Ahm ad Tarbay.
Noittifoq maktab va oila
Anqara, 24-yanvar, 1964-yil.
D o ‘stim Ahmad!
Hozirgina 20-yanvarda yozgan xatingni oldim. Ke-
cha ukol qildirgan edim, shuning uchun bugun
o‘qishga bormadim. Xatingni o‘qib, qattiq kulib
yuborgan ekanman, oyim:
— Bekordan bekorga nega kulasan, qizim? — deb
hayron bo‘ldi.
Sendan xat kelganini aytdim.
HÖ2
— Nima deb yozibdi o‘rtog‘ing?
Yozganlaringni oyimga ham o‘qib berdim. Rosa
miriqib kuldi...
Senga men «Maktab va oila ittifoqi»ning bir majli-
sini gapirib bermoqchi bo‘lib yurgan edim. Mana,
bugun shunga imkon tug‘ildi, vaqt juda bemalol. Ukol
sal og‘rib, isitma chiqarib turibdi-yu, lekin chidasa
bo‘ladi.
Yaqinda maktabda ota-onalar majlisi bo‘ldi. 0 ‘zi
har oyda bir marta o‘tkazib turiladi. Beshinchi sinfdan
besh bola navbatchilik qiladigan bo‘ldik. Uchta qiz va
ikkita o‘g‘il bola. 0 ‘sha kuni majlisda bo‘lgan hamma
gaplarni o ‘z qulog'im bilan eshitdim. Juda g‘alati
gaplar bo‘ldi. Senga shularni aytib bermoqchiman.
Navbatchilarning ishi majlis tugaganidan keyin
mehmonlarga choy, limonad, pecheniy ulashib chi-
qishdan iborat. Shuning uchun bizni ichkari qo‘yish-
madi. Koridorga chiqib turdik. Zal ota-onalar bilan
liq to‘lgani uchun dimiqib ketdi, axiyri eshikning
ikkala tavaqasini lang ochib yuborishdi. Koridorda
turib, hamma gaplarni eshitib oldik.
Direktor janoblari majlisda birinchi bo‘lib nutq
so‘zladi. U nutqni muloyim ohangda boshlagan
bo‘lsa, keyin o‘dag‘aylashga o‘tdi. Gapning asosiy
mazmuni shu bo‘ldi: ota-onalar farzandlarini o‘z holi-
ga tashlab qo‘yishgan, natijada, hamma og‘irlik mak-
tabga tushyapti. Shuni unutmaslik kerakki, maktab
aslida oilaning o‘zidan boshlanadi. Ota-ona uyda
bolani tergab turishi, vaqtida dars qildirishi, maktabga
kelib, uning o‘qishidan, yurish-turishidan xabar olib
turishi lozim.
Zalda pichir-pichir gaplar o ‘ralashib qoldi.
Direktor maktab ishlariga sho‘ng‘ib ketgani uchun
o‘ziga vaqti qolmayotganidan nolib gapirdi.
— 0 ‘g‘lim litseyning birinchi sinfida o‘qiydi. Shu
maktab ishlaridan bo‘shab litseyga borolmayman.
0 ‘g‘limning o‘qishlari qanaqa, bilmayman. Bir kelib
keting, deb ko‘p xat yuborishdi, ammo vaqt qani
bunga... Ishim boshimdan oshib yotgan bo‘lsa...
--------------------------------------------------------- 1 103 I
«Maktab va oila ittifoqi»ning raisi qilib bir ayol
saylangan. Direktordan keyin u ota-onalarga so‘z
berdi. 0 ‘tirganlardan bin minbarga chiqdi. Bu odam
o‘quvchilar ona tillarini yaxshi bilmaydilar, deb
shikoyat qildi.
— Bu qandoq gap, afandim, o‘g‘limga nima uchun
ona tilini yomon o‘qitishadi?
Bu kishining tili biram g‘alati ekanki... Gaplari
poyma-poy, hecham tushunib bo‘lmaydi. Bir jumla-
ning o‘zida uchala zamon fe’li ketma-ket keladi. Gapi
qayerda boshlanib, qayerda tugaganini bilolmaysan.
— Aslo mumkin bo‘lmaydi, afandim. Fransuz tili
bo‘lganida go‘rga erdi, nega bo‘sh saboq olishini bil-
masdim. Balki to‘g‘ri bo‘lajak bu. Ammo-lekin ona
tilidan yomon o‘qidi, mumkin emas. Adolatsizlik
bo‘ladi... Innaykeyin, mening o‘g‘lim boshqa millat
farzandi bo‘ldi, turkcha bilmay qolajak. U mening
o‘g‘lim, binobarin, turk farzandi, shundoq ekan,
turkcha bilgan shart... Nega u ona tilini bilmayajak?
Tilni g‘oyat zo‘r o‘qitadi, demaganmishman... Lekin
har qanday turk bolasi kerak kamida o‘rta tilni biladi.
0 ‘g‘lim gapiradi, turkcha tushunganman, uni onasi
tushundi, o‘rtoqlari tushunajak, demak, o‘qituvchisi
ham tushungan kerak, albatta. Tildan kamida o‘rta
baho olgan kerak.
— Kechirasiz, gapingizga tushunolmadim, —
luqma tashladi sinf o'qituvchisi. — 0 ‘g‘lingiz turk
bo‘lgani va turk tili unga ona tili bo‘lgani uchun bu
fandan kamida o‘rta baho olish kerak, demoqchimi-
siz?
— Ha, to‘g‘ri, shuni gapir. 0 ‘g‘limning gapiga
hamma tushundi, o‘qituvchisi ham tushungan lo-
zim...
— Demak, o‘g‘lingizning gapiga tushunar ekansiz-
da?
— Ha, albatta.
— 0 ‘g‘lingiz ham sizni tushunadimi?
— Tushundi bo‘lishi kerak.
104
Zalda g‘ala-g‘ovur boshlandi. Direktor uni tin-
chitib, joyiga o‘tqazib qo‘ydi.
Otalardan yana bin so‘zga chiqdi. U goh paytlari
o‘g‘li ayrim narsalami so‘rab qolganida javob berol-
may qiynalishini gapirdi.
— Uning so‘ragan narsasini men nega bilmayman,
afandim? Nima uchun bilmaslik kerak?
Shunga ham xunob bo‘ladimi, deb turgan edim,
sababi boshqa yoqda ekan.
— Men bilmagan narsani yosh bola qandoq tushu-
nishi mumkin? Mutlaqo o‘zlashtirolmaydi. Asli o‘zim
litseyni bitirganman. Boshlang‘ich maktabda o ‘qiydi-
gan
0
‘g‘limning savoliga ba’zan javob berolmay qola-
man-a. Shu to‘g‘rimi axir. Farzandlarimiz go‘dak
hali, programmani sal yengilroq tuzish kerak. Miya-
sini achitishning nima keragi bor?!
Boshqa bir juvon unga qarshi gapirdi. Bu juvon
o‘quvchilaming bilimi sayoz bo‘lib ketayotganidan,
ular ko‘p narsani bilmasligidan shikoyat qildi.
— Qizimdan nimani so‘ramay, hecham durustroq
javob ololmayman. Hayronman, bizning zamonamiz-
da o'quv programmalari juda keng bo'lardi. Mana
bitta misol. Tunov kuni ikkovimiz oshxonaga kirdik.
Bir kishi tishini kavlab o‘tirgan ekan, qizim o‘shani
ko‘rsatib: «Oyi, bu kishi nega kavsh qaytaryapti?» deb
so‘rab qolsa bo‘ladimi! Iltimos qilaman, to'rtinchi sinf
o‘quvchisi odamzod sut emizuvchilar toifasiga kir-
masligini bilib qo‘ysin.
Direktor o‘quv programmasini maktabda emas,
balki Maorif ministrligida tuzilishini, shuning uchun
bu masala bevosita ministrlikka taalluqli ekanini aytib,
uni tinchitmoqchi bo‘ldi. Lekin juvon ham bo‘sh kel-
madi.
— Bir narsa bo‘lsa, nuqul hukumatni ro‘kach qi-
lamiz. Odamzod sut emizuvchilarga kirmaydi, deb
aytib qo‘yish na hukumatning va na ministrlikning
ishi bo‘lmasa kerak, albatta.
Hammalari bir-birini kuldirish uchun ataylab may-
navozchilik qilayotgandek tuyuldi menga. Lekin vajo-
hatlari g‘oyat jiddiy edi.
Sinfimizda Murod degan bir bola bor. Mabodo
o‘qituvchi uni chaqirib qolsa:
— Kimga aytyapsiz? — deb bo‘zrayadi.
— Kimga bo'lardi, senga-da!
— Mengami, afandim?
— Ha, senga aytyapman.
— Rostdan mengami, afandim?
0 ‘qituvchi uning ismini aytib chaqirsayam yoki
sinfda ikkovidan boshqa odam bo‘lmasayam Murod
nuqul anqovsirab turaveradi. Buni ko‘rib o‘qituvchi
jig‘ibiyron bo‘ladi.
— R o ‘paramda turgan senmisan axir? Senga
bo‘lmay, kimga aytyapman, Murod!
Murod shunda ham orqa-oldiga qarab alanglaydi.
Bir kuni orqasiga o'girilib, qup-quruq devorga qarab
shunaqayam tikildiki... 0 ‘ziyam rosa kulishdik.
Bir kishi o‘rnidan turdi. Keyin bilsak, u Murod-
ning otasi ekan.
— Ruxsat etsangiz, men ham ikki og‘iz gapirsam.
— Marhamat, afandim, eshitamiz, — dedi raislik
qilayotgan xonim.
— Menga aytyapsizmi? — hayron bo‘lib so‘radi
Murodning otasi.
— Ha, sizga. Gapiraman deyapsiz-ku.
— Kim? Menmi?
— Ha, siz.
— Men-a?
— Shundoq, afandim. Marhamat, so‘z sizga.
Murodga o‘xshab u kishiyam qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi:
— Men gapiraymi?
Zaldan turib allakim: «Yo‘q, siz emas, men!» deb
luqma tashlagan edi, gur etib kulgi ko‘tarildi.
Murodning otasi nutqini boshlab yubordi. U mak-
tabda bolalarga koptok o‘ynatmaslik kerak, o‘g‘lim
koptokka berilib darslaridan qolib ketyapti, dedi.
— 0 ‘g‘lingiz qaysi sinfda o‘qiydi? — luqma tash-
ladi direktor.
QÔ6]
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
— Kim, mening o‘g‘limmi?
— Ha, sizning o‘g‘lingiz.
Murodning otasi picha o‘ylanib turgach:
— Shu maktabda o'qiydi, — deb javob berdi.
— X o‘sh, sinfi bormi? Nechanchi?
— Nima nechanchi?
— Kimdir yana: «Oyoq kiyimingizni so‘rayaptilar.
Razmerini ayting!» deb qichqirgan edi, zal sharaqlab
kulib yubordi.
Boyoqish o‘g‘li nechanchi sinfda o'qishiniyam bil
mas ekan. Murodning ism-familiyasini aytgandan
keyingina ma’lum bo‘ldi.
Yana bir notiq so‘zga chiqib, bir quloch va’zxonlik
qildi. Shunaqayam gapni chaynab gapirarkanki, o‘tir-
ganlarning toza ensasi qotdi.
— Turkiya faqat asalarichilik hisobiga taraqqiy
etishi mumkin, janoblar, — deb boshladi u nutqini.
Asalarichilik bilan ota-onalar majlisi o‘rtasida qan-
day aloqa bo‘lishi mumkinligini tushunolmaganimiz
tufayli kulgidan o‘zimizni arang tiyib turibmiz.
U asalarichilikka oid juda ko‘p kitob o‘qib
chiqqanini aytib, asalari qanday bo‘lishini tushuntirib
berdi:
— Asalari, odatda, kichkina bo‘ladi. Qanotlari ham
bor. Doim uchib yuradi. 0 ‘zi asal qiladi. Kishi orga-
nizmiga asalning foydasi katta. G ‘oyat foydali narsa.
Asalni nonushtada yoki ovqatdan keyin iste’mol qilish
mumkin. Murabbosi ham lazzatli bo‘ladi. Aslida asal
ikki xil bo'ladi...
Notiq og‘zidan bol tomib, asalarichilik xususida
rosa ma’ruza qilib bo‘lgach, bevosita arilarga o‘tdi.
— Men sizga aytsam, arilar ikki xil bo'ladi —
qovoqari va asalari.
Zalda g‘ala-g‘ovur boshlandi. Direktoming sabri
tugadi.
— X o‘sh, asalarining kimga keragi bor?
— Asalarimi? Axir undan asal olinadi.
— Yaxshi, asalning nima keragi bor?
— Nega keragi bo'lmasin? Asal hamma narsaga
kerak.
— X o‘p, maktabga asalning ni ma aloqasi bor?
— Ruxsat etsinlar, buyog‘ini endi aytaman. Hozir
bir janob farzandlarimizning oigan bilimidan biror naf
bo‘lsin, turmushda foydasi tegsin, deb gapirdi. Juda
to‘g‘ri taklif. Men o‘g‘limdan qiyos qilaman. 0 ‘g‘lim
uch burchak burchaklarining yig‘indisi bir yuz sakson
gradus bo‘lishini biladi-yu, lekin asalari haqida mut-
laqo tasawuri yo‘q. Xo‘sh, o‘sha burchaklar yig‘indisi
yuz sakson gradus bo‘ladimi yoki besh mingmi —
buning kimga keragi bor? Qancha bo‘lsa bo‘laversin.
Mana, o‘zlaringiz ayting-chi, shuncha yil yashab,
qaysi birimizga kerak bo‘lib qoldi bu narsa? Birov biz-
dan uch burchakni so'radimi? Aslo yo‘q. Shundoq
ekan, har xil bema’ni narsalar bilan o‘g‘il-qizlari-
mizning miyasini achitishmasin. Ularga foydali narsa-
lami, masalan, aytaylik, asalarichilikni o‘qitishsin.
Turkiya faqat asalarichilik hisobiga taraqqiy etishi
mumkin. Zotan, asalari qo‘y bilan sigirdan farq qila-
di. Sigir sut beradi-ku, lekin unga yem-xashak kerak.
Asalari bo‘lsa sizdan hech nimani talab qilmagan
holda mo‘l-ko‘l bol beradi.
— Taklifingiz juda to‘g‘ri, janob, — dedi bir kishi
o‘midan turib. — Ammo shahar sharoitida asalarichi
likni rivojlantirib bo‘lmaydi. Nega desangiz, shahar-
ning havosi yomon, chang-to‘zon, tutun serob.
Asalari bunga qandoq chidaydi? Qolaversa, asalaridan
sharoitga qarab asal olish mumkin. Shahar ichida u
asal emas, qatron berishi mumkin. Shundoq, afandim.
Endi mening boshqa bir taklifim bor. Asalarichilik
bilan boshni qotirgandan ko‘ra, tovuqlarga e’tibor
bergan ma’qul. Tovuq yaxshi narsa. Farzandlarimiz
tovuq boqish hunarini yaxshilab egallab olishsa
bormi...
Direktor uning gapini bo‘ldi.
— Men yana qaytarib aytaman, afandim. Mak-
tabda asalarichilikni yo'lga qo‘yish, tovuq yoki sigir-
108
buzoq boqish bizga bog‘liq emas. Dars programmalari
Maorif ministrligida tasdiqlanadi. Qolaversa, bu yer
qishloq xo‘jalik maktabi emas.
— Mavzudan ancha chetga chiqib ketgan ko'rina-
miz,— dedi po‘rim bir ayol o‘rnidan turib.— «Maktab
va oila ittifoqi»ning a’zosi sifatida mening bir taklifim
bor. Maktabda qashshoq bolalar ham o‘qiydi. Shular-
ga yordam berish kerak. Xo‘sh, nima qilamiz? Lote-
reya o‘ynab pul to‘playmizmi yoki o‘tgan yildagidek
ularga bir kecha uyushtirib beramizmi?
Uzoq tortishuvlardan keyin yo‘qsil bolalarga bir
kecha uyushtirib berishga qaror qilishdi. Shu yeming
o‘zidayoq ota-onalardan xayr-ehson puli yig‘ib olindi.
Majlis tugab, hamma o‘qituvchilami o‘rab oldi.
Har kim o'qituvchidan o‘z farzandini surishtira ketdi.
Biz, navbatchilar zalga kirib, mehmonlaming oldiga
choy, limonad, pecheniy qo‘yib chiqdik.
Ochig‘ini aytsam, shu kuni rosa xumordan
chiqdim. Qani endi shunaqa majlislar tez-tez bo‘lib
tursa. Sizlarda ham majlis bo‘lib qolsa, bir ilojini qilib
albatta kir. Gaplami eshit.
Majlisga oyim borgan edi. Uyga qaytgach, oyim-
dan: «Siz ham nimaga so‘zga chiqmadingiz?» — deb
so‘radim.
— Navbat tegdimi o‘zi menga? Hammasi og‘ziga
kelganini vaysaydi.
— Aytadigan gapingiz bormidi?
— Nega bo‘lmas ekan? Nima, menda lab-dahan
yo‘qmi?! Biror nimani topib gapirardim. Gal berish-
masa nima qilay?
Mana, Ahmad, xatim yana cho‘zilib ketdi. Seniki
holva ekan.
Minega aytib qo‘y, haligacha undan javob olganim
yo‘q. Senga muvaffaqiyat tilab:
| 