|
LOGISTIKA – FANNING MUSTAQIL SOHASI SIFATIDA
|
| bet | 7/91 | | Sana | 09.07.2024 | | Hajmi | 1,77 Mb. | | #267097 |
Bog'liq umumiy ma\'ruzaLOGISTIKA – FANNING MUSTAQIL SOHASI SIFATIDA.
Logistikaning fan sifatida predmeti va tuzilishi.
Logistikaning asosiy tushunchalari.
Logistikaning fan sifatida predmeti va tuzilishi. Logistika murakkab ishlab chiqarish - sotish komplekslarini o‘rganadi, bu komplekslar ta’minot, asosiy ishlab chiqarish, transport va sotuv sohalarida tashkiliy - iqtisodiy faoliyatni amalga oshiradi.
Bu komplekslarning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: asosiy vositalar va ishchi guruhlarning katta maydonga tarqalganligi; texnik vositalar asosiy qismining yuqori fond sig‘imi; logistik tizim elementlari ba’zilarining mobilligi va boshqalarining ma’lum geografik mintaqaga qattiq bog‘liqligi; katta miqdordagi aralash tizimostilar (yuk jo‘natuvchilar, yuk qabul qiluvchilar, resurslarni yetkazib beruvchilar va hokazo) ishining natijasiga bog‘liq.
Ko‘rib chiqilgan xususiyatlar logistik tizimda moddiy va axborot oqimlarining o‘tishiga va hajmiga ta’sir qiladi hamda material o‘tkazuvchi zanjirning alohida bo‘g‘inlari o‘rtasida yuzaga keladigan tashkiliy va iqtisodiy munosabatlar tabiatini aniqlaydi.
Fan sifatida logistikaning predmeti bo‘lib tovar harakati sohasida xarid, ishlab chiqarish va mahsulotni sotish bosqichlaridagi tashkiliy - iqtisodiy munosabatlar xizmat qiladi.
Logistika fan sifatida logitsik tizimlarni tashkil etishning umumiy xususiyatlarini, qonun va qonuniyatlarini o‘rganadi.
Logistikaning fan sifatida tuzilmasi bo‘lib tovar harakati jarayoniga tegishli bo‘lgan qonuniyatlar va aloqalarni o‘rnatish hisoblanadi. Bu moddiy va axborot oqimlarini boshqarishning samarali shakl va uslublarini amaliyotda aniqlash va qo‘llash maqsadida amalga oshiriladi.
Logistika fanining umumiy uslubi bo‘lib tadqiqotning dialektik uslubi hisoblanadi. Aniq masalalar echimini topish uchun fanda tizimli yondashuv, amallarni tadqiq qilish uslublari va tizimlar nazariyasidan foydalaniladi.
Logistikaning asosiy tushunchalari. Logistika o‘zining tushunish arparatiga ega, uning tarkibiga logistikaga xos bo‘lgan kategoriyalar, tushunchalar, atamalar kiradi.
Moddiy oqim. Moddiy oqim tushunchasi logistikada muhim o‘rin tutadi. Moddiy oqimlar tashish, omborga joylashtirish va xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar hamda tayyor mahsulotlar bilan boshqa moddiy amallarni bajarish natijasida yuzaga keladi.
Moddiy oqim – bu vaqt oralig‘iga keltirilgan va har xil logistik amallarni joriy etish jarayonida ko‘rib chiqilayotgan tovar - moddiy boyliklarning yig‘indisi.
Ishlab chiqarishning aniq manbaidan to iste’molchigacha bo‘lgan oraliqda joylashgan bir turdagi resurslar yig‘indisi oddiy moddiy oqimni yuzaga keltiradi. Korxonada shakllanadigan bir nechta oddiy oqimlar korxonaning me’yoriy faoliyatini ta’minlab beruvchi integrallashgan moddiy oqimni tashkil etadi.
Moddiy oqimlarning harakatlanish sxemasi 2.1- rasmdada keltirilgan.
2.1-rasm. Moddiy oqimlarning harakatlanish sxemasi.
Moddiy oqimlarning tashqi va ichki, kiruvchi va chiquvchi turlari ajratiladi.
Tashqi moddiy oqim – bu berilgan logistik tizimga nisbatan tashqi muhitda o‘tadigan oqimdir.
Ichki moddiy oqim – bu berilgan logistik tizimga nisbatan ichki muhitda o‘tadigan oqimdir.
Kiruvchi moddiy oqim – bu berilgan logistik tizimga kirayotgan tashqi oqimdir.
Chiquvchi moddiy oqim – bu berilgan logistik tizimdan tashqi muhitga chiqayotgan moddiy oqimdir.
Moddiy oqimlarni boshqarish materiallar harakatining yo‘nalish parametrlarini aniqlashni ko‘zda tutadi, ular qatoriga quyidagilar kiradi:
- moddiy resurslarning nomlanishi;
- moddiy resurslarning miqdori;
- boshlang‘ich nuqta (ta’minotchini tanlash);
- oxirgi nuqta (iste’molchini tanlash);
- vaqt (buyurtma bajarilish muddati).
Axborot oqimi. Axborot oqimi – bu logistika ichida va tashqi muhit orasida aylanayotgan hamda logistik jarayonlarni boshqarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar yig‘indisidir.
Axborot oqimi moddiylikka mos keladi. Amaldagi logistik tizimlarda moddiy va axborot oqimlari, ba’zi hollarda bir - biridan o‘zib ketishi mumkin. Axborot oqimi moddiy oqim bilan bir xil (to‘g‘ri) yo‘nalishda va unga qarama - qarshi (teskari) yo‘nalishga ega bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri yo‘nalishda o‘zib ketayotgan axborot oqimi yuklarni kutilayotgan kelib tushishi haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi, teskari yo‘nalishda esa – buyurtma haqida ma’lumotlarga. Moddiy oqim bilan bir vaqtda unga parallel ravishda ko‘chirilayotgan resurslarning sifat va ko‘rsatkichlari haqida ma’lumot ham boradi. Moddiy ketidan teskari yo‘nalishda yukni qabul qilish natijalari haqida ma’lumot hamda noroziliklar va tasdiqlar kelishi mumkin.
Axborot oqimining ichki va tashqi, kiruvchi va chiquvchi turlari ajratiladi, ularning tasnifi moddiy oqim tasniflari bilan bir xildir.
Axborot oqimi vujudga kelish manbai, yo‘nalishlari, davriyligi, hajmi, o‘tish tezligi va hokazolar bilan ajralib turadi. Axborot oqimini boshqarish o‘zining tarkibiga oqim yunilishini o‘zgartirish va uning parametrlarini cheklashni oladi.
Logistik operatsiya. Logistik operatsiya – bu moddiy yoki axborot oqimini qayta ishlashga qaratilgan, ixtisoslashgan amallar yig‘indisidir. Moddiy oqimlar ustidan logistik operatsiyalarga omborga joylashtirish, tashish, qadoqlash va boshqalarni misol qilish mumkin. Axborot oqimlari ustidan logistik operatsiyalar tarkibiga zarur axborotni yig‘ish, qayta ishlash va o‘tkazish kiradi.
Logistik operatsiyalarning ichki va tashqi turlari ajratiladi. Tashqi logistik operatsiyalarga ta’minot va tayyor mahsulotni sotish sohasidagi barcha harakatlar taalluqli, ichki operatsiyalarga esa – ishlab chiqarishda moddiy oqimni boshqarish kiradi. Bundan tashqari logistik operatsiya bir tomonlama yoki ikki tomonlama bo‘lishi mumkin, bunda mahsulotga egalik qilish huquqi bir yuridik shaxsdan ikkinchisiga o‘tadi.
Logistik funksiya. Logistik funksiya – bu logistik tizimning maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan logistik operatsiyalarning yiriklashtirilgan guruhidir. Logisitkaning har bir funksiyasi amallarning bir butun (maqsad nuqtai nazaridan) yig‘indisini tashkil etadi.
Logistik funksiyalarning asosiulari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarishning moddiy ta’minotini rejalashtirish; ishlab chiqarish buyurtmalarini bajarilish tartibini boshqarish; zaxiralarni funksiyalarga bashoratlash va nazorat qilish ham kiradi.
Logistik zanjir. Moddiy oqimni yetkazib beruvchisi va iste’molchisi umumiy holda ikkita mikrologistik tizimni tashkil etadi va logistik zanjir deb ataluvchi tizim orqali bog‘langan bo‘ladi.
Logistik zanjir – bu ishlab chiqarish iste’molidan tashqi moddiy oqimning bir logistik tizimdan ikkinchisiga yoki shaxsiy noishlab chiqarish iste’molidan oxirgi ite’molchigacha o‘tib borishi bo‘yicha logistik operatsiyalarni amalga oshiruvchi jismoniy yoki yuridik shaxslarning chiziqli keltirilgan miqdoridir.
Logistik zanjirning asosiy bo‘g‘inlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
material yetkazib beruvchilar;
omborxonalar;
transport;
taqsimot markazlari;
mahsulot ishlab chiqaruvchilar;
mahsulot iste’molchilari;
Logistik tizim. Logistik tizim u yoki bu logistik funksiyalarni amalga oshiruvchi, teskari aloqaga ega bo‘lgan oddiy tizimdan iborat. U, asosan, bir nechta tizim ostilardan tashkil topadi va tashqi muhit bilan rivojlangan aloqalarga ega bo‘ladi.
Logistik tizimlar mikro va makrologistik tizimlarga bo‘linadi.
Makrologistik tizim – bu mamlakatning har xil mintaqalarida yoki har xil mamlakatlarda joylashgan sanoat korxonalari va tashkilotlarini, turli xil sohalarda ish yurituvchi vositachi, savdo va transport tashkilotlarini qamrab oluvchi, moddiy oqimlarni boshqarish tizimidir. Makrologistik tizim mintaqa, mamlakat yoki mamlakatlar guruhi iqtisodiyotining infratuzilmasini tashkil etadi.
Makrologistika darajasida logistik tizimlarning uchta turi ajratiladi:
- to‘g‘ri aloqali – moddiy oqimni iste’molchigacha yetkazib berish to‘g‘ri xo‘jalik aloqalari asosida amalga oshiriladi;
- eshelonlashtirilgan – bunday tizimlarda moddiy oqim ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga etib borgunicha kamida bitta vositachi korxonadan o‘tadi;
- egiluvchan – bunday hollarda moddiy oqimni iste’molchigacha yetkazib berish ham to‘g‘ri aloqalar, ham vositachi korxonalar orqali amalga oshiriladi. Masalan, ehtiyot qismlar bilan ta’minlash.
Kam talab etiladigan qismlar to‘g‘ridan - to‘g‘ri markaziy omborxonadan qabul qiluvchiga borib tushiriladi, standart qismlar esa vositachi korxonalar omboridan tushiriladi.
Mikrologistik tizimlar makrologistik tizimlarning tuzilmaviy tashkil etuvchilari, ichki ishlab chiqaruvchi logistik tizimlarning sinflaridir, ularning tarkibiga bir butun infratuzilma bilan birlashtirilgan ishlab chiqarishning texnologik bog‘lovchilari kiradi (ishlab chiqarish va savdo korxonalari, territorial (hududiy) – ishlab chiqaruvchi komplekslar).
|
| |
