texnologiyalari muammosini tadqiq
etgan olim S.S.Kashlev refleksiya masalasida quyidagi xulosaga keladi: refleksiya
shaxsni rivojlantirish uchun zarur bo’lgan pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish va
sub’ektning o’z-o’zini identifikatsiyalash jarayoni hisoblanadi
11
.
Refleksiv texnologiyalar quyidagi funksiyalarni bajaradi:
- loyihalashtirish – faoliyat maqsadini, pedagogik jarayon ishtirokchilarining
o’zaro ta’sirini modellashtirish va loyihalashtirishni o’z ichiga oladi;
- tashkiliy – refleksiya samarali pedagogik faoliyatni tashkil etish imkonini
beradi;
11
Кашлев С.С. Современные технологии педагогического процесса: Пособие для педагогов. – Мн.:
Университетское, 2000. – 46 с.
88
- kommunikativ – refleksiya ta’lim jarayoni ishtirokchilari o’rtasidagi samarali
muloqotning muhim sharti sifatida namoyon bo’ladi;
-
ijodiy fikrlashni shakllantirish – refleksiya pedagogik jarayon
ishtirokchilarida ijobiy fikrlash hamda ijodkorlik ko’nikmalarining shakllanishini
belgilaydi;
- motivatsion – refleksiya faoliyatning yo’nalishini, xarakterini hamda
sub’ektning qiziqishlarini belgilaydi;
- korreksiya qilish – refleksiya pedagogik jarayon sub’ektlarining o’z
faoliyatidagi kamchiliklarni hamda boshqalar bilan o’zaro munosabatlarini tuzatish
vazifasini bajaradi.
Pedagogik jarayon bilan bog’liqlikda refleksiyaning mazmuni uchta asosiy
komponentdan iborat:
1) rivojlanish holatini aniqlash;
2) uning sabablarini izohlash;
3) pedagogik jarayonning rivojlanish samaradorligini baholash.
Pedagogik jarayon bilan bog’liqlikda refleksiv texnologiyalarning quyidagi
qator o’ziga xos xususiyatlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
- hissiy-emotsional soha (shaxsning hissiy-emotsional qobiliyat darajasi, ijobiy
yoki salbiy his-tuyg’ular majmui: quvonch, qayg’u, qoniqish, umidsizlik,
hayajonlanish, minnatdorchilik, muvaffaqiyat va hk.) ;
- ehtiyojlar sohasi – shaxs faoliyatining passivligi yoki faollik holati; xohish,
qiziqish, o’z-o’zini rivojlantirishga nisbatan shaxsiy ehtiyojlar majmui;
- motivatsion soha – shaxsning yo’nalganligini, uning tashqi va ichki motivlar
majmuini o’zida ifoda etadi;
- qiziqishlar sohasi - qanday qiziqishlar paydo bo’lgan; ular nimaga qaratilgan;
qiziqishning rivojlanish darajasi; kognitiv ehtiyoj va boshqalar;
- qadriyatlar yo’nalishi - shaxsiy qadriyatlar tizimi; qadriyatlar mazmunini
yanada boyitish, ularning namoyon bo’lishi va hokazo;
- faoliyat sohasi - faoliyatni tashkil etish, undagi kamchiliklarni aniqlash va
bartaraf etish, faoliyat tajribasini boyitish va hokazo);
89
- gnostik soha – mavjud nazariy va amaliy bilimlarni tizimlashtirish;
- baholash sohasi - shaxsning o’z faoliyat mazmunini bilishi va o’zini faoliyat
sub’ekti sifatida baholashi, shaxsiy “Men” obrazining o’zgarish dinamikasini hamda
o’z-o’zini baholashi);
- ko’nikmalar sohasi - o’zlashtirilgan faoliyat ko’nikmalari majmui.
Shaxsning refleksiv faoliyatini atrofdagi voqelik bilan sub’ektning o’zaro
ta’siri orqali dunyo tasvirini yaratish jarayonining uzluksiz namoyishi sifatida
qarashamiz mumkin. Bunda dunyoning sub’ektiv tasviri hosil qilinadi.
Bir qator mualliflar an’anaviy ta’limning samarasizligini ta’kidlaydilar, bu
faqat bilimlarni uzatish va xususiy ko’nikmalarni rivojlantirishni ta’minlaydi, ammo
ta’lim oluvchilarning refleksiv fikrlashini rivojlantirmaydi. Ushbu muammoni hal
qilish zarurati esa sog’lom fikrlash ko’nikmalari bilan birgalikda o’qish, kasbiy va
mehnat faoliyati jarayonida turli xil refleksiya shakllarini o’zlashtirish lozimligini
belgilaydi.
Shaxsiy va kasbiy rivojlanishning zaruriy sharti bu fikrlashning refleksivligi
bo’lib, u sub’ektning o’z qobiliyat va imkoniyatlarini to’g’ri baholashida, odatlari,
xulq-atvori va fikrlash shakllarida namoyon bo’ladi. Sub’ektning xulq-atvor, fikrlash,
muloqot va dunyoni tushunishning samarasiz strategiyalarini mustaqil ravishda
aniqlay olmasligi shaxsiy rivojlanish, kasbiy shakllanish va o’quv faoliyatining
samaradorligiga jiddiy to’siq bo’lishi mumkin. Shu munosabat bilan, biz bo’lajak
o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirishda refleksiv texnologiyalar
mazmunini o’rganishni juda muhim deb bilamiz.
Refleksiv texnologiyalar qator olimlar tomonidan ishlab chiqilgan va o’quv
jarayoniga kiritilgan bo’lsa ham, yaxlit ta’lim konsepsiyasi hali yaratilmagan.
Refleksiyaga shaxsni rivojlantirishning butun jarayoni davomida harakat qiladigan
universal mexanizm, rivojlanish vositasi va usuli sifatida qaraladi.
Bizning fikrimizcha, ontogenezda sanogen tafakkurning rivojlanish yo’li
sub’ektiv jarayonlar (fiziologik, psixologik, kognitiv), refleksiv ko’nikmalar, boy
ijtimoiy tajriba, muvaffaqiyatga erishishda motivatsiya darajasining yuqoriligi,
hayotiy stereotiplar asosida fikrlash shakli sifatida emas, balki moslashuvchan
90
fikrlash tarzi sifatida hamda sub’ektivlikka qaytish uchun shaxsiy ehtiyoj sifatida
namoyon bo’ladi.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish strategiyasini bunday
tushunish bizga optimal usullarni qo’llash va o’quv tarkibini tanlashda taktik
harakatlarni ketma-ket va tizimli ravishda aniqlashga, mazkur jarayonda
refleksiyaning o’rni, roli va funktsiyalarini aniqlashga sharoit yaratadi. Bu esa
texnologik yondashuvning barcha parametrlari bo’yicha sanogen tafakkurni
rivojlantirishning refleksiv texnologiyasini yaratishga imkon beradi.
XX asr boshlariga kelib pedagogik va psixologik tadqiqotlarda “texnologiya”
tushunchasi ko’pincha texnologik taraqqiyot bilan fanga kirib kelgan. “Texnologiya”
tushunchasining mohiyatini aniqlashga doir ko’plab yondashuvlar (V.P.Bespalko,
G.K.Selevko, M.O.Ochilov, N.N.Azizxo’jayeva, O’.Q.Tolipov va boshqalar) mavjud
bo’lib, ularning tahlili mazkur tushunchaning mazmun-mohiyatini tushunish va qabul
qilish imkonini beradi.
Ta’lim va tarbiyaga texnologik yondashuv – o’qitish va tarbiyalash natijalariga
asoslanib, mazkur jarayonlarning maqsad va vazifalarini aniqlash, har bir bosqichini
alohida-alohida loyihalash, ta’lim va tarbiyaning shakl, metod va vositalarini aniq
belgilab olishga qaratilgan tizimli jarayon.
Texnologik yondashuv imkoniyati tarbiya jarayonining o’zida uning ko’p
omilliligi – ko’plab omillar ta’siriga uchrashi, natijalarning tezda namoyon
bo’lmasligi, tarbiyachi faoliyatining (bevosita yoki bilvosita) yo’naltirilganligi, ko’p
bosqichlilik bilan bog’liq ravishda mujassamdir. Ko’p bosqichlilik shaxsning u yoki
bu sifat haqida tasavvur darajasidan tushunchaga va keyinroq o’zlashtirilganlariga
muvofiq harakat qilish ko’nikmasini shakllantirish hamda to’g’ri xulq-atvor
odatlarini shakllantirishga o’tish bilan tavsiflanadi.
Refleksiv ta’lim texnologiyalari pedagogik texnologiyaning alohida turi
sifatida, ma’lum bir pedagogik vazifani bajarish uchun xizmat qiladi. Refleksiv
texnologiyalar ham umumpedagogik texnologiya sifatida ishlab chiqarish
mezonlarining quyidagi asosiy uslubiy talablariga javob beradi: kontseptuallik,
tizimlilik, funktsionallik, boshqarish, samaradorlik va takrorlanuvchanlik.
91
Kontseptuallik – sanogen tafakkurni rivojlantirishga yo’naltirilgan refleksiv
texnologiyalarning nazariy printsiplariga tayanish orqali ta’minlanadi: ong va
faoliyatning birligi, bilish va tafakkur nazariyasi, pedagogik boshqaruv va tizimli
faoliyat nazariyasi, refleksiyani shaxsning o’zini rivojlantirish va o’zini namoyon
qilish mexanizmi sifatida tushunish ( N.G. Alekseev, V.K. Zaretskiy, A.V. Karpov,
I.N.Semenov, Yu.M.Orlov, N.N. Morozyuk va boshqalar), sanogen refleksiya
nazariyasi va amaliyotining kontseptsiyasi va asosiy printsiplari (Yu.M. Orlov, S.N.
Morozyuk).
Refleksiv texnologiyalarning tizimliligi shaxs tafakkuri rivojlanishining
murakkabligi va ko’p bosqichliligi, mazkur jarayonga ta’sir etuvchi sub’ektiv va
ob’ektiv omillarning o’zaro bog’liqligi hamda amaliy faoliyat tizimining umumiy
tuzilmasida refleksiyaning funktsional tuzilishi bilan ta’minlanadi.
Amaliy faoliyat tizimining umumiy tuzilmasida refleksiyaning funktsional
tuzilishi quyidagicha:
|
