10.3. Isitish tizimi samaradorligini oshirish. Avtonom energiya
qurilmalari
Agar yashash uyini energiya iste’mol qiluvchi obyekt deb hisoblasak, u holda
bu yerdagi issiqlik yo‘qotish qishda quyidagini tashkil etadi: podyezdlarning
isitilmagan yoki singan eshik va derazalardan – 24%, devorlardan-26%,
yerto‘lalardan, tomdan, zinalardan-11%, shamollatish teshiklaridan va mo‘rilardan-
39%.
Issiqlik yo‘qotish nafaqat bino devorlaridan amalga oshadi. Ular trassalarda
falokat(avariya) vaqtida va yashash uylarining issiqlik uzellaridan ham yo‘qotiladi.
Katta miqdordagi issiqlik energiya sifatsiz qurilish sababli ketadi: deraza
romlaridagi tirqishlar, panellar, tomlar orasidagi choklar va h.k. hamda devorda
isitish qurilmalari qo‘yilgan uylarda(odatdagi isitish asboblaridagiga qaraganda
30% ko‘p) sarf bo‘ladi. 15-20% gacha issiqlik energiya issiqlik tarmoqlarida
yo‘qoladi.
Issiqlikni ro‘zg‘orda foydalanishning bunday holati Sovet ittifoqining foydali
qazilmalar va yoqilg‘i-energetika resurslari mamlakatda nafaqat hozirgi, balki
kelajak avlod uchun ham yetib ortadi degan fikrining natijasi edi. Va yashash
uylarini loyihalayotganda hech qachon undan foydalanish narxini hisobga
olinmagan. Shuning uchun nisbatan arzon va sovuq uylarni qurishgan.
Issiqlik ta’minoti tarmoqlarini qisqartirish va issiqlik energiyasini iqtisod
qilishning texnik yechimlaridan biri bu gaz yoqilg‘isida ishlaydigan
avtomatlashtirilgan mustaqil, shu jumladan, tomli, qozonxonalar yordamida
markazlashmagan issiqlik ishlab chiqarishdir. Bunday issiqlik ta’minoti turining
afzalligi quyidagilardir: faqat mazkur binoninggina talabini qondiradigan
qozonxona qurish imkoniyati; yer uchastkasini iqtisod qilish; yo‘qotishlar
bo‘lmagani hisobiga energiyani iqtisod qilish; issiqlik va yoqilg‘ini nazorat qilish
imkoniyati; tashqi havo harorati va ish kuni davomiyligiga bog‘liq holda issiqlik
sarfining zarur rejimini o‘rnatish; qozon qurilmalarining yuqori F.I.K(90%); issiqlik
ta’minoti tizimidan uzoq vaqt foydalanishni ta’minlaydigan issiqlik tashuvchining
past harorati va bosimi. Yashash va jamoa binolarining isitish tizimi issiqlik
energiyasini eng ko‘p qismini iste’mol qiladi. Bu maqsadlarga sarf bo‘layotgan
issiqlik energiya sarfi energiya resurslarini xalq xo‘jaligi iste’molining 30% dan
ortig‘ini tashkil etadi. Bunda 1950- 1960 yillarda qurilgan ko‘p xonali uylar, isitish
ehtiyojlariga 1 m
2
ga 350 dan 600 kVt∙s energiya sarflaydi. Taqqoslash uchun
keltiramiz, bu ko‘rsatkich Germaniyada 260 kVt.s, Shvetsiya va Finlyandiyada 135
kVt.s ni tashkil etadi.
Energiya tejamlashning eng kelajagi porloq yo‘nalishlari: issiqlik va energiya
ta’minotining avtonom tizimini tatbiq etish, polga qo‘yilgan isitish qurilmalari
hamda tiklanuvchi energiya manbalari va issiqlik utilizator foydalanuvchi
qurilmalar.
Issiqlik ta’minotining kichik qozonxonalar ko‘rinishidagi mustaqil tizimlari,
yoqilg‘i sifatida tabiiy gaz ishlatilatilgan joylarda kelajagi porloq hisoblanadi. Ular
ekologik nuqtayi nazaridan havoni holatini yaxshilashga olib keladi, chunki
yoqilayotgan gazning miqdori kamayishi hisobiga gaz tutunlari miqdori kamayadi,
gaz chiqindilari yirik tuman qozonxonalariga nisbatan 1 m
3
ga 2-3 marta kam zararli
modda chiqarib tashlaydi. Lekin katta bo‘lmagan yakka tartibdagi qozonxonalar
asosidagi markazlashmagan issiqlik ta’minoti, issiqlik yuklamasini kichik
zichligida(1-2 qavatli qishloq uylari) samarali hisoblanadi. Tabiiyki mavjud
rivojlangan markaziy issiqlik ta’minotining issiqlik tarmoqlarida mustaqil
qozonxonalarga o‘tish to‘g‘risida gapirish o‘rinsiz. Lekin ularni tatbiq etish quyidagi
hollarda mumkin:
-issiqlik tarmoqlarini yotqizish texnik jihatdan mumkin bo‘lmagan hududlarda
eski binolarni rekonstruksiya qilish va yangilarini qurishda;
-issiqlik ta’minotining o‘zgarishiga yo‘l qo‘yilmaydigan obyektlarni
(maktablar, kasalxonalar) issiqlik bilan ta’minlashda yoki issiqlik yo‘qligida katta
yo‘qotishlar bo‘ladigan iste’molchilarni(mehmonxonalar);
-mavjud issiqlik tarmoqlarining oxirgi uchastkalarida joylashgan va issiqlik
tarmoqlarining past o‘tkazish qobiliyati yoki to‘g‘ri va teskari magistrallar orasida
bosim farqi yetishmagan iste’molchilarni issiqlik bilan ta’minlash;
-markazlashgan issiqlik ta’minoti kuchsiz rivojlangan, ayrim obyektlar tarqoq
holda kiritilayotgan kichik shaharlarda obyektlarni qurishda.
Avtonom elektr qurilmaning asosiy elementi, korpusida shovqinsiz aylanma
nasos va membranali kengaytirgich mavjud bo‘lgan aralash gazli devoriy suv
isitgichidir. Suv isitgichdan issiq suv betondan tayyorlangan polda yoki maxsus
konstruksiyali plintusda yotqizilgan metall quvurlar orqali xonalar bo‘yicha
tarqatiladi.
Taklif etilayotgan xonalar bo‘yicha isitishning yuqori ishlash samaradorligiga
quyidagicha erishiladi:
-gaz suv isitgichlarning nisbatan yuqori F.I.K(≈85%);
-xonaning tashqarisida issiqlik yo‘qotishlarning bo‘lmasligi;
-mavsumlararo davrlarda issiqlikni ortiqcha sarfi yo‘qligi(mavjud ma’lumotlar
bo‘yicha, u 20% gachani tashkil etadi);
-xonadonlar bo‘yicha hisobga olish va xonalar bo‘yicha xona ichkarisidagi
haroratni rostlash imkoniyati.
Bundan tashqari xonadonlararo isitish va issiq suv ta’minoti hisobga olish
asboblari sonini sezilarli darajada kamaytirdi. Hozirgi paytda foydalanadigan gaz,
isitish, issiq va sovuq suv ta’minoti hisoblagichlarining o‘rniga faqat ikkita gaz sarfi
va sovuq suv hisoblash bo‘yicha asbob o‘rnatish yetarlidir. Bundan tashqari, tashqi
issiqlik tarmoqlarini yotqizish zarurligi bo‘lmaydi. Isitishning bu tizimining
an’anaviydan bosh afzalliklaridan biri shundaki, u uy egasini o‘ziga qulaylikni
derazalarini ochib emas, balki qo‘lda boshqariladigan rostlovchi jo‘mrak yoki
avtomatik termostatik boshcha bilan kerakli havo haroratini ta’minlab, bu bilan o‘z
mablag‘ini va davlat energiya resurslarini iqtisod qiladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan xonadonlararo isitishning afzalliklari hisobiga issiqlik
sarfini iqtisod qilish yiliga 30% ga yetdi.
Shunga o‘xshash muhandislik ta’minoti tizimi bilan uylarni qurish amaldagi
markazlashgan issiqlik ta’minoti manbalarining quvvat zaxirasi bo‘lmagan mavjud
shahar qurilishi tumanlarida o‘zini oqlaydi.
Mustaqil qozonxonalarning ish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ular ishonchli va
iqtisodlidir. Bunday qozonxonalardan issiqlik bilan ta’minlanganda iste’molchi
amaldagiga nisbatan 3 marta kam bo‘lgan tariflar bo‘yicha issiqlik energiyasini
oladi. Shuning hisobiga bunday qozonxonalarni qurish bir mavsumda o‘zini oqlaydi.
Barcha sanoati va energetikasi rivojlangan mamlakatlarda isitish kabellarini
polga yotqizish yo‘li bilan bajariladigan elektr isitishni qo‘llash tez sur’atlarda
o‘sishi kuzatilmoqda. Insonlar doim bo‘ladigan xonalarda aniqlandiki, isitilayotgan
polning o‘rtacha harorati 26
o
S dan ortishi kerak emas, hovuz atrofidagi yo‘lkalarda
esa 30
o
S dan ortishi kerak emas. Shunday elektr qizitish tizimlaridan biri
“Teplolyuks” kabel tizimidir. U pol qalinligida o‘rnatiladi va barcha isitilayotgan
yuzaning harorati, havo haroratidan bir necha gradusga yuqori bo‘lgan issiqlik
manbaiga aylantiradi. Bu tizim shunga o‘xshagan boshqalari kabi ayrim turgan
binolar, kottejlar va markaziy suv isitishga ulanishni bajarish imkoniyati
bo‘lmaganda, asosiy isitish tizim sifatida ishlatiladi. U isitishning qo‘shimcha
sifatida (boshqalar bilan birgalikda) qulay haroratni olish uchun qo‘llaniladi.
Turli binolarni isitishning butunlay yangi usuli BITU da prof V.P.Lisov
tomonidan ishlab chiqildi. Uning tomonidan yaratilgan polimerli isituvchi elektr
o‘tkazgich bir nechta ingichka polimer tolalardan iborat bo‘lib, ularga antiqa
texnologiyada maxsus aralashma bilan ishlov berilib, bir bog‘ga o‘ralgan. Bu bir xil
elektr energiya sarfida, metall o‘tkazgichga nisbatan ancha yuqori haroratni beradi,
chunki tolalar doimo bir birini qizdirib turadi. Bu o‘tkazgichni, boshqacha qilib
aytganda, simlar butlamasini oldindan tayyorlangan beton asosiga tarqatib
yotqiziladi va sementlanadi. Simlarni plitkalar, turli linoleum, gilam yopgichlar,
parketlar ostiga yotqizsa ham bo‘ladi. Har qanday holda ham tibbiyot xodimlari
tomonidan tavsiya etilgan polning 25
o
S, havoning esa 20...22
o
S harorati
ta’minlanadi. Ishonchli bo‘lishi uchun tarmoqqa avtomatik harorat rostlagichini
ulash mumkin.
Bu usul bilan isitish va ishlatishga bo‘lgan xarajatlar boshqa ma’lum usullarga
nisbatan, shu jumladan chet elda shunga o‘xshash polni metall o‘tkazgichlar bilan
isitadigan usulga nisbatan 1.5 – 2 baravar pastdir. Lekin metall o‘tkazgichlarning
yetishmovchiligi – organizm uchun zararli bo‘lgan uyurma toklarning hosil
bo‘lishidir. Polimer o‘tkazgich esa elektr magnit maydonni 2 -10 marta undan kam
ishlab chiqaradi, bu past chegaradan ham kam.
Jamiyat, yashash va ishlab chiqarish xonalarini arzon, mahalliy yoqilg‘ilarni
qo‘llab issiqlik bilan ta’minlash uchun, iqtisodiy jihatdan issiqlik generatorlar
bazasida havo isitgichlarni qo‘llash foydali.
|
