Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Жураев А.Р., Тешаева И.М. Методические основания оптимизации
содержания
предмета
“Технология”.
“Проблемы
науки”
научно–
методический журнал. № 6 (30) / 2018 г. Россия, Москва. с 88 – 89.
2. Sharopova Mahliyo Fozilovna. “IMPROVING THE TEACHING PROCESS OF
MATERIALS SCIENCE ON THE BASIS OF FOREIGN EXPERIENCE.
http://www.ijeais.org/ijamsr/index.php/ijamsr-5-2-2021/
3. Sharopova M.F., Hazratova Sh. «СИСТЕМНЫЙ АНАЛИЗ СОДЕРЖАНИЯ И
ПРОЦЕССА ПРЕПОДАВАНИЯ ПРЕДМЕТА «МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ
ТЕХНОЛОГИИ»
В
ЗАРУБЕЖНЫХ
СТРАНАХ»
http://problemspedagogy.ru/images/PDF/2021/54/Problemy-pedagogiki-3-54-
SHARQ MUSIQA MAKTABINING TASHKIL TOPISHI
Shodiyev Shohruh Oston o‘g‘li
Buxoro davlat universiteti pedagogika institutining
794
“Musiqa ta'limi va san’at” yo‘nalishi 1 - bosqich magistranti
Annotatsiya. Maqolada sharq musiqa maktabining vujudga kelishi, o‘sha
davr musiqa madaniyati, sharq musiqa maktabi tashkil etilishida hissa qo‘shgan
ustozlar, hozirga qadar erishilgan yutuqlari haqida fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar: shashmaqom, damli cholg‘ular, torli cholg‘ular, orkestr,
ansambl, musiqa, mumtoz asarlar, xalq qo‘shiqlari, cholg‘u ijrochiligi
Shu o‘rinda Buxoro ixtisoslashtirilgan san’at maktabining o‘tmishiga bir
nazar tashlasak. 1921 yil 16 iyulda Buxoro Xalq Respublikasining Maorif noziri,
ma’rifatparvar olim, hassos ijodkor, yirik davlat arbobi Abdurauf Fitrat tashabbusi
bilan O‘rta Osiyo hududida birinchi bo‘lib Buxoroda “Sharq musiqa maktabi”
tashkil etiladi.
Abdurauf Fitrat (1886-1938)
Shu davrda Abdurauf Fitrat tashabbusi va uning taklifiga asosan rus
musiqashunos olimi V.Uspenskiy Buxoro shashmaqomini notaga olish ishlarini
boshlaydi. Ustozlar Ota Jalol Nosirov va Ota G‘iyos Abdug‘anievlar ko‘magida
amalga oshirilgan ishlar o‘z samarasini berib, 1924 yilda “Shashmakom - shest
muzikalnix poema” to‘plami V.Uspenskiy tomonidan Moskvada nashr ettiriladi.
Buxoro Shashmaqomining yirik bilimdoni, murakkab musiqiy usullar ustasi, mohir
tanburchi va xushovoz xonanda Ota Jalol Nosirov 1921 yildan boshlab Buxoroda
ochilgan Sharq musiqa maktabida faoliyat ko‘rsatib Levi Boboxonov, Domla
Halim Ibodov, Hoji Abduraxmon Umarov, Turobqul Qorovulbegi, Ma’rufjon
Toshpo‘lotov, Najmiddin Nasreddinov kabi sozanda va xonandalarga shashmaqom
795
yo‘llarini izchillik bilan o‘rgatadi va maqomlarni xalq orasida targ‘ib qilishga
katta hissa qo‘shadi.
1927-yilda “Sharq musiqa maktabi” – “Buxoro sharq musiqa texnikumi”ga
aylantiriladi va o‘quv yurtida ilk bor ijrochilik jamoalari tashkil etilib, 1934 yildan
e’tiboran ushbu o‘quv dargohi “Buxoro davlat musiqa texnikumi” deb yuritila
boshlaydi va unga Temur Baqoyev rahbarlik qiladi. Shu yillarda o‘qituvchilar
jamoasi kengayib, texnikumda Ahmad Ixtiyorov va Vasiliy Vlasenko tomonidan
birinchi simfonik, damli cholg‘u asboblar orkestri va torli cholg‘ular ansambli
tashkil etiladi. XX asrning 30 – yillariga oid quyidagi suratda Buxoro musiqa
texnikumi o‘qituvchilari va talabalari tasvirlangan.
1947-yilda Buxoro davlat musiqa texnikumi “Buxoro davlat musiqa bilim
yurti” ga aylantiriladi va unga tajribali mohir o‘qituvchi, drijor, bastakor,
musiqashunos Ahmad Ixtiyorov (1906 – 1988) rahbar etib tayinlanadi.
Ahmad Ixtiyorovning rahbarlik davrida o‘quv muassasasida “fortepiano”,
“musiqa nazariyasi”, “torli sozlar” kabi yangi bo‘limlar ochildi va yosh
musiqachilarning kasbiy tayyorgarligida muhim o‘rin tutuvchi musiqa
savodxonligi mashg‘ulotlariga alohida e’tibor qaratila boshlandi. A.Ixtiyorov
viloyat musiqali drama va komediya teatrida bosh dirijyor lavozimida ham faoliyat
ko‘rsatadi va shu bilan bir qatorda Respublikamiz musiqa san’atining rivojiga
o‘zining munosib hissasini qo‘shib bir qancha shogirdlar yetishtirib chiqaradi.
Jumladan, san’atshunoslik fanlari doktori, professor Fayzulla Karomatov, mohir
dirijyor Tovur Jumayev, kompozitorlar Ibroxim Xamroyev, Xayri Izomov, ajoyib
g‘ijjakchi va dirijyor Amin Karimov, kompozitor Mustafo Bafoyev, yirik
musiqashunos Otanazar Matyoqubov, Buxoro xalq musiqasi mohir bilimdoni,
bastakor Orif Atoyev, Fayzulla To‘rayevlar kabi taniqli san’atkorlar yetishtirib
chiqaradi. Ahmad Ixtiyorov o‘zbek musiqa madaniyati rivojiga qo‘shgan salmoqli
hissasi uchun “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist” unvoni va medallar bilan
796
mukofotlangan. 1961 - 68 yillarda musiqa bilim yurtiga Sameh Vohidov, 1968 –
1987 yillar davomida Latif Yusupov rahbarlik qiladi.
Samehjon Vohidov Ota G‘iyos Abdug‘aniyev, Ma’rufjon Toshpo‘latov,
Najmiddin Nasreddinov, Ostonaqul Mirjonovlardan, keyinchalik Toshkent davlat
konservatoriyasida R.Felitsiant va A.Petrosyansdan saboq oladi. Buxoro davlat
musiqa bilim yurtidagi mexnat faoliyati davomida Orif Atoyev, Fayzulla To‘rayev,
Sanoqul Do‘stov, Yusuf Shukurov, Xoliq Raxmatov, Asliddin Nasreddinov,
Eshpo‘lot Ortiqov, Axtam Qo‘shayev kabi iste’dodli shogirdlarni tarbiyalashda o‘z
hissasini qo‘shadi.
Sameh Vohidovdan rahbarlik estafetasini qabul qilib olgan Latif Yusupov
Buxoro davlat musiqa bilim yurti direktori lavozimida qariyb 20 yil faoliyat olib
bordi. U rahbarlik bilan bir qatorda o‘quvchilarga nafasli asboblarda ijro etish
sirlarini ham o‘rgatar edi. 1976 yilda Latif Yusupovning tashabbusi bilan Buxoro
davlat musiqa bilim yurtiga O‘zbekiston xalq artisti, davlat mukofotlari sohibi,
mashhur dirijyor va kompozitor, Buxoroning atoqli farzandi professor Muxtor
Ashrafiy nomi beriladi. Shu yillarda o‘quv maskanida xor jamoasi va cholg‘u
ansambllarining ijrochilik mahorati yanada oshadi.
Buxoro xalq musiqasining qadimiy musiqa madaniyatiga nazar tashlar
ekanmiz, o‘zining boy milliy xalq qo‘shiqlari, cholg‘u musiqasi, hamda og‘zaki
an’anadagi mumtoz musiqasining rivojlanishi bilan yuksak cho‘qqilarni zabt
etganining guvohi bo‘lamiz.
797
798
Qadimiy va navqiron Buxoroyi-Sharif tabiblar sultoni Ibn Sinoga beshik,
buyuk muhaddis Imom al-Buxoriyga madad, ulug‘ avliyo Bahouddin Naqshband
nomini ko‘zga surtgan, ularni voyaga yetkazib, tarbiyalagan yurtdir.
Musiqa olamida noyob iste’dod egalari Ota Jalol Nosir, Ota G‘iyos
Abdug‘ani, Levi Boboxonov, Abdurahmon Umarov, Domla Halim Ibodov, Usta
Shodi Adizov, Marufjon Toshpo‘latov, Najmiddin Nasriddinov, Muxtor Ashrafiy,
Mutavakkil Burxonov kabi san’at darg‘alarini tarbiyalab xalqqa yetkazib bergan.
Ular o‘zbek musiqa san’atini kelajak avlodga bezavol yetkazishga butun umrini
baxshida qilgan fidoyi insonlar hisoblanishadi.
Buxoro san’at musiqa dargohi o‘zining 100 yillik boy tarixiga ega. Mazkur
dargoh 1921-yil 16-iyulda Buxoro Xalq Respublikasining Maorif noziri
lavozimida xizmat qilgan, o‘z zamonasining ardoqli namoyondasi, buyuk olim,
xassos ijodkor, yirik davlat arbobi, professor Abdurauf Fitrat tashabbusi bilan
Buxoroda, O‘rta Osiyo hududida birinchi bo‘lib tashkil etilgan “Sharq musiqa
maktabi” hisoblanadi. Ushbu maktabning ilk ustozlari Ota Jalol, Ota G‘iyos,
Domla Halim Ibodov, Marufjon Toshpo‘latov hamda birinchi rahbar Rajabzoda
Niyoziylar shogirdlarga ta’lim bera boshlagan.
1987-1997 yillarda bilim yurtida Hikmat Rajabov boshchilik qildi. Yosh
iste’dodli rahbar faoliyati davomida o‘quv maskanining ijro va ijod saviyasi yuqori
darajaga o‘sdi. 1992-yil o‘quv binosi markazida Muxtor Ashrafiy tavalludining 80
yilligi munosabati bilan kompozitorning haykali o‘rnatildi. Shu yillardan boshlab
bilim yurtida muntazam ravishda Muxtor Ashrafiy xotirasiga bag‘ishlangan
tanlovlar, musiqiy-nazariy konferensiyalar o‘tkazilishi an’anaga aylandi.
Mustaqillik
sharofati
bilan
mumtoz musiqa an’analarimiz, milliy
qadriyatlarimizni o‘rganish va o‘zlashtirish uchun barcha shart-sharoit hamda zarur
imkoniyatlar yaratildi. Buning ifodasini biz bilim yurtida ilk bora tashkil etilgan
799
an’anaviy ijro hamda an’anaviy xofizlik bo‘limlarining faoliyatida ko‘ramiz.
Shuningdek, musiqiy-nazariy fanlar talabalarga o‘zbek tilida olib borila boshlandi.
1997-2014 yillar davomida mazkur dargohga Baxtiyor Yarashev rahbarlik qildi.
Ushbu davrda bilim yurtida Estrada ijro, Estrada xonandalik va aktyorlik
bo‘limlari ochilib o‘z faoliyatini boshladi.
2003-yilda bilim yurti san’at kollejiga aylantirildi va uch yillik ta’lim tizimi
joriy qilindi. 2010-yilda davlatimiz tomonidan Buxoro shahrining markazida
San’at kolleji uchun zamonaviy talablar asosida jihozlangan yangi bino qurilib,
foydalanishga topshirildi.
Mazkur dargohda ta’lim olib, kelajakda oily ta’lim muassasalarida o‘z bilim
va ko‘nikmalarini puxta egallab, o‘zbek musiqa va san’atining rivojiga ulkan hissa
qo‘shgan namoyondalarimiz bilan doimo faxrlanamiz. Bular Xalq artisti,
Kompozitor, Drijor, Professor, Toshkent Davlat Konservatoriyasi rektori, birinchi
o‘zbek operasi muallifi Muxtor Ashrafiy, O‘zbekiston Xalq artisti, O‘zbekiston
Davlat Madhiyasi muallifi Mutal Burxonov, O‘zbekiston Xalq xofizlari Boboqul
Fayzullayev, Moshe Boboxonov, O‘zbekiston Xalq artistlari Olimjon Halimov,
Fazliddin Shamsiddinov, Ibrohim Hamroyev, Ayub Qodirov, O‘zbekistonda
xizmat ko‘rsatgan artistlar Ahmad Ixtiyorov, Ergash Shukrullayev, O‘zbekistonda
xizmat ko‘rsatgan san’at arboblari Shohnazar Sohibov, Tovur Jumayev, Hayra
Izomov, Amin Karimov, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimlari
Bobur Zikriyev, Aminjon Ismatov, Klara Kim, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan
fan arbobi Fayzulla Karomatov va boshqalar shular jumlasidandir.
Buxoro shahrida joylashgan Muxtor Ashrafiy nomidagi san’at dargohi
minglab san’at shaydolarini musiqaning sehrli olamiga yetakladi. Bu maskanda
taxsil olgan musiqachilar o‘zlarining ijro va ijod mahoratlari bilan o‘zbek musiqa
madaniyati an’analarini jahonga tanitmoqdalar.
O‘tgan davr mobaynida o‘quvchi – yoshlar o‘z iqtidorlari bilan kollejdagi
taxsili, oily ta’limdagi faoliyati davomida 100 dan ortiq respublika va 30 dan ortiq
800
xalqaro miqyosidagi ko‘rik tanlovlarda faol ishtirok etib, oily va yuqori o‘rinlarni
egallab kelmoqdalar.
Bular O‘zbekiston Respublikasi san’at arboblari Mustafo Bafoyev, Otanazar
Matyoqubov, Jo‘ra Shukurov, O‘zbekiston Xalq artisti O‘lmas Rasulov,
O‘zbekiston Xalq xofizi Soyibjon Niyozov, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan
madaniyat xodimi Salomat Rahmonova, “Do‘stik” ko‘krak nishoni sovrindori
maqomdon ustoz Ari Boboxonov, O‘zbeksitonda xizmat ko‘rsatgan artistlar Yunus
To‘rayev, Orif Atoyev, Rustam Abdullayev, Yulduz Turdiyeva, O‘zbekistonda
xizmat ko‘rsatgan Yoshlar murabbiysi Rahmatilla Inoyatov, “Zulfiya”,”Nihol”
davlat
mukofoti
sovrindorlari
Gulzoda
Xudoynazarova,
Mohichehra
Shomurodova, Jo‘raboy Xafizov, Ilyos Arabov, Sayyod Jo‘rayev, Dilfuza va
Marjona Qobilovalar, Gulchiroy Baxshulloyeva va boshqalar ayni damda
san’atning yanada jo‘shqin pallasida turib ijod qilishmoqda.
2018-yildan mazkur ta’lim muassasasi “Buxoro ixtisoslashtirilgan san’at
maktabi” ga aylantirildi. Hamda, O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi
tasarrufiga o‘tkazildi.
Hozirgi kunda “Buxoro ixtisoslashtirilgan san’at maktabi” da 14 ta bo‘lim
faoliyat ko‘rsatib, bu bo‘limlarda 200 ga yaqin tajribali o‘qituvchilar ta’lim berib
kelmoqdalar. Fortepiano, torli, xor-drijorligi, xalq cholg‘u asboblari, musiqa
nazariyasi, puflama, an’anaviy cholg‘u, an’anaviy xonandalik, Estrada ijro, Estrada
xonandalik, akademik vokal, xalq raqsi, tasviriy san’at, aktyorlik kabi bo‘limlarda
500 nafar o‘quvchi yoshlar ta’lim olmoqdalar.
2015-yildan hozirgi kunga qadar Buxoro ixtisoslashtirilgan san’at maktabida
istedodli rahbar Doniyor Ne’matov boshchilik qilib kelmoqda. Ushbu san’at
maskanining faol jamoasi bir tan-u bir jon bo‘lib, o‘quvchi yoshlarning bilim va
tajribaga ega bo‘lishlari uchun bor kuch va bilimlarini namoyish qilishmoqda.
Xulosa qilib aytganda, yosh avlod tarbiyasida pedagogika sohasidagi
zamonaviy yutuqlar qatorida bola tarbiyasi borasidagi milliy an’analarimizni ham
801
unutib qo‘ymasligimiz darkor. Ota –bobolarimiz tomonidan sevib o‘qilgan
Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Yusuf Xos
Xojibning “Qutadg‘u bilig», Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk»,
Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul haqoyiq», Kaykovusning «Qobusnoma» kabi
asarlarida, shuningdek Alisher Navoiy ijodida pedagogik g‘oyalar salmoqli o‘rinni
egallaydi. «Qobusnoma»da musiqiy asarlarning inson ruhiyatiga ta’siri va
ularni ijro etishda tinglovchilarning yoshini ham e’tiborga olish zarurligi haqida
qiziqarli va foydali maslahatlar berib o‘tilgan.
Musiqaning sehrli kuchidan tabiblar sultoni, buyuk bobomiz Abu Ali Ibn Sino
ham keng foydalangan. Musiqaga inson qalbini, ichki dunyosi, uning ruhiy
olamini davolovchi vosita sifatida qaralgan. Ibn Sino ilm ma’rifat borasida ham
o‘z qarashlariga ega bo‘lgan va bolalarni maktabda o‘kitish zarurligini qayd etib,
ta’lim jarayonida kuyidagi tamoyillarga rioya etish zarurligini ta’kidlagan:
- bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band kilib qo‘ymaslik.
- engildan og‘irga,oddiydan murakkabga borish orqali bilim berish.
- o‘rganiladigan ma’lumot va mashklar bolalar yoshiga mos bo‘lishi.
- maktabda jamoa bo‘lib o‘qishga e’tibor berish.
- o‘qitishni jismoniy mashklar bilan qo‘shib olib borish.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar va axborot kommunikatsiya vositalari
ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qilsa, musiqiy
tarbiya – ta’lim –tarbiya jarayonida shaxsning aqliy, ruhiy, ma’naviy va hattoki
jismoniy rivojlanishiga musiqa vositasida tizimli va maqsadli ta’sir ko‘rsatadi.
Har bir o‘qituvchining muqaddas burchi - ijtimoiy faol, yuksak
ma’naviyatli, o‘z vataniga sadoqatli, milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida
tarbiyalangan, san’at sohasidagi kasbiy faoliyati doirasida ijodiy va mustaqil fikr
yurita oladigan, davlat va jamiyat oldida o‘z burchi va javobgarligini his etadigan
barkamol shaxsni kamolga etkazishdir. Musiqiy ta’lim sohasida zamonaviy
pedagogik texnologiyalar va axborot kommunikatsiya vositalaridan oqilona
802
foydalanish orqali yosh iqtidorlar tomonidan musiqiy yo‘nalishlar tarmoq
standartlarida belgilangan bilim, malaka va ko‘nikmalarni tizimlashtirilgan tarzda
o‘zlashtirish imkoniyati yanada kengayadi.
| 