BIYIKLIKKE SEKIRIW
Mektep dene ta’rbiyasi’ bag’darlamasi’nda yen’ a’pi- wayi’ bolg’an «Adi’mlaw» usi’li’ menen juwi’ri’p kelip biyiklikke sekiriwge u’yretiledi. Sportshi’lar arasi’nda biyik- likke sekiriwdin’ «Ton’qalaq asi’w» ha’m «Fosberi-flon» (lentadan arqa ta’repi menen asi’ri’li’p wo’tiw usi’li’) si’yaqli’ usi’llari’ ken’ tarqalg’an. Yekinshi «Fosberi-flon» usi’li’ Mexikoda wo’tkerilgen Olimpiya woyi’nlari’nda (1968-ji’li’) 2 m 24 sm na’tiyje menen 1-wori’ndi’ alg’an amerikali’ sportshi’ Richard Fosberi ati’ menen baylani’sli’, usi’ usi’ldi’ wol birinshi boli’p qollang’an yedi. Usi’ ku’nge shekem biyiklikke sekiriw boyi’nsha ja’ha’n rekordi’ 2 m 45 sm ge ten’ boli’p, Xavyer Sotomayyerge (Kuba) tiyisli, hayal-qi’zlardan Sevka Kostadinovag’a (Bolgariya) tiyisli boli’p, wol 2 m 09 sm ge sekirgen.
Juwi’ri’p kelip «adi’mlaw» usi’li’ menen biyiklikke sekiriw usi’li’n u’yreniw wonsha qi’yi’n yemes. Buni’n’ ushi’n wornati’lg’an plankag’a yamasa arqang’a, rezinkag’a, lentag’a 30—45° C mu’yeshten jaqi’nlasi’p kelip plankadan uzaqta turg’an ayaq penen sekiriledi. Dizeden bu’gilgen basqa ayaq joqari’g’a ku’shli ko’terilip plankadan wo’tkeriledi ha’m de tezden tuwri’lani’p to’menge tu’siriledi (20-su’wret). Bunday sekiriwde ayaqlar ha’reketi qayshi’ ha’reketine uqsap ketedi. Sekiriwshi siltengen ayaq penen jerge tu’sedi ha’m plankag’a qarag’anda qaptal yamasa aldi’ ta’repi menen turi’p qaladi’. Biyiklikke sekiriw procesi: juwi’ri’p keliw, silteniw, planka (arqan) dan wo’tip , jerge tu’siwden ibarat . Usi’g’an muwa- pi’q silteniw worni’ to’mendegishe: yen’ jaqi’n u’stinnin’ aldi’na kelip (shep yamasa won’ ta’repten keliwi mu’mkin), wog’an arqa menen turi’ladi’ ha’m 2—2,5 adi’m (tuwri’ mu’yesh asti’nda) wo’lshenedi, sonda plankag’a qol sozg’anda jeter-jetpes boli’wi’ kerek. Sol wori’ndi’ sekiriw worni’ dep yesaplasa boladi’ . Bul wori’ndi’ shen’ber yetip, por menen si’zi’p qoyi’ladi’. Yendi tap usi’ jerden, juwi’ri’w worni’ wo’lshenedi.
Woqi’wshi’lar ushi’n juwi’ri’p keliw arali’g’i’ 5—9 juwi’ri’w adi’mi’nan ibarat boladi’. Buni’ wo’lshew ushi’n sekiriw worni’nan baslap, juwi’ri’p kelinetug’i’n ta’repke qaray, 10—18 a’piwayi’ adi’m juwi’ri’w arali’g’i’ (bir juwi’ri’w adi’mi’ yeki a’piwayi’ adi’mg’a ten’) belgilenedi. Keyin juwi’ri’w baslanatug’i’n wori’n belgilenedi. Si’zi’qqa
20-su’wret.
ayaqti’ qoyi’p, da’slep worta tezlikte juwi’ri’ladi’. Birinshi adi’mlar ayaq tabani’nan baslap qoyi’ladi’, keyingi u’sh adi’m bolsa tabannan qoyi’ladi’ (ayaqti’ su’yrew joli’ menen jerge jumsag’i’raq qoyi’wg’a ha’reket qi’li’nadi’). Qollar a’piwayi’ juwi’ri’wdag’i’ si’yaqli’ ha’reketlendiriledi, gewde (derlik keyingi adi’mg’a shekem) aldi’g’a iyilgen boladi’. Son’g’i’ yeki adi’mda barli’q itibar sermeniwge qarati’ladi’. Bunda ko’zler planka yaki silteniw worni’na qarati’ladi’, iyek ko’kirekke tiyip turadi’.
Ha’r kim wo’zine qolayli’ bolg’an halatta juwi’radi’. Woqi’ti’wshi’ (yamasa klaslasi’) sekiriw worni’n ko’rsetedi. Yeger sekiriw worni’ plankadan uzag’i’raq bolsa, sekiriw si’zi’g’i’ aldi’g’a ji’li’sti’ri’ladi’ ha’m juwi’ri’p tezlenetug’i’n wori’n adi’mlap wo’lshep, belgilep qoyi’ladi’. Tezleniwdi tek g’ana bir ayaqtan baslaw (qaysi’ ayaq aldi’ndali’g’i’ yeslep qali’ni’wi’) kerek. Ha’r waqi’tta tezleniw baslang’anda birinshi adi’m uzi’nli’g’i’ bir qi’yli’ boli’wi’ sha’rt, sonda sekiriw waqti’nda ayaq si’zi’qqa tuwri’ keledi. Sekiriw waq- ti’nda tezlik yen’ joqari’ da’rejede boli’wi’ lazi’m. Juwi’ri’wdi’ yerkin wori’nlaw, tek g’ana tezlik haqqi’nda woylaw za’ru’r.
Sekiriwge jaqi’n aqi’rg’i’ adi’m da’slepkilerine qara- g’anda tezirek qoyi’ladi’, ayaqti’ taxtag’a (sekiriw planka- si’na) ju’da’ tez qoyi’p, barli’q di’qqat bir jerge ja’mlenedi. Taban jerge az g’ana tiydi degenshe, tezden ayaq ushlari’na tayani’ladi’. Sonnan keyin gewde da’rhal tiklenedi ha’m tek g’ana aldi’g’a qaraladi’.
Silteniw ha’m plankadan sekirip wo’tiwde barli’q ha’reketler da’slepkilerinen tezirek wori’nlanadi’. Bunda ju’da’ tez ha’reketlenip, ayaqti’ usi’ waqi’tta aldi’g’a shi’- g’ari’w ha’m tezden tepsiniw lazi’m. Silteniw ayag’i’ planka menen bir bag’darda boladi’, qol ha’reketi shi’g’anaqti’ iyin ten’liginde aldi’g’a qaray sozi’w menen tamamlanadi’, ayaqti’ siltew waqti’nda to’mendegiler (tepsiniw — tuwri’ ayaq penen gewde tiklenedi, ko’terilgen ayag’i’ — dize joqari’g’a, qollar aldi’g’a sozi’ladi’ ha’m plankani’n’ yeki ta’repine tu’siriledi) boli’p wo’tedi (21-su’wret).
21-su’wret.
Plankadan wo’tkennen keyin, siltengen ayaq tez to’menge — arqag’a qaray tarti’ladi’, gewde tiklenedi ha’m bir jola ayaq wo’zine qaray tarti’ladi’ (ayaq ushi’nda top tepkendey), keyin ala siltengen ayaq penen jerge tu’siledi ha’m basqa ayaq penen bir adi’m arqag’a ketip , qa’ddi tiklenedi.
TOP I’LAQTI’RI’W
Top i’laqti’ri’w 5—6-klass woqi’wshi’lari’ ushi’n i’laqti’- ri’wdi’n’ tiykarg’i’ tu’ri yesaplanadi’. Respublika ko’le- mindegi jari’slarda rezinkadan islengen toplar (80-100 gr.) i’laqti’ri’ladi’. Biraq bunday toplar jerge tiygende ju’da’ biyiklikke sekiredi. Sol sebepli bunday toplar qag’i’ydag’a muwapi’q maysa menen qaplang’an maydanlarda i’laqti’ri’ladi’. I’laqti’ri’w ushi’n da’slep topti’ tuwri’ uslawdi’ biliw kerek (22-su’wret). A’dette, dene ta’rbiyasi’ sabag’i’nda tennis tobi’ (salmag’i’ 80 gr.) i’laqti’ri’ladi’ ha’m normativ tapsi’ri’wda da wonnan paydalani’ladi’.
I’laqti’ri’wg’a u’yretiwde da’slep tawardan jasalg’an yamasa tennis toplari’nan paydalani’w usi’ni’s yetiledi, sonday-aq wolar qa’wipsizirek boladi’, Bunnan ti’sqari’, bul toplardi’ jawi’ngershilik waqti’nda, jaydi’n’ ishinde, sport zallarda yamasa diywalg’a uri’p woynawg’a da boladi’.
I’laqti’ri’w boyi’nsha ja’ha’n jari’slari’ nayza, molot, diskler menen wo’tkeriliwi mu’mkin. Respublikami’zda
14 jasar balalar arasi’nda (130 gr. li’) top i’laqti’ri’w boyi’nsha rekordti’ Roman Vorsyakov (Tashkent q.) qolg’a kirgizgen. Wol topti’ 81 metrge i’laqti’rg’an. 13—14 jasar qi’zlar arasi’ndag’i’ jari’slarda Ira Kapustina (Tashkent q.) topti’ 65 metrge i’laqti’ri’p, yen’ joqari’ na’tiyjege yerisken.
22-su’wret.
23-su’wret.
Topti’ juwi’ri’p kelip tuwri’g’a i’laqti’ri’wda 3—5 adi’m juwi’ri’ladi’ ha’m aqi’rg’i’ adi’m ken’ taslani’p, keyingi ayaq penen sermep, iyin aldi’g’a qaray shi’g’ari’li’p, top uslag’an qoldi’ keskin tuwri’lap, i’laqti’ri’ladi’ (23-su’wret).
A’hmiyetlisi sonda, i’laqti’ri’w waqti’nda qoldi’ yerkin ha’m ken’ qulash ashi’p sermenip, qol menen juwmaq- lawshi’ ha’reketti wori’nlaysi’z. Topti’ i’laqti’ri’wdi’ wori’n- lap bolg’annan keyin, si’zi’qti’ baspay toqtap qali’w za’ru’r (24-su’wret).
Sabaqta top i’laqti’ri’w waqti’nda to’mendegilerge itibar beriw kerek.
Bir neshe woqi’wshi’ topti’ belgi berilgennen keyin i’laqti’radi’ ha’m woqi’ti’wshi’ ruxsati’ menen ji’ynap ali’nadi’ . Barli’q ta’repi jaqsi’ ko’rinip turatug’i’n ken’ may- dan, i’laqti’ri’w shi’ni’g’i’wi’n wo’tkeriw ushi’n yen’ qolay wori’n boli’p yesaplanadi’. I’laqti’ri’w waqti’nda maydanda arti’qsha adam bolmasli’g’i’ lazi’m, keri halda top wolarg’a tiyip, qolaysi’z waqi’ya ju’z beriwi mu’mkin.
I’laqti’ri’w shi’ni’g’i’wlari’n tez-tez ha’m mu’mkin bol- g’ani’nsha ku’n boyi’ wori’nlaw kerek. Bunda tu’rli na’r- selerden: nayza, ag’ash, tayaqsha, rezina trubkalar (30—40
1
\ N
x
24-su’wret.
\
il
\
sm) ha’m basqalardan paydalani’w mu’mkin. Bunda a’sirese, juwi’ri’p kelip i’laqti’ri’w ju’da’ paydali’.
Woqi’wshi’lar topti’ tuwri’ i’laqti’ri’wg’a u’yrener yeken, shi’ni’g’i’wlardi’ to’mendegi ta’rtipte wori’nlaydi’:
topti’ tuwri’ uslap, top bar qoldi’ tuwri’ uzati’p, topti’n’ bag’dari’na qaraydi’; b) topli’ qoldi’ qamshi’ urg’anday aldi’g’a qaray — joqari’g’a ko’terip sermep ha’m ayaqlardi’ bir adi’m aldi’g’a qoyi’p i’laqti’radi’; d) topti’ ayaq, gewde ku’shin bir jerge toplap i’laqti’radi’ ha’m topti’ i’laqti’rg’annan keyin, ayaqti’ bir adi’m aldi’g’a qoyadi’; e) topti’ bir-yeki adi’m basi’p (do’n’gelekten-do’n’gelekke adi’mlag’anday) i’laqti’radi’; f) topti’ a’piwayi’ ju’rip barati’ri’p ha’m 3 adi’m juwi’ri’p kelip i’laqti’radi’; g) top tuwri’ tu’siwi ushi’n woni’ 3—5 adi’m juwi’ri’p kelip (belgiden), u’sh uri’ni’wda i’laqti’radi’— klasslaslar bahalaydi’; h) topti’ juwi’ri’p kelip ku’sh penen uzaq arali’qqa i’laqti’radi’; i) topti’ i’laqti’ri’p, woqi’w normativi tapsi’ri’ladi’ ha’m chempion ani’qlanadi’.
|
