muvofiqlashtirish. Bu, asosan, o‘quvchining qiziqish va qobiliyatlariga mos bo‘lgan
misollar tanlash orqali amalga oshiriladi.
3. O‘quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan rag‘batlantirish
usullaridan foydalaniladi.
4. O‘qituvchi o‘zini bilmaydigan odamdek, o‘quvchidek tutib, savollar berib
boradi.
5. O‘quvchining to‘g‘ri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va
chuqurroq fikrlashga, so‘zlashga jalb qilish.
O‘quvchining xato fikrlarini aniqlab borish.
7. O‘quvchining xato fikrlariga nisbatan to‘g‘ri fikrni o‘qituvchi tomonidan
yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali o‘quvchi
uchun muammoli vaziyat yaratiladi va o‘quvchini o‘z xatolarini o‘zi tuzatishiga
yo‘naltiriladi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubhasiz bo‘lib,
ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular o‘qituvchining keng bilimga va
ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga
ega bo‘lishi kabilardan iborat.
Muammoli ta’lim mashg‘ulotlarini tashkil etish va boshqarish
Muammoli ta’lim mashg‘ulotlarini tashkil etish va boshqarish quyidagi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
-o‘quv fani va darslar mavzusini o‘rgatishda ular bilan bog‘liq muammoli
masalalarni belgilash;
-ulardan muammoli vaziyatlar hosil qilish va amalda foydalanishni oldindan
rejalashtirib borish;
-o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini hisobga olish;
-zarur o‘quv vositalarini tayyorlash;
-muammoli vaziyatdagi mavjud ziddiyatni ko‘rsatish;
-topshiriqni va uni yechish uchun yetarli shartlarni aniq bayon qilish;
-o‘quvchilarning muammoni hal etishda yo‘l qo‘yayotgan xatolarini, ularning
sababini va xususiyatini ko‘rsatish;
-o‘quvchilarning noto‘g‘ri taxminlari asosida chiqargan xulosalari oqibatini
muhokama etib, to‘g‘ri yo‘lni topishlariga ko‘maklashish va boshqalar.
Muammoli ta’lim jarayonini quyidagi uchta asosiy bosqichga ajratish
mumkin:
1. Muammoli vaziyat hosil qilish.
2. Muammoni yechish taxminlarini shakllantirish.
3.Yechimning to‘g‘riligini tekshirish (olingan yechim bilan bog‘liq
axborotni tizimlashtirish orqali).
Muammoli vaziyat hosil qilishda quyidagilar hisobga olinishi lozim:
Muammolar nazariy yoki amaliy yo‘nalishda bo‘ladi.
Darsda hosil qilinadigan muammoli vaziyat hamda o‘quvchilarga hal etish
taklif etiladigan muammoga qo‘yiladigan eng asosiy talab – o‘quvchilarning
qiziqishini oshiradigan, eng kamida esa, o‘quvchilarda qiziqish hosil qiladigan
bo‘lishi kerakligidan iborat. Aks holda ko‘zda tutilgan natijaga erishish imkoni
bo‘lmaydi.
Muammo o‘quvchilarning bilim darajalariga hamda intellektual
imkoniyatlariga mos bo‘lishi shart.
Hosil bo‘lgan muammoli vaziyatni yechish uchun topshiriqlar yangi
bilimlarni o‘zlashtirishga yoki muammoni aniqlab, yaqqol ifodalab berishga yoki
amaliy topshiriqni bajarishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
O‘quvchilarning muammoli vaziyatni tushunishlari, uning kelib chiqishi
sabablari hamda nimalarga, qanchalik darajada bog‘liqligini idrok qila olishlari
natijasida hosil bo‘ladi. Bunday tushuna olish esa o‘quvchilarga mustaqil ravishda
muammoni ifodalay olish imkoniyatini beradi.
Muammoni yechish taxminlarini shakllantirishda o‘quvchi o‘zlashtirgan
bilimlari asosida kuzatish, solishtirish, tahlil, umumlashtirish, xulosa chiqarish kabi
aqliy faoliyatlarni bajaradi.
Aqliy faoliyatdagi asosiy jarayon fikrlash jarayoni bo‘lib, fikrlashning
sifati uning mantiqiyligi, mustaqilligi, ijodiyligi, ilmiyligi, asosliligi, uzviyligi,
tejamliligi, maqsadliligi, tezligi, tahliliyligi, qiyosiyligi, umumlashtirilganligi,
xususiylashtirilganligi, kengligi, chuqurligi, ishonarliligi, realligi, haqqoniyligi
darajasi bilan belgilanadi.
Shu bilan birga intellektual sifatlar xotira, tasavvur, anglash va shu kabi
psixologik jarayonlarning tezligi hamda boshqa parametrlari bilan bog‘liq.
Intellektual taraqqiyot darajasi o‘qituvchilarda hamda o‘quvchilarda
qancha yuqori bo‘lsa, shunchalik yaxshi natijalarga erishish imkoniyati hosil
bo‘ladi.
Shunga ko‘ra o‘quvchilarda muammoni sezish, uni aniqlash, yechimiga
doir taxminni to‘g‘ri belgilash va yechimning to‘g‘riligini tekshirish qobiliyatlari
rivojlanib boradi.
Muammoni hal etishni 3 ta bosqichga ajratish mumkin:
1. Isbotlash – bu muammoning ilgari to‘g‘ri deb tan olingan sabablar bilan
bog‘liqliklarini topish asosida amalga oshiriladi.
2. Tekshirish – buni tanlangan sababning oqibatida hal etilayotgan muammo
hosil bo‘lishi to‘g‘riligini asoslash bilan amalga oshiriladi.
3. Tushuntirish – bu muammoning yechimi nima uchun to‘g‘riligini
tasdiqlovchi sabablarni aniqlash asosida amalga oshiriladi.
O‘quvchilarning ijodiy tafakkur va ijodiy qobiliyatlarini o‘stirishda
muammoliy ta’limdan unumli foydalanish uchun uning ayrim nazariy asoslari
sifatida B.Blumning yuqoridagi I.2.- mavzu ilovasida keltirilgan bilish va
emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlar taksonomiyasi (tafakkurning bilish
qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajasi)ga hamda
G.Gardnerninig intellekt ko‘pligi nazariyasiga asoslanish maqsadga muvofiq.
Intellekt ko‘pligi nazariyasining qisqacha bayoni quyidagicha:
Bu nazariyani amerikalik psixolog Govard Gardner (1943-yil 11-iyulda
tug`ilgan) ishlab chiqqan.
Bu nazariya har bir odam turli darajada ifodalangan kamida sakkizta tipdagi
intellektga ega ekanligini ochib berdi. Ular quyidagilar:
1. Verbal-lingvistik intellekt-so`z xotirasi, so`z boyligi yaxshi, o`qishni yaxshi
ko`radi, so`z bilan ijod qilishni yoqtiradi. Bular shoir, yozuvchi, notiqlar.
2. Mantiqiy-matematik intellekt-hisoblash va sonlar bilan ishlashni, mantiqiy
masalalar, boshqotirmalarni yechishni, shaxmat o`ynashni yaxshi ko`radi,
tengqurlariga nisbatan ko`proq abstrakt darajada fikrlaydi, sabab-oqibat
bog`liqliklarini tushunadi. Bular matematik, fizik va boshqalar.
3. Vizual-fazoviy intellekt-ko`rish obrazlari bilan fikrlaydi, karta, sxema,
diagrammalarni matnga nisbatan oson o`qiydi, xayolga berilish, rasm chizish,
modellar konstrukstiyalashni yaxshi ko`radi. Bular rassom, haykaltarosh, me’mor,
ixtirochi, shaxmatchilar.
4. Motor-harakatli intellekt-yuqori sport natijasiga erishadi, boshqalarning
harakatlari, mimikasi, odatlarini yaxshi takrorlaydi, hamma narsaga qo`l tekkizish,
buyumlarni qismlarga ajratish va yig`ish, yugurish, sakrash, kurash tushishni yaxshi
ko`radi. Hunarlarga qobiliyatli. Bular raqqos, mim, artist, sportchilar.
5. Musiqiy-ritmik intellekt-qo`shiqlar, kuylarni eslab qoladi, ovozi yaxshi,
musiqa asbobini chaladi, xorda ashula aytadi, harakatlari va so`zlashi ritmli, o`zicha
sezmasdan kuylaydi, biror ish qilayotib, stolni ritmik chertadi. Bular bastakor,
musiqachi, qo`shiqchi, raqqoslar.
6. Shaxslararo intellekt-tengqurlari bilan muloqotni, boshqa bolalar bilan
o`ynash va ularga o`rgatishni yaxshi ko`radi, turli holatlarda yetakchi bo`lib qoladi,
hamdardlikni, boshqalarga g`amxo`rlik ko`rsatishni biladi, boshqa bolalar unga
sherik bo`lishga intiladilar. Bular diniy xodim, siyosatchi, diplomatlar.
7. Ichki shaxsiy intellekt-mustaqillik hissi, iroda kuchini namoyish qiladi,
o`zinining yaxshi va yomon xislatlarini real anglaydi, vazifalarni hech kim xalaqit
bermaganda yaxshi bajaradi, o`zini boshqara oladi, yakka ishlashni ma’qul ko`radi,
o`z hissiyotlarini aniq tasvirlaydi, o`z xatolaridan ibrat oladi, o`z qadrini bilish hissi
rivojlangan. Bular psixolog, o`qituvchi, tarbiyachilar.
8. Tabiatshunos intellekti-tabiatga, tabiat hodisalariga, jonivorlar,
o`simliklarga qiziqadi, tabiat olamini tushunish, atrof-muhitning belgilari va
xususiyatlarini farqlash, tasniflash va shu kabilarga qobiliyatini namoyon qiladi.
Bular tabiatshunos, ekolog, qishloq xo`jalik xodimlari.
Ayrim bolalar o`zlaridagi eng ustun intellekt tipi orqali boshqalarga nisbatan
osonroq o`qishlari mumkin. Har bir boladagi o`z vaqtida aniqlangan va
rivojlantirilgan talant unga hayotda yuksak cho`qqilarga erishish uchun yo`l ochib
beradi.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayoni bolalarga intellektning har xil tiplarini
jalb qilishni talab etadigan tajribalar orttirish imkoniyatini beradigan holda tashkil
etilishi lozim.
| 