elеmеntlаrining аsоsiy xаrаktеristikаlа

27 
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar),
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar),
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari),
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar),
- bevosita jarayonga ta’sir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar).
Avtomatika elementlarining funktsiyalari har xil bo’lganiga qaramay, ularning 
parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi:
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari;
- uzatish koeffitsienti (sezgirlik, kuchaytirish va stabilizatsiya koeffitsientlari);
- xatolik (nostabillik);
- sezgirlik chegarasi.
Ko’rinish bo’yicha avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari uch 
guruxga ajratiladi: a) chiziqli, b) uzluksiz nochiziqli, v) nochiziq uzlukli.
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg’unlashmagan, ya’ni X va 
U qiymatlari vaqt davomida o’zgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi. 
Chiqish qiymatining vaqt davomida o’zgarishi esa dinamik tavsifnomasi 
deyiladi. Avtomatika elementlari ma’lum inertsionlikka ega, ya’ni chiqish 
signali kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan o’zgariladi. Elementlarning bu 
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi.
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi – element (kirish 
kattaligi o’zgarishiga bog’lik bo’lmagan) chiqish kattaligining o’zgarishidan 
hosil bo’lgan o’zgartirish xatosidir. Bu xatoga sabab atrof-muhit haroratining, 
ta’minlash kuchlanishining o’zgarishi va kabilar bo’lishi mumkin. Element 
tavsifnomalarining o’zgarishi natijasida paydo bo’ladigan hato nostabillik deb 
ataladi.
Ba’zi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari o’rtasida ko’p qiymatli 
bog’lanish mavjud. Bunga quruq ishqalanish, gisterezis va boshqalar sabab 
bo’lishi mumkin. Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha 

28 
chiqish qiymatlari mos keladi. Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa 
bilan bog’liq.
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada 
o’zgartirish qobiliyatiga ega bo’lgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi. 
1.5-rasm. Sezgirlik chegarasini aniqlash sxemasi: a – ―o’lik‖ yo’l mavjud 
bo’lgandagi element tavsifi; b – releli hususiyat mavjud bo’lgandagi element 
tavsifi 
Avtomatika 
elementlari 
mustahkamlik 
bilan 
xam 
xarakterlanadi. 
Elementlarning sanoat ekspluatatsiyasida o’z parametrlarini yo’l qo’yiladigan 
chegarada saqlash qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi. Mustahkamlik 
elementni loyihalash vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan so’ng 
ekspluatatsiya jarayonida sinaladi. 
16-rasm. Element xatoligini aniqlovchi sxema. 
Elementlar ishlayotgan vaqtda chiqish qiymati y ichki hususiyatlar yoki 
tashqi omillar sababli talab qilingan qiymatidan og’ishi mumkin, bunda element 

29 
tavsifi o’zgarishi sodir bo’ladi( -rasmdagi y’ egrilik). Ushbu og’ish absolyut 
yoki nisbiy xatolik bo’lishi mumkin. 
Xar bir elementning umumiy va asosiy tavsifnomasi uning o’zgartirish 
koeffitsienti, ya’ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo’lgan 
nisbatiga teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat 
o’zgartirishlarni bajaradi. Miqdor o’zgartirishlar kuchaytirish, stabillash va 
boshqa koeffitsientlarni nazarda tutadi. Sifat o’zgartirishda bir fizikaviy kattalik 
ikkinchisiga o’tadi. Bu holda o’zgartirish koeffitsienti element sezgirligi 
deyiladi. 

Download 4,61 Mb.