Tok turiga ko’ra elektr yuritmalarni turlari - tok turiga qarab elektr yuritmalar quyidagilarga
bo’linadu:
o‘zgaruvchan;
o‘zgarmas.
Elektr energiya o‘zgartkichi turiga qarab - elektr energiya o‘zgartkichi turiga qarab tiristorli va
elektrmashinali elektr yuritmalarga bo‘linadi.
Tiristorli elektr yuritmalar keng tarqalgan rostlanadigan elektr yuritmalar bo‘lib uning asosan
quyidagi turlari mavjud:
1. Tiristorli o‘zgartgich-o‘zgarmas tok motori (TP-D ). Bunda tiristorli o‘zgartgich o’zgaruvchan
tokni o’zgarmas tokka o’zgartirib chiqish kuchlanishini noldan nominalgacha o’zgartiradi.
2.
Tiristorli kuchlanish o’zgartgichi – asinxron motor (TPN-AD). Bunda tiristorli kuchlanish
o’zgartgichi o’zgaruvchan tokni chiqish kuchlanishi o’zgaradigan o’zgaruvchan tokga aylantirib beradi.
Tezligi rostlanadigan asinxron motorlarni ko’pchiligi ushbu elektr yuritma tizimida ishlaydi.
210
3.
Tiristorli chastota o’zgartgichi-asinxron motor (TPCH-AD). Bu o’zgartgich sanoat
chastotadagi o’zgaruvchan tokni chiqish kuchlanishi va chastotasi o’zgaradigan o’zgaruvchan tokka
aylantirib beradi. Bu usul eng zamonaviy takomillashgan usul bo’lib oxirgi paytda keng tarqagan elektr
yuritma turidan biridir.
4.
O’zgarmas tok generatori-o’zgarmas tok motori (G-D). Bunda o’zgarmas tok generatori
kuchlanishi uyg‘otish tokini o’zgartirish orqali rostlanadi. Motor tezligi esa asosan yakor kuchlanishini
o’zgartirish orqali amalga oshiriladi. Bu elektr yuritmalar yaqin utmishda rostlanadigan elektr
yuritmalarni asosini tashkil etar edi. Hozirgi paytda bu elektr yuritmalarni o’rniga chastotali
boshqariladigan asinxron elektr yuritmalar keng qo‘llanilmoqda[1,3].
15.2 Elektr yuritma mexanikasi. Elektr yuritmaning asosiy harakat tenglamasi.
Elektr yuritma harakati mexanika qonunlari asosida o‘rganiladi. Elektr yuritmaning mexanik qismi:
elektr motorning harakatlanuvchi qismi;
uzatuvchi mexanizmlar;
ishchi organni o‘z ichiga oladi.
Elektr yuritma mexanikasining asosiy tenglamasi aylanuvchi jismlar uchun yozilgan Nyutonning
ikkinchi qonuni hisoblanadi. Bu qonun quyidagicha yoziladi:
t
J
M
(15.1)
Bu yerda
M
-
aylantiruvchi moment;
J – aylanuvchan jismlarning inertsiya momenti;
t
- aylanuvchi jismning tezlanishi.
Odatda (15.1) tenglamadagi momentlarni motor valiga keltiriladi.
Bu keltirish yuritmaning barcha nuqtalarda mexanik quvvatning tengligidan kelib chiqib amalga
oshiriladi. Ilgarilanma harakat uchun:
;
)
.......
(
)
.......
(
1
1
i
i
F
F
M
(15.2)
211
Bu yerda F - ilgarilanma mexanik kuch;
- ilgarilanma va aylanma harakat tezligi;
- kinematik sxemaning keltirish radiusi;
- oraliq bo‘g‘inlarning FIKi.
Uzatuvchi mexanizmlarning uzatish koeffitsienti orqali ifodalasak (15.2) quyidagi ko‘rinishga keladi:
Aylanuvchi jismlar uchun:
M
M
M
M
i
;
)
.......
(
1
(15.3)
Elementlar massalarining inertsiya momentlarini keltirish kinetic energiyalar tengligi asosida
keltirib chiqariladi.
Masalan, aylanma va ilgarilanma harakatlanuvchi qismga ega bo‘lgan yuritma inertsiya momentlari
quyidagicha keltiriladi:
;
2
2
2
2
2
2
2
2
m
J
J
J
B
m
(15.4)
Bu yerdan:
;
2
2
2
2
2
2
2
m
J
J
m
J
J
J
B
m
B
m
(15.5)
Bu yerda J – keltirilgan inertsiya momenti;
- motorning va barabanning inertsiya momenti;
m –
yukning massasi;
Elektr yuritma harakatini ifodalari ko‘riladigan masalalarga qarab bir necha xil bo‘lishi mumkin.
Ko‘pincha strukturaviy sxemalarga asoslangan uzatish funktsiyalari ko‘rinishida yoki to‘la differentsial
tenglamalarga asoslangan dinamik matematik modellar keng qo‘llaniladi.
Elektr yuritma asosan ikki qismdan iborat bo‘ladi:
• Asosiy elektr energiya oqimi o‘tuvchi kuch zanjiridan,
B
m
J
va
J
212
• Boshqaruv operatsiyalari bajariladigan boshqaruv zanjiridan.
Elektr yuritmaning kuch qismida elektr energiyasi texnologik mexanizmning talablariga muvofiq
ravishda mexanik energiyasiga aylantiriladi.
Kuch qismi esa o‘z navbatida elektr va mexanik qismlaridan iborat bo‘ladi.
1. Elektr yuritmaning elektr qismiga:
Elektr energiya o ‘zgartgich kommutatsion apparatlar;
Elektr motorlar kiradi.
O‘z navbatida elektr yuritma elektr qismining:
Kirish parametri – tarmoq kuchlanishi;
Chiqish parametri esa – elektromagnit moment bo‘ladi.
2. Elektr yuritmaning mexanik qismiga:
• Elektr motorning mexanik qismi(aylanuvchan qism);
• Uzatuvchi mexanizmlar;
• Texnologik mexanizmning ishchi organi kiradi.
Texnologik mexanizmning ishchi organi asosan:
• Aylanma(turbomexanizmlar);
• Ilgarilanma-orqaga(to‘quv dastgohlari, va h.k.);
• Ilgarilanma(lift, konveyer va h.k.);
• Murakkab ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.
Elektr yuritmaning mexanik qismini asosan uzatish mexanizmlari tashkil etadi.
Bularga:
• Aylanish tezligi va yo‘nalishini o‘zgartiruvchi reduktorlar;
• Zanjirli, tasmali va ipli uzatmalar;
• Muftalar va shunga uxshashlar kiradi.
Ular harakati kinematic sxemalar orqali aniqlab beriladi. Bu sxemalar:
• Bir massali;
• Ko‘p massali kinematik sxemalarga bo‘linadi.
Real elektr yuritmalarning barchasi ko‘p massali bo‘lib ularni bir massali elektr yuritmaga keltirish
elektr yuritma mexanikasining asosiy vazifasi hisoblanadi.
213
Elektr yuritma nazariyasida elektr motor bilan texnologik mexanizm qarshilik momenti orqali
bog‘langan.
Texnologik mexanizmning motor valiga ko‘rsatuvchi ta’siri qarshilik momenti deb aytiladi. Texnologik
mexanizm qarshilik momentini ishchi organ tezligiga bog‘liqlik grafigiga texnologik mexanizmning mexanik
xarakteristikasi deyiladi.
Qarshilik momentlari ikki xil bo‘ladi:
• Reaktiv;
• Aktiv.
Aylanish tezligi yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘lgan qarshilik momentlari reaktiv momentlar deyladi.
Bunday qarshilik momentlariga asosan ishqalanish kuchlaridan hosil bo ‘lgan qarshilik momentlari kiradi.
Harakat yo‘nalishiga bog‘liq bo‘lmagan qarshilik momentlari aktiv qarshilik momentlari deb ataladi.
Bu guruhga asosan potentsial kuchlar ta’sirida vujudga keladigan qarshilik momentlari kiradi. Ko‘tarish-
tushirish transport mexanizmlari, siqilgan prujina ta’sirida hosil bo‘lgan momentlar ushbu guruhga misol
bo‘la oladi. Bu momentlar motor valini tormozlashi yoki aylantirishi mumkin.
Qarshilik momentlari motor valiga keltirish formulalari orqali keltiriladi. Bunda tezligi o ‘zgaradigan
har bir bo‘g‘inda uzatish koeffitsienti hisobga olingan holda birin-ketin ishchi mexanizmdan motor tomonga
hisoblab kelinadi. Bundan tashqari har bir bo ‘g ‘indagi isroflar ish koeffitsientlari orqali hisobga
olinadi[3].
| 