286
Quyida boshlang'ich sinf ona tili darsi boʻyicha vaziyatga doir muammoli
topshiriqlardan
misollar
keltiramiz:
1.Gapdagi
egani
toping.
2.Siz
topgan
soʻz
nega
gapda
ega
deyilishini
izohlang.
3.Gapda ega boʻlmasligi ham mumkinmi? Shunday gaplardan misol keltiring.
Nega
ega
yoʻq?
4.Gapda
egalar
qanday
topiladi?
Bunday topshiriqlarni bajarish oʻquvchilardan koʻproq tayyorgarlikni, oʻz
fikrlarini erkin ifodalashlarini, amaliy koʻnikma va malakalarni talab qiladi.
Shuning uchun ham biz topshiriq berishdan oldin oʻquvchilarni koʻproq amaliy
topshiriqlarni bajarishga jalb etdik. Oʻquvchilar
topshiriqlarni bajarishda
hayotidan, oʻqigan badiiy adabiyotlaridan, koʻrgan kinofilmlaridan foydalanib 56
javob berishga harakat qiladilar. Bunday topshiriqlarni oʻquvchilar juda katta
qiziqish bilan kutib olishadi. Tajribalar shuni koʻrsatadiki, topshiriqlar ustida
ishlaganda oʻquvchi ma'lum bir mavzuni chuqurroq oʻrganadi va unda shu
mavzuga qiziqish uyg'onadi. Bu bilan oʻquv predmetining ma'lum muammolariga
qiziqa boradi.
2. Didaktik oʻyinlar Boshlangʻich ta‟limda motivlar hosil qilishda didaktik
oʻyinlarning oʻrni beqiyosdir. Oʻyinsiz tom ma‟nodagi aqliy rivojlanish boʻlishi
mumkin emas. Oʻyin oʻquvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni uygʻotadigan
uchqundir. Oʻyin boshlangʻich sinf oʻquvchilarda ma‟lum sifatlarni shakllantirish
uchun kattalar – oʻqituvchilar, tarbiyachilar, ota-onalar tomonidan qoʻllaniladigan
usul. Oʻyin vositasida oʻquvchilarning bilim oʻzlashtirish jarayoni qulaylashadi,
turli xil predmetlar bilan munosabatda boʻlishga oʻrganadi,
shuningdek, ularda
muomala madaniyati shakllanadi. Oʻyin vositasida bolaning shaxsi shakllanadi,
unda kelgusida oʻquv va mehnat faoliyatini tashkil etish va insonlar bilan
munosabatga
kirishishga
oid
ruhiy
xususiyatlar
shakllanadi.
Oʻyin orqali bolalar borliqni oʻrganadi va dunyoni oʻzgartirishga harakat
qiladi. Shunday qilib oʻyin inson faoliyatining shakllanishiga asos soladi. Oʻyinda
inson borliqni aks ettirish qobiliyatini namoyon qiladi. Oʻyinning eng muhim
287
ahamiyati shundaki, unda ilk bor bolaning dunyoga ta’sir
etish ehtiyoji paydo
boʻladi va shakllanadi. Maktab yillarida oʻyin shakllari yanada kengroq
rivojlanadi. Oʻquvchilarning oʻyin faoliyati juda koʻp soha olimlarining, ya‟ni,
faylasuflar, sotsiologlar, biologlar, san‟atshunoslar, etnograflar, ayniqsa,
pedagoglar va psixologlarni qiziqtiradi. Psixologiyada bola psixikasining
rivojlanishida oʻyin hal qiluvchi ahamiyatga ega deb qaraladi. Faqat oʻyindagina
bolada shaxsning hamma tomonlari birlikda va 57 oʻzaro ta‟sirda
shakllanadi.Oʻyingina bola psixikasida rivojlanishning yuqoriroq stadiyasiga oʻtish
uchun muhim zamin yaratadi.
Didaktik
oʻyin
oʻrganilayotgan
voqea
va
hodisalarning immitatsion modeli yaratilishi sohasidagi faol faoliyatdir. Oʻyinning
boshqa faoliyat turlaridan muhim farqi shundaki, uning predmeti inson faoliyatidir.
Didaktik oʻyinda faoliyatning asosiy turi hamkorlikdagi oʻquv faoliyatidir.
Didaktik oʻyinda oʻquvchilarning oʻzlashtirishini hisobga olgan holda ta’limiy
vazifalarning boʻlishi muhimdir.Rahbarlik qiluvchi kattalar didaktik oʻyinlarning
u yoki bu shaklini yaratar ekan uning bolalar uchun qiziqarli va ular diqqatini
toʻplaydigan turlariga e’tibor qaratishlari lozim. Xalq pedagogikasida shakllanib
kelgan bolalarni oʻqitish va tarbiyalashda didaktik oʻyinlardan keng foydalanish
an‟analari oʻqituvchilarning amaliy tajribalari va olimlarning ishlarida
rivojlantirildi. Chex pedagogi Ya.A. Komenskiy oʻyinni bola faoliyatining asosiy
shakli ekanligini ta’kidlab, aynan oʻyin bolaning tabiati va qiziqishlariga mos
kelishini aytgan edi. Olim oʻyin bolaning aqliy qobiliyatlarini har tomonlama
oʻstirishi, uning atrof-tevarak haqidagi
tasavvurlarini kengaytirishi, nutqini
oʻstirishini ta’kidlaydi. Shuningdek, tengdoshlari bilan birgalikdagi oʻyin uni
tengdoshlariga yaqinlashtiradi. Bolalar tarbiyasida didaktik oʻyinlardan ikki
yoʻnalishda foydalaniladi: barkamol insonni shakllantirish va tor didiktik
maqsadlarda. Oʻyin oʻquvchi faoliyatining asosiy shaklidir. Oʻyin – muhim aqliy
faoliyat turlaridan biri boʻlib, unda oʻquvchi qobiliyatining hamma turlari
rivojlanadi, uning atrof-olam haqidagi tasavvurlari kengayadi, nutq boyligi oshadi.
288
Didaktik oʻyinlar oʻquvchining turlituman qobiliyatlari, idroki, nutqi va
diqqatining rivojlanishiga samarali ta’sir koʻrsatadi.
Hozirgi davrda pedagoglar
tomonidan tayyor mazmun va qoidalarga ega boʻlgan oʻyinlar yaratilmoqda. Bola
shaxsida ma’lum sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladigan oʻyinlarda aniq
qoidalar berilgan boʻladi. Tayyor qoida va mazmunga ega boʻlgan oʻyinlarga
quyidagi xususiyatlar xos boʻladi: oʻyin gʻoyasi va vazifasi oʻyin ta’sirida amalga
oshiriladi. Oʻyin gʻoyasi (yoki vazifasi) va oʻyin ta’siri oʻyin mazmunini tashkil
etadi; oʻyin ta’siri va oʻynayotganlar munosabatlari oʻyin qoidasi asosida
boshqariladi. Qoidalar va tayyor oʻyin mazmuni oʻquvchilarni oʻyinni mustaqil
tashkil etishlariga yordam beradi.
Didaktik oʻyinlarni uch turga ajratish mumkin: ogʻzaki, soʻzlar yordamida
oʻynaladigan oʻyinlar, oʻyin mashgʻulotlari, mashq(harakatli) oʻyinlar. Didaktik
oʻyinlar uchun oʻyin gʻoyasi va oʻyin vazifalari muhim ahamiyatga ega. Didaktik
oʻyinning eng muhim elementi uning qoidasi hisoblanadi.
Qoidani bajarish
jarayonida oʻyin mazmuni amalga oshadi. Qoidaning mavjudligi oʻyin ta’sirini
amalga oshirish va oʻyin vazifasini qoʻllashga yordam beradi. Qoidani bajarish
jarayonida oʻyin mazmunini amalga oshirish dunyoqarashi shakllanib boradi.
Didaktik oʻyinda oʻquvchi qoidalarga rioya qilishga oʻrganadi. Chunki
qoidalarga rioya qilish oʻyin muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Oʻyinda qatnashish
jarayonida ijobiy xulqiy sifatlar,
tashkilotchilik
qobiliyati shakllanadi.
Foydalanilgan material turlariga qarab ham didaktik oʻyinlarni uch turga
ajratish mumkin: predmetli oʻyinlar, stol ustida oʻynaladigan oʻyinlar, soʻzlar
vositasida oʻynaladigan ogʻzaki oʻyinlar.
