Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish texnologiyasi

82 
Buning uchun mashg’ulotlarda suhbat, debat-munozara, o’z-o’zini tahlil qilish 
kabi diagnostik metodlar orqali quyidagi jihatlarni aniqlashga alohida e’tibor 
qaratiladi: 
1) sanogen fikrlashni o’rganish siz uchun qiziqmi? 
2) sanogen fikrlashni shaxsning ham jismoniy, ham ruhiy va aqliy jihatdan 
salomatligini ta’minlovchi omil sifatida baholash mumkinmi? 
3) sanogen fikrlashning mazmuni, uning tarkibiy qismlari va shaxsiy 
rivojlanishni ta’minlovchi imkoniyatlari haqida ma’lumotga egamisiz? 
4) oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak mutaxassislarni shaxsiy va kasbiy jihatdan 
rivojlantirish uchun amalga oshirilayotgan amaliy ishlar hozirgi kun jamiyat 
talablariga mosmi? 
5) Sizningcha, bo’lajak o’qituvchilarda quyidagi sifatlar qay darajada 
rivojlangan: o’z-o’zini anglash, o’z-o’zini boshqara olish, o’z qobiliyatlarini 
rivojlantirishga bo’lgan ehtiyoj va boshqalar?. 
Auditoriyadan tashqari mashg’ulotlarda sanogen tafakkurni rivojlantirishning 
ikkinchi mazmunli bosqichida sog’lom tafakkur mazmuniga doir ma’lumotlar 
majmui va ularning bo’lajak o’qituvchilar tomonidan o’zlashtirilishiga alohida e’tibor 
qaratilishi talab etiladi. Bunda munozara, debat kabi turli xil usullardan foydalanish 
lozim. 
“Debat” tushunchasi fransuzcha “debattere” so’zidan olingan bo’lib, “debats” – 
bahslashmoq degan ma’noni anglatadi. Debat – qandaydir majlis yoki yig’inlarda 
o’zaro fikr almashish jarayonini ifodalaydi. Zamonaviy sharoitda debatlardan 
muayyan mavzu, masala yoki muammo yuzasidan qarama-qarshi fikrlar va 
qarashlarni ifodalash orqali bahs tashkil etish maqsadida foydalanilmoqda. 
Auditoriyadan tashqari ish shakllarida qo’llanilayotgan debatlar ta’limiy-tarbiyaviy 
maqsadlarni ifodalay olishi lozim.
Debatlarni tayyorlash va o’tkazish quyidagi bosqichlarga asoslanadi: 
1. Talabalarning sanogen fikrlashga nisbatan qiziqishlarini aniqlashga xizmat 
qiladigan masala yoki mavzular aniqlanadi. 
2. Debat uchun tanlangan mavzular oldindan talabalarga yetkaziladi. 

83 
3. Ishtirokchilar ikki guruhga bo’linadi va har bir guruh tanlangan mavzu 
yuzasidan bir-biridan farq qiluvchi yechimlarni taqdim qilishadi. 
4. Har bir guruh o’z yechimining to’g’riligini dalil, hayotiy misollar keltirish 
bilan isbotlaydi. 
Debatlarning talabalar uchun qiziqarli bo’lgan mavzu yoki masalalar yuzasidan 
o’tkazilishi muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu esa tarbiyaviy samaradorlikni 
ta’minlashga xizmat qiladi. Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen fikrlashga nisbatan 
qiziqish va ehtiyojni qaror toptirish jarayonida quyidagi mavzularda debatlarni tashkil 
etish maqsadga muvofiq: 
1. Qanday qilib sanogen fikrlashga o’rganish va patogen fikrlashdan qutulish 
mumkin? 
2. Fikrlash tarzi ham muvaffaqiyatga, ham muvaffaqiyatsizlikka erishishning 
asosiy sharti sifatida. 
3. Sanogen tafakkur - fikrlarni, his-tuyg’ularni boshqarish va nazorat qilish usuli 
sifatida. 
4. Ko’p vaziyatlarda muvaffaqiyatsizlikka uchrayman, chunki ….. . 
5. Jismoniy, ruhiy va ma’naviy salomatlikka erishish uchun nima qilish lozim? 
6. Men doim muvaffaqiyatga erishishga harakat qilaman, chunki …. . 
7. Kasbiy muvaffaqiyatga erishish shartlari. 
Auditoriyadan tashqari mashg’ulotlarda sanogen tafakkurni rivojlantirishning 
natijaviy-refleksiv bosqichida sog’lom fikr yuritish va refleksiv ko’nikmalarning 
rivojlanganlik darajalari tahliliga e’tibor qaratiladi. Ushbu bosqich samaradorligini 
ta’minlashda o’z-o’zini tahlil qilish hamda refleksiv texnika mashqlaridan 
foydalanish alohida ahamiyatga ega. 
Tahlil etish gnoseologiya, psixologiyada bilish va amaliy faoliyatga doir barcha 
harakatlarni o’z ichiga oladi, pedagogikada esa tadqiq qilinayotgan narsa-hodisalarni 
alohida tarkibiy qismlarga ajratish qonuniyat va usullarini o’zida aks ettiruvchi bilish 
jarayoni sifatida e’tirof etiladi. O’z-o’zini tahlil etish falsafa va psixologiyada o’z-
o’zini anglash, o’z-o’zini bilish, o’z-o’zini boshqarish, o’z-o’zini baholashning 
tarkibiy qismi sifatida aks ettirilsa ham mustaqil kategoriya sifatida ishlatilmaydi. 

84 
Biroq, o’z-o’zini anglashning shakllanishi va rivojlanishi o’z-o’zini tahlil etish 
asosida amalga oshishini yodda tutish lozim. Chunki aynan bo’lajak o’qituvchilarda 
o’z-o’zini tahlil etish ko’nikmalarini rivojlantirilishining ahamiyati ularning o’zi 
haqidagi tasavvurlari, qiziqishlari, motiv, ehtiyojlari tizimi sifatida tushuniladigan 
shaxsiy va kasbiy “Men kontsepsiyasi”ning rivojlanishiga undovchi ichki omillarning 
eng asosiylaridan biri sifatida baholanadi. 
O’z-o’zini tahlil etish usullari quyidagilarga e’tibor qaratishni talab etadi: 
1) ijtimoiylashuvga yo’naltirilgan o’zaro harakat vaziyatlaridan shaxsiy xulq-
atvor, talaba shaxsi, uning o’ziga xosliklari, qadriyatlari tizimi kabilarni ob’ekt 
sifatida ko’rib chiqish; 
2) o’z xulq-atvori va shaxsiy fazilatlarini tahlil etish mezonlarini aniqlash; 
3) noma’lumdan ma’lumni ajratib olish; 
4) qarama-qarshiliklarni aniqlash. 
O’z-o’zini tahlil etish o’z-o’zini anglashdan oldin kelib, uning asosida shaxsning 
dunyoqarash tizimi, fikrlash tarzi hamda hissiy-emotsional holati umumlashgan 
ko’rinishga o’tadi. O’zini anglash natijasida shaxsda o’zini kimligini anglash, 
bevosita bajaryotgan xatti-harakatlari va faoliyat turlarini mazmunini tushunish, 
boshqalarning ko’z o’ngida qanday inson sifatida gavdalanishini his etish kabilar 
shakllanadi. Shaxsning o’z-o’zini anglashi o’z-o’ziga munosabat sifatida 
shakllanuvchi hissiy va mantiqiy jihatlarni o’zida aks ettiradi. Ma’lumki, o’z-o’zini 
anglash usullari ham mantiqiy, ham emotsional darajada o’z-o’zini tahlil etish 
natijasida olingan axborotlarni aniqlashtirish va umumlashtirishni talab etadi. 
Xullas, o’z-o’zini tahlil etish va o’z-o’zini anglash shaxsda o’zi va 
boshqalarning u haqidagi tasavvuri sifatidagi ijobiy ma’nodagi “Men qiyofasi”ni 
shakllanishiga olib keladi. 
Auditoriyadan tashqari mashg’ulotlarda bo’lajak o’qituvchilarning sanogen 
tafakkurini rivojlantirish talabalarning natijalarga ko’ra o’zlarini, o’z imkoniyatlarini, 
xislat-fazilatlarini namoyon etishini va hatto mashg’ulotning boshqa ishtirokchilari 
o’rtasidagi o’rnini bilishga asosan muloqot jarayoni hamda real hayotiy vaziyatlar 
orqali erishiladi. Shundan kelib chiqib, ta’kidlash lozimki, bo’lajak o’qituvchilarning 

85 
sanogen tafakkurini rivojlantirishda o’z-o’zini tahlil qilish va o’z-o’zini anglashning 
ichki ehtiyoj sifatida namoyon bo’lishiga erishish asosiy shartlardan biri hisoblanadi. 
Bizga ma’lumki, auditoriyadan tashqari o’quv mashg’ulotlarini tashkil etishning 
bir qancha shakl va turlari ajratib ko’rsatiladi. Auditoriyadan tashqari o’quv 
mashg’ulotlarining eng keng tarqalgan shakli bu to’garaklar hisoblanadi. To’garak – 
ham ilmiy-nazariy, ham amaliy faoliyat ko’nikmalarini shakllantirish va 
rivojlantirishga xizmat qiluvchi, talabalarning ehtiyoji va qiziqishidan kelib chiqib 
tashkil etiluvchi o’quv faoliyati shakli sifatida baholanadi.
Oliy ta’lim muassasalarida to’garaklarni tashkillashtirish tartibi va shartlari 
quyidagilardan iborat: 
1. To’garaklar faoliyati O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi 
qonuni hamda Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan 
huquqiy-me’yoriy hujjatlar asosida yuritiladi. 
2. To’garaklar uzluksiz ta’lim tizimining tarkibiy qismi bo’lib, ta’limning 
rivojlantiruvchi vazifasini amalga oshirish bo’yicha davlat va jamiyatning uzviy 
hamkorligida ishlab chiqilgan dastur va rejalar asosida o’sib kelayotgan yosh avlodni 
ruhiy va ma’naviy jihatdan mustaqil hayotga tayyorlash, jamiyatda munosib o’rin 
egallashini kafolatlaydigan, real iqtisodiyot tarmoqlari va sohalariga yuqori malakali, 
mustaqil fikrlaydigan kadrlar tayyorlash bo’yicha faoliyat yurituvchi hamda ilmiy-
ijodiy, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni maqsadli hamda tizimli asosda amalga oshiruvchi 
amaliy va ilmiy-uslubiy ijodiy uyushmasi hisoblanadi. 
3. To’garaklar talaba-yoshlarning optimal yechimlarni izlab topish 
ko’nikmalarini va o’quv faoliyatiga nisbatan motivatsiyasini rivojlantirishga 
qaratilgan, qiziqishlari bir xil bo’lgan bir guruh talabalarning ma’lum fan yoki kasb 
bo’yicha tajribali professor-o’qituvchilar va kasb ta’lim ustalari tomonidan ularning 
bilim va mahoratini oshirish uchun xizmat qiladi. 
4. To’garaklar – bilim va ta’lim sohalari hamda mutaxassisliklari bo’yicha 
ilmiy-ijodiy, ma’naviy-ma’rifiy ishlarni maqsadli va tizimli asosda amalga oshirish 
uchun talaba-yoshlar qiziqishiga, xohishiga asoslangan holda darsdan bo’sh vaqtlarini 

86 
mazmunli tashkil etish imkoniyatini yaratadi hamda o’quv-tarbiya jarayonini 
to’ldiradi. 
To’garak mashg’ulotlari asosan ommaviy, guruhli va individual shakllarda 
tashkil etiladi. To’garaklarning o’ziga xos xususiyati shundaki, u o’zida juda katta 
didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi imkoniyatlarga ega. Bundan tashqari, tahlillar 
shuni ko’rsatdiki to’garak mashg’ulotlari quyidagi vazifalarni ham muvaffaqiyatli 
amalga oshirish imkonini beradi: 
- emotsional-obrazlilik, ya’ni to’garak mashg’ulotlari ishtirokchilarda 
emotsional barqarorlik va obrazlilik sifatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi. 
- intellektual-ijodiy - talabalarda shu kungacha o’zlashtirilgan ilmiy-nazariy 
bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash va real hayotiy vaziyatlarda qo’llash hamda 
ijodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi. 
- refleksiv ko’nikmalarni shakllantirish, ya’ni talabalarda amaliy faoliyat va 
fikrlash usullarini refleksiya orqali tahlil qilish ko’nikmalarini hosil qiladi. 
- korrektsion-rivojlantiruvchi - dasturda belgilangan vazifalarni bajarish va 
amaliy ko’nikmalarni o’zlashtirish jarayonida vujudga kelgan kamchiliklarni tuzatish 
hamda yangi sifat ko’rinishiga olib chiqish orqali yanada rivojlantirish. 

Download 2,92 Mb.