|
Dorivor o‘simliklar va botanika
|
| bet | 9/91 | | Sana | 15.01.2024 | | Hajmi | 426,29 Kb. | | #137797 |
Bog'liq portal.guldu.uz-Botanika (3) Laboratoriya ishi №1 Mavzu Mikroskop tuzilishi va mikroskop bil-fayllar.org, KO\'M 5-ma\'ruza o\'zbek, 1 amaliy mashg\'ulot, 10-mavzu umumiy yer, 11 mavzu, Abdushukurov (207), 2022-2023 yil nashr rejasining bajarilishi, 2-геометрия kunduzgi rus Oxirgi, 3-mustaqil ish, 4-mustaqil ish, an-chem opredelenie-medi-ii, Электролитическая диссоциация, 13-lab. atsetilen, 1-laboratoriya ishiAsosiy savollar:
O’simlik hujayrasini o’rganish metodlari. Hujayra organellalari va ularning funksiyalari.
Hujayra sitoplazmasi va vakuolasi. Osmos, turgor va plamoliz hodisalari.
Plastida va uning xillari.
Mavzuga oid tayanch tushunchalar va iboralar:
Parenxima hujayrasi, prozenxima hujayrasi, sitoplazma, organellalar, endoplazmatik to’r, vakuola, Gol’dji kompleksi, ribosoma, mitoxondriya, plastidalar, yadro, xromosoma, turgor va plazmoliz xodisasi.
1-savol bo’yicha dars maqsadi:Hujayra tuzilishi va funksiyasi, hujayra organellalari va ularning bajaradigan vazifalari haqida tushunchalar hosil qilish.
Identiv o’quv maqsadlari:
O’simlik hujayrasining tuzilishini biladi. O’simlik hujayralarini o’rganish usullarini sharxlab bera oladi.
Hujayra organellalari tuzilishini va funktsiyalariga karab bir–biridan farqlay oladi.
1-savolning bayoni: O’simliklarning ichki tuzilishini–anatomiyasini o’rganish, odatda, hujayrani o’rganishdan boshlanadi. Bu esa, albatta, mikroskopning ixtiro qilinishiga borib taqaladi. 1610–yilda aka–uka Yansenlar bir linzali mikroskopni ixtiro etganlaridan so’ng, 1665–yilda Robert Guk ikki linzali mikroskop yaratadi va hujayrani birinchi bo’lib tasvirlab berdi. "Hujayra" (sellula) nomini ham Guk bergan. X1X asrning boshlarida ko’pgina olimlar hujayra tiriklikning asosiy birligi bo’lib, hamma tirik organizmlar undan tashkil topgan degan xulosaga kelganlar.
Jumladan P.F.Goryaninov (1834) botanika leksiyalarida tabiatni ikki: amorf –anorganik va organik yoki hujayrali olamga bo’lgan, hamma tirik mavjudotlar "hujayradan tashkil topib, hujayradan kelib chiqadi", deb faraz qilgan.
Hayvonlar va o’simliklarning hujayraviy tuzilishi to’g’risidagi hujayra nazariyasi botanik Mattias Yakob Shleydyon (1837) va zoolog Teodor Shvan (1838) larning nomlari bilan bog’liqdir. Keyingi asr mobaynida olimlar hujayra to’g’risida juda ko’p ma’lumotlar to’pladilar.
Fizika bilan kimyo fanlari yangidan–yangi texnika va tadqiqot vositalarini yaratib berdi va o’simliklar sitologiyasi rivojlanishiga turtki berdi. Bo’yoq moddalari kimyosining muvaffaqiyatlari tsitologiyaning XIX asarda rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Oldindan fiksatsiyalangan va nihoyatda yupqa kesmalar qilib ajratilgan o’simlik to’qimalarni bo’yash xujayralarda avvallari ma’lum bo’lmagan yangi struktura elementlarini ko’rishga imkon berdi.
Xujayrani o’rganishdagi asosiy metod–bu yorug’lik mikroskopiya usulidir. Bu usul bilan 1600–2500 marta kattalashtirib, o’simlik xujayrasini o’rganish mumkin. Yorug’lik mikroskoplari 0,2–0,3 mkm kattalikgacha bo’lgan ob’ektlarni o’rganish imkonini beradi.
Yorug’lik mikroskoplarning MBI–3, MBR–3, MBS–1, MBS–3 Biolam–S, MBI–15 turlari bor.
Ma’lumni tirik hujayralar yorug’lik nurini kam qaytarib, shaffof bo’lib ko’rinadi. Bu holda fazo–kontrastli mikroskoplar usulidan foydalaniladi. Bu usul bilan xujayrani tiriklik holatida o’rganish mumkin. Xujayrani o’rganish usullaridan yana biri interferentsion mikroskopiyadir. Bu usulda ob’ektlarni yaqqol ajratib, uni vaznini ham aniqlash mumkin. Keyingi o’n yillikda lyuminestsent va polyarizatsion mikroskoplar ham keng foydalanilmoqda. Bu metodlar xujayrani to’laroq o’rganishga imkon yaratdi. Ammo xujayra fiziologiyasiga bag’ishlangan dastlabki asarlar asrimizning boshida paydo bo’ldi. XX asrning ikkinchi yarmida esa, bu soha shu qadar tez rivojlanib, shu qadar ko’p dalillar to’play boshladiki, endilikda biz sitomorfologiya bilan shak–shubhasiz chambarchas bog’langan alohida biologiya fani yo’nalishi sitofiziologiya to’g’risida gapirishimiz mumkin.
Sitofiziologiyaning o’z tekshirish usullari bo’lib, asrimizning boshidan beri mikromanipulyatsiya usuli qo’llaniladigan bo’lib qoldi. Bu usul xujayra ustida xirurgik operatsiyalar qilishga, uni kesib qismlarga bo’lishga, yadrosini olib tashlashga, mikropipetka bilan xujayraga turli eritmalar berishga imkon berdi.
Xujayraning kimyoviy tarkibi va unda bo’ladigan biokimyoviy jarayonlarni tekshirishga imkon beradigan usullar katta ahamiyat kasb etadi. Bu maqsad uchun so’nggi vaqtlarda gistokimyo usullaridan tobora ko’proq foydalanilmoqda. Gistokimyoviy reaktivlar xujayradagi turli oqsillarni, jumladan, ayrim fermentlarni, har hil yog’lar, lipoidlar, uglevodlar, vitaminlar, nuklein kislotalar va metall tuzlarini aniqlashga imkon beradi.
Xujayra strukturalarini sentrifugalab ajratib olish–differentsial sentrifugallash (ultratsentrifugallash) usuli ishlab chiqilgandan keyin yadro, ribosoma, mitoxondriya va boshqa organoidlarni alohida ajratib olish imkoniyati yaratildi. Fiziologik va biokimyoviy usullar rasm bo’lib borishi bilan bir vaqtda xujayralarning strukturasini tekshirish texnikasi ham mukammalashib bordi. Bu o’rinda elektron mikroskop alohida ahamiyatga ega bo’lib, u ob’ektni 100 ming va bundan ham ko’proq marta kattalashtirib beradi. Yaqinda yasalgan proton mikroskop yanada kattarok imkoniyatlar ochib bermoqda. Bu mikroskop narsalarni 1 mln. baravardan ham ko’proq kattalashtirib ko’rsatadi.
Zamonaviy sitofiziologiya usullarining yana biri–xujayra tarkibiga kiradigan kimyoviy moddalarni rentgenostrukturaviy analizidan foydalanish usulidir.
Rentgenostruktura analizi kristallar orqali o’tadigan rentgen nurlarining difraktsiyasiga asoslangan. U makromolekulalarning molekulyar og’irligi, kattaligi va shaklini aniqlashga yordam beradi. Bu usullar o’simlik xujayra strukturalarining mikroskopik va submikroskopik tuzilishini va moddalar almashinuvida hamda xujayra hayotining boshqa ko’rinishlarida ularning qanday rol o’ynashini bilib olishga imkon beradi.
Odatda o’simlik hujayrasi tashqi tomondan qobiq bilan o’ralgan tuzilma bo’lib, qobiqning ichida hujayraning tirik qismi–protoplast joylashgan. Uning asosiy qismini sitoplazma va yadro tashkil qiladi. Xayvon hujayralarida po’st vazifasini sitoplazmaning o’ziga xos tuzilish va tarkibga ega bo’lgan tashqi pardasi–plazmolemma bajaradi. O’simlik hujayralari esa nisbatan pishiq va qalin hujayra qobig’iga ega bo’ladi. U sitoplazmaning hayot faoliyati natijasida hosil bo’lgan maxsuli hisoblanadi.
Sitoplazma murakkab ximiyaviy tarkibga ega bo’lgan elastik, qovushoq va tiniq jismdir. Sitoplazmada hujayra organellalari va kiritmalari ajraladi. Organella (organoid) morfologik tuzilishi va bajarish vazifasi jixatidan hujayraning ixtisoslashgan qismidir. Ularga mitoxondriya, ribosoma, Goldji kompleksi, endoplazmatik to’r, hujayra markazi kiritiladi. O’simlik hujayralari xayvon hujayralaridan farqlanib, ularda plastidalar ham bo’ladi.
Yadro (mag’iz) deyarli barcha hujayralarning muxim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ximiyaviy tarkibi jixatidan sitoplazmaga yaqinlashib ketadi. Ular o’rtasida morfologik va funktsional aloqa mavjud.
Moddalar almashinuvining ba’zi maxsulotlari (kiritmalar)-sitoplazmaning hayot faoliyati natijasida hosil bo’lib turadigan vaqtinchalik o’lik hosilalardir. Ularga jamlangan oziq moddalar, kraxmal donachalari, moy tomchilari, kristallar va boshqalar kiradi.
Endoplazmatik to’rning morfologik va fiziologik jixatdan ikki asosiy turi ajratiladi: donador va silliq endoplazmatik to’r. Donador endoplazmatik pardasiga ribosomalar yopishgan bo’ladi. U hujayrada muxim vazifalarni bajaradi. Ribosomalarda maxsus fermentlar to’planadi yoki sarf bo’lib turadi. Endoplazmatik to’r kanallari oraliq hujayra ichida va hujayralararo makromolekula va ionlarning harakati kuzatiladi. Donador endoplazmatik to’r hujayra pardasini hosil qilishda qatnashadi. Uning yordamida hujayra organellallari o’rtasidagi aloqalar amalga oshadi. Silliq endoplazmatik to’r uncha rivojlanmagan bo’lib, ba’zi hujayralarda uchramasligi mumkin. U ko’pgina efir moylari, smolalar, kauchuk kabi moddalarga ega bo’lgan o’simlik hujayralarida yaxshi taraqqiy etgan bo’ladi.
Goldji kompleksi. O’simlik hujayralarida odatda bir qancha diktiosomalar bo’lib, ularning yig’indisi Goldji kompleksi deb ataladi. Har bir diktiosoma murakkab sistemasidan iborat. U asosan uchta qismdan tuzilgan: bir–birlariga nisbatan paralel joylashgan yassi bochkachalar va ularni bog’lab turuvchi naychalardan hamda pufakchalardan tashkil topadi. Goldji kompleksi shakli hujayraning hayoti davomida o’zgarib turadi. Buning sababi unda moddalarning to’planishi bilan bog’liq bo’lsa kerak. Diktiosomalarning vazifasi bochkachalarda suv, shakar moddalar, efir moylari va boshqa moddalarini to’plash va ularni keyinchalik hujayradan chiqarib yuborishdan iboratdir. Ular vakuolalarni kelib chiqishida muxim rol o’ynaydi.
Ribosomagialoplazmada erkin holda, endoplazmatik to’r va yadrolarning tashqi pardalarida ko’p sonda uchraydi. Ribosomaning o’lchami 20 nm atrofida bo’lib, murakkab tuzilishga ega. U ikkita katta va kichik qismlardan tashkil topgan. Xozir ribosomaning ikkita asosiy turi, ya’ni prokariot va eukariot ribosomalar farq qilinadi. Bundan tashqari mustaqil holda mayda oqsil to’plovchi ribosomalar mitoxondriyalar va xloroplastlar tarkibida uchraydi.
Ribosomaning tarkibiga r–RNK va oqsillar kiradi. R–RNK ribosomaning 50–63% qismini tashkil etib, strukturaviy tuzilishining asosi hisoblanadi. Oqsillar r–RNK ning maxsus qismlari bilan bog’lanadi. Ribosomalarda hujayraning eng muxim xususiyati–oqsil sintezi amalga oshiriladi.
Mikronaycha.Ko’pchilik hujayralarda topilgan organnella xisoblanib, ular diametri 250 A ga teng va ichi kanallardan iborat naychalardir. Mikronaychalarning devorlari oqsil molekulalaridan tuzilgan.
Hujayrani bo’linishi vaqtida mikronaychalardan bo’linish duk ipi hosil bo’ladi. Hujayra bo’linishining oxirgi bosqichida iplar qaytadan mikronaychalarga ajralib ketadi. Bundan tashqari mikronaychalar zich hujayra qobig’iga ega bo’lmagan hujayralarda tayanch vazifasini bajarsa kerak.
Mitoxondriyalar yorug’lik mikroskopida mayda ko’rinadigan hujayra organellalaridan biri hisoblanib, uni o’simlik hujayralarida birinchi bo’lib
F. Meves 1904–yilda aniqlagan. Maxsus mikroskoplar yordamida kuzatishganda mitoxondriyalarning shakli, o’lchami, va soni sitoplazmada o’zgaruvchan ekanligi ma’lum bo’ldi. Mitoxondriyalarning hujayradagi o’rtacha soni 50 dan 5000 gacha bo’ladi. Mitoxondriya qo’sh membranali tuzilishga ega. Tashqi membranasi gialoplazma bilan mitoxondriya o’rtasida moddalar almashinuvini idora etadi. Ichki pardasi bir oz boshqacharoq tuzilishga va ximiyaviy tarkibga ega. Mitoxondriyaning hujayradagi asosiy vazifasi ADFdan energiyaga boy adenozintrifosfat (ATF) ni sintez qilib, hujayrani energiya bilan ta’minlashdir.
Lizosomalar.Endoplazmatik tur yoki diktiosomalarning maxsuli sifatidagi sitoplazmada uchraydigan organelladir. U gidrolitik fermentlarga ega bo’lib, hujayradagi barcha makromolekulalarni va boshqa organiq birikmalarni parchalaydi. Bundan tashqari lizosomalar hujayrani o’z vazifasini bajarib bo’lgan organellalardan va shunga o’xshash hujayra uchun yot bo’lgan moddalardan tozalaydi.
Yadro. Hujayra yadrosi (mag’iz) hayvon va o’simliklar tirik hujayrasining zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. Birinchi marta yadro 1831–yilda orxideyalar hujayrasida Robert Broun tomonidan topilgan. Yadro hamma o’simliklar hujayrasida o’chraydi.
Yadro sitoplazma ichida bo’lib, sira ham vakuolaga o’tmaydi. Odatda har bir hujayra bittadan yadroga ega, biroq ba’zi bir tuban o’simliklarda ikki va ko’p yadroli hujayralar ham uchraydi.
Yosh hujayralarda yadro voyaga yetgan, o’sishni tugatgan hujayradagiga nisbatan protoplastning ko’proq qismini egallaydi. Yosh hujayralarda yadroning protoplastga nisbatan 1G4 dan 1G6 gacha, voyaga eytgan hujayralarda 1G20 dan 1\200 gacha bo’ladi. Yuqori o’simliklarda yadroning o’rtacha kattalikdagi diametri 10–20 mkm ga teng.
Parenxima hujayralarda mag’iz ko’pincha sharsimon, ellipssimon shakllarda, prozenxima hujayralarda esa linzasimon va urchuqsimon shakllarda ko’rinadi.
Yadro–mag’iz qobig’i, xromatin, mag’izcha va mag’iz shirasidan tashkil topadi. Mazkur tarkibiy qismlar mag’izning bajaradigan vazifalari bilan bog’liq holda hujayra taraqqiyotining turli bosqichlarida o’zgarib turadi.
Nukleoplazma–rangsiz suyuqlik ko’rinishda mag’izning asosiy moddasini (matriksni) tashkil etib, xromatin va mag’izchalar unda joylashadi. Uning tarkibida gialoplazma singari donador ribosomalarga o’xshash moddalar ham kuzatiladi.
Mag’izcha nukleoplazmaga nisbatan zichrok, odatda sferlik shakllardagi 1–3 mkm diametrga ega bo’lgan tanachadir. Mag’izchalarning soni bir yoki ko’p bo’lishi mumkin. Mag’izcha parda va xromatinlarga ega emas. Ular nukleoplazmada erkin holda tarqalgan. Mag’izdagi RNK asosan mag’izchada bo’ladi. Unda oqsillar va DNK uchraydi.
Mag’iz qobig’i elektron mikroskop ostida nozik yupqa, qo’sh pardadan iborat ekanligini ko’rish mumkin. Mag’iz qobig’ining tashqi pardasi gialoplazma bilan chegaralanadi. Mag’iz qobig’i mag’iz bilan sitoplazma o’rtasidagi moddalar almashinuvini idora etadi. Unda lipid va oqsillar to’planishi mumkin.
|
| |
