Gazlamashunoslik kopi p65

89
E
s
= E
t 
+ E
a
– 0,01·E
t
·E
a
(77)
bu yerda: E
t
va E
a
–matoning tanda va arqoq yo‘nalishidagi chiziqli
to‘ldirilishi.
Matoning iðlar hajmi bilan to‘lganlik darajasi E
hajm
(foiz) esa ularning
hajmiy to‘ldirilishini ko‘rsatadi:
100
gaz
hajm
ip
Å
δ
δ
=
⋅
(78)
bu yerda: 
δ
gaz
–matoning zichigligi mg/mm
3
;
δ
ið
– iðning zichligi, mg/mm
3
.
Matolarning o‘rilishi deb, tanda va arqoq iðlarining ma’lum tartibda
o‘zaro bog‘lanishiga aytiladi. Tanda va arqoq iðlarining o‘rilishini
ko‘rsatuvchi shaklga o‘rilish naqshi deyiladi.
O‘rilish jarayonida hosil bo‘luvchi naqshning takrorlanishi rapport
(R) deb ataladi. Tanda iði matoning sirtiga chiqib arqoq iðining ustini
qoplashi tanda qoplanishi deyiladi. Arqoq iði matoning sirtiga chiqib tanda
iðining ustini qoplashi arqoq qoplanishi deyiladi.
Matolar o‘rilishlari katak qog‘ozga chiziladi. Bunda har qaysi
ko‘ndalang qator arqoq iðlari deb, har qaysi bo‘ylama qator tanda iðlari
deb qabul qilingan. Har bir katak tanda va arqoq iðining kesishuvidan
iborat. Bu joyda tanda qoplanishi bo‘lsa, o‘rilish naqshni chizish paytida
katak bo‘yab qo‘yiladi. Agar arqoq qoplanishi bo‘isa katak oqligicha
qoldiriladi.
Matolar o‘rilishi bo‘yicha quyidagicha sinflarga ajratiladi:
1. Oddiy yoki bosh o‘rilishlar.
2. Mayda gulli o‘rilishlar.
3. Murakkab o‘rilishlar.
4. Yirik gulli (jakkard) o‘rilishlar.
Oddiy yoki bosh o‘rilishlar. Oddiy o‘rilishlar sinfiga polotno, sarja va
satin (atlas) o‘rilishlari kiradi.
Barcha oddiy o‘rilishlarga xos umumiy xususiyatlar shundaki, tanda
bo‘yicha rapport arqoq bo‘yicha rapportga teng bo‘ladi, bitta rapport ichida
har bir tanda iði har bir arqoq iði bilan faqat bir martagina o‘rilishadi.
Polotno o‘rilishi – to‘quvchilik matolari ichida eng oddiy va ko‘p
tarqalgan bo‘lib, tanda va arqoq bo‘yicha rapporti
ikki iðga teng. Rapportda tanda va arqoq iðlari
navbatma-navbat matoning o‘ng tomoniga
chiqadi (34-rasm).
Masalan, toq tanda iðlari toq arqoq iðlari
ustidan qoplab o‘tsa, juft tanda iðlari juft arqoq
iðlari ustidan qoplab o‘tadi. Polotno o‘rilishda
tanda iðlari arqoq iðlari bilan juda yaxshi
bog‘lanadi, natijada matolar mustahkam, o‘ng
va teskarisi bir xil, tekis va sutrang bo‘ladi.
34-rasm. Polotno
o‘rilishi.

90
Agar polotno o‘rilishda tanda iðlari arqoqqa qaraganda ingichka bo‘lsa,
matoda ko‘ndalang yo‘llar hosil bo‘ladi (poplin, tafta va boshqa matolar).
Bunday o‘rilish soxta reps deb ataladi.
Polotno o‘rilishi ið matolar (chit, batist, polotno va boshqalar),
zig‘ir tolali matolar (bortovka, polotno, parusina va boshqalar), iðak
matolar (krepdeshin, krepshifon, krepjorjet, polotno va boshqalar), jun
matolar (ba’zi ko‘ylaklik va kostumlik matolar) to‘qilishida ishlatiladi.
Sarja o‘rilishli matolarning o‘ziga xos tomoni shundaki, ularning o‘ng
tomonida diagonal bo‘ylab ketgan yo‘llar bo‘ladi. Bu diagonal yo‘llari
35-rasm. Sarja o‘rilishlari: a – sarja 1/2; b – sarja 2/1.
matolarning o‘ngida, odatda, chapdan o‘ng tomonga, pastdan yuqoriga
(o‘ng sarja), ba’zan esa o‘ngdan chapga qarab ketadi (chap sarja). O‘ng sarja
o‘rilishi ko‘proq ishlatiladi. Sarja rapportidagi iðlar soniga hamda tanda va
arqoq zichligiga qarab sarja o‘rilishidagi yo‘llarning qiyalik burchagi har xil
bo‘lishi mumkin. Agar tanda va arqoq iðlarining zichligi va yo‘g‘onligi bir xil
bo‘lsa, sarja yo‘llarining qiyalik burchagi 45
0 
ni tashkil qiladi (35-rasm).
Sarja o‘rilishining tuzilishi quyidagilarga bog‘liq:
1. Rapportdagi iðlarning soni uchtadan kam bo‘lmaydi: R
min
= 3
2. Har bir tanda yoki arqoq qoplanish har mahal bitta iðga siljiydi:
Z = 1. Ana shu siljish tufayli gazlama yuzasida diagonallar paydo bo‘ladi.
Sarja o‘rilishlari kasr bilan belgilanadi. Uning suratida rapportning har
qaysi qatoridagi tanda qoplanishlarning soni, maxrajda arqoq
qoplanishlarning soni ko‘rsatiladi. O‘rilishning rapportdagi iðlar miqdori
shu sonlarning yig‘indisiga teng. Agar matoning o‘ngida tanda iðlari ko‘p
bo‘lsa, bu o‘rilish tandali sarja o‘rilishi, agar matoning o‘ngida arqoq
iðlari ko‘p bo‘lsa, bu o‘rilish arqoqli sarja o‘rilishi deb ataladi. Tandali
sarjalar 2/1, 3/1, 4/1 va arqoqli sarjalar esa 1/2, 1/3, 1/4 va hokazo deb
belgilanadi. Odatda, iðak tandali va ið arqoqli, yarim iðak matolar tandali
sarja o‘rilishda to‘qiladi. Tandasi paxta ið, arqog‘ini jun ið tashkil qilgan
yarim jun matolar arqoqli sarja o‘rilishda to‘qiladi.
Sarjali o‘rilish bilan to‘qilgan ið matolardan – jinsi, bumazeya,
sarja, kashemir; jun matolaridan – triko, kashemir va yana bir qator
ko‘ylaklik va kostumlik matolarni; paxta matolaridan – astarbop sarja,
ko‘ylaklik matolarni eslab o‘tsa bo‘ladi. Sarja o‘rilishli matolar yumshoq,

91
mayin, lekin polotno o‘rilishli matolarga qaraganda mustahkamligi pastroq
va diagonal yo‘nalishida cho‘ziluvchan bo‘ladi.
Satin va atlas o‘rilishdagi matolarning o‘ng tomoni silliq bo‘ladi va
tovlanib turadi, chunki bu o‘rilishlarda tanda (atlas) yoki arqoq (satin)
iðlari cho‘ziq qoplanishlar hosil qiladi. Satinning o‘ngini arqoq
qoplanishlar, atlasning o‘ngini tanda qoplanishlari tashkil qiladi (36-rasm).
Satin (atlas) o‘rilishining tuzilishi quyidagicha bo‘ladi:
1. Rapportdagi iðlarning soni beshtadan kam bo‘lmaydi: R
min
= 5.
2. Qoplanishlarning siljishi birdan katta va (R – 1) kichik bo‘ladi:
1 < Z < R – 1.
3. Rapport va siljishini ko‘rsatuvchi sonlar bir-biriga bo‘linmasligi kerak.
Keng tarqalgan satinlarning rapportlari 5,8 va 10 ga teng. Bu holda
siljish sonlari quyidagicha:
R = 5 bo‘lsa, Z = 2 yoki Z = 3;
R = 8 bo‘lsa, Z = 3 yoki Z = 5;
R = 10 bo‘lsa, Z = 3 yoki Z = 7 bo‘ladi.
Satin (atlas) o‘rilishlari kasr bilan belgilanadi. Suratda o‘rilish
rapportining miqdori, maxrajda – siljish soni ko‘rsatiladi. Demak, satin
(atlas)lar 5/2, 5/3, 8/3, 10/7 va hokazo deb belgilanadi.
Satin o‘rilishi keng tarqalgan satin nomli paxta matosini ishlab
chiqarishda qo‘llaniladi. Atlas o‘rilishi lastik, tik-lastik paxta matolari, satin-
dubl, xonatlas va boshqa iðak matolar, ko‘pgina astarlik iðak va yarim iðak
matolarni ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Mayda gulli o‘rilishlar. Mayda gulli o‘rilishlar sinfi ikki guruhga
bo‘linadi:
1. Oddiy o‘rilishlarni o‘zgartirish va murakkablashtirish yo‘li bilan
hosil qilingan hosila o‘rilishlar guruhi.
2. Oddiy o‘rilishlarni aralashtirish yo‘li bilan hosil qilingan aralash
o‘rilishlar guruhi.
Hosila o‘rilishlar. Polotno o‘rilishdan olingan hosila o‘rilish jumlasiga
reps va rogojkalar kiradi.
Reps o‘rilishi tanda yoki arqoq qoplanishlarni uzaytirish yo‘li bilan
hosil qilinadi. Bu o‘rilishda har qaysi tanda yoki arqoq iði ikki, uch va
Satin 7/3
Atlas 7/2
36-rasm. Satin va atlas o‘rilishlari.
R
n
= R
a
= 7; Z = 3 R
t
= R
a
= 7; Z = 2

92
undan ko‘p arqoq yoki tanda iði tagidan o‘tishi mumkin. Natijada, tandali
yoki arqoqli reps o‘rilishi yuzaga keladi. Agar iðlar turkumidan biri
ikkinchisiga nasbatan yo‘g‘on bo‘lsa, reps o‘rilishda mato sirti silliq chiqadi.
Reps o‘rilishda reps degan ið va iðak matolari, flanel ið matosi va
boshqalar ishlab chiqariladi.
Rogojka o‘rilishi ikki yoki uchtalik polotno o‘rilishi bo‘lib, tanda va
arqoq qoplanishlari birdaniga kuchaytirilganidan hosil bo‘ladi. Rogojka
o‘rilishdagi matolar polotno o‘rilishdagi matolarga nisbatan yumshoqroq
va zichligi kattaroq bo‘ladi. Paxta va zig‘ir iðlaridan rogojka o‘rilishida rogojka
nomli matolar, jun va iðak iðlaridan ba’zi ko‘ylaklik va kostumlik matolar
ishlab chiqariladi.
Hosila sarja o‘rilishlari kuchaytirilgan sarja, murakkab sarja, teskari
sarja, siniq sarja va boshqalardan iborat. Kuchaytiriligan sarja oddiy sarjadagi
yakka qoplanishlarni kuchaytirib olinadi. Natijada, mato sirtidagi diagonal
yo‘llar enliroq va yaqqolroq bo‘ladi. Mato o‘ngida qaysi ið turkumi ko‘pligiga
qarab, kuchaytirilgan sarjalar tandali, arqoqli va teng tomonli bo‘ladi.
Kuchaytirilgan sarja o‘rilishida shotlandka, boston, sheviot, kashemir
kabi jun va boshqa matolar to‘qiladi.
Murakkab sarja bir necha oddiy yoki kuchaytirilgan sarjalarni bitta
rapportga joylashtirganda hosil bo‘ladi. Bu o‘rilishda to‘qilgan matolar sirtida
turli kenglikdagi diagonal yo‘llar bo‘ladi. Bu o‘rilish ko‘ylaklik matolar
to‘qishda qo‘llaniladi.
Oddiy, kuchaytirilgan va murakkab sarjalar asosida siniq sarja hosil
bo‘ladi. Bu yerda diagonal yo‘llarining yo‘nalishi o‘zgaradi. Bu o‘rilishdagi
matolarning sirti chiziqsimon shaklda ko‘rinib turadi.
Siniq sarjaga o‘xshash yana bitta o‘rilish bor. U teskari sarja deyiladi.
Teskari sarjaning siniq sarjadan farqi shuki, diagonal sinish joyida uning
yo‘li bo‘ylama bo‘yicha suriladi. Natijada arqoq qoplanishlari bo‘ladi va aksincha.
Siniq va teskari sarja o‘rilishda ba’zi paltolik va kostumlik matolar to‘qiladi.
Hosila satin (hosila atlas) o‘rilish kuchaytirilgan satin (atlas) deb
ataladi. U oddiy satin (atlas)da yagona bo‘lgan qoplanishlarni kuchaytirib
tuziladi. Rapport va siljish miqdori o‘zgarmaydi. Bu o‘rilishda ið matolardan
moleskin, zamsha, velveton, movut, iðak matolardan yuqori sifatli
astarbop satin-dubl degan matolar to‘qiladi.
Aralash o‘rilishlar jumlasiga jilvali, bo‘rtmali, bo‘ylamasiga yoki eni
bo‘yicha yo‘l-yo‘lli o‘rilishlar kiradi.
Jilvali o‘rilishning o‘ziga xos tomoni shundaki, mato o‘ngida cho‘ziq
qoplanishlar betartib tarqalgan bo‘lib, ular matoda mayda donli sirt hosil
qiladi. Jilvali o‘rilishlarni rapportlari teng bo‘lgan ikki o‘rilishni ustma-ust
qo‘yish yoki rapportlari teng bo‘lmagan bir necha o‘rilishlarni qo‘shish
yo‘li bilan hosil qilish mumkin. Bu o‘rilishlar xilma-xil paxta, zig‘ir, jun
va iðak tolali ko‘ylaklik matolarni to‘qishda qo‘llaniladi.
Murakkab o‘rilishlar. O‘z tuzilishiga ko‘ra ikkitadan ortiq ið turkumini
talab qiluvchi o‘rilishlar murakkab o‘rilishlar sinfiga kiradi. Ular tukli,
ikki tomonli, ikki qavatli, qopsimon va pike o‘rilish turlariga bo‘linadi.

93
Tukli o‘rilishda to‘qilgan matolarning o‘ngida qirqma yoki halqali tik
tuklar bo‘ladi. Ular yaxlit yoki kengligi har xil yo‘llar tarzida naqshdor
bo‘ladi. Tukli o‘rilishlarni hosil qilish uchun uchta ið turkumi ishlatiladi:
bittasi – tuk hosil qilish uchun, ikkitasi matoning asosini hosil qilish
uchun. Tuk hosil qiluvchi ið turkumiga ko‘ra tukli o‘rilishlar ikki turga
bo‘linadi. Tukni hosil qilish uchun tanda iðlari ishlatilsa, tanda tukli
o‘rilish, arqoq iðlari ishlatilsa – arqoq tukli o‘rilish deb ataladi. Tanda
tukli o‘rilish iðak matolari – baxmal, duxoba to‘qishda ishlatiladi. Arqoq
tukli o‘rilish ið matolari – yarim baxmal, velvet, ið duxoba ishlab
chiqarishda qo‘llaniladi. Tukli o‘rilishning yana bitta turi – halqali tukli
o‘rilish. Bu o‘rilishda tuklar halqalar tarzida bo‘ladi. Sochiqlar,
choyshablar, xalatlar uchun matolar, ba’zi bezak matolar shunday
o‘rilishda to‘qiladi.
Ikki tomonli o‘rilishlar uchta ið turkumi – ikkita tanda va bitta arqoq
yoki bitta tanda va ikkita arqoq iðlaridan hosil bo‘ladi. Bu o‘rilishlar, asosan,
paltolik drap matolarni to‘qishda ishlatiladi. To‘qishda qo‘llanilgan
qo‘shimcha iðlar turkumi draplarning qalinligi, zichligi va issiqni saqlash
xossalarini yaxshilaydi. Undan tashqari, qo‘shimcha ið turkumi sifati pastroq
bo‘lgan iðlarni ishlatish imkoniyati borligi tufayli matolarning narxi ham
arzonroq bo‘ladi.
Ba’zi draplarni to‘qish uchun ikki qatlamli o‘rilishlar qo‘llaniladi. Ularni
hosil qilishda to‘rt yoki beshta ið turkumi ishlatiladi. Bunday o‘rilishda to‘qilgan
matolar ikki alohida matodan iborat bo‘lib, bu matolar o‘zaro to‘rt ið
turkumidan biri bilan yoki qo‘shimcha beshinchi turkum bilan biriktiriladi. Ikki
qatlamli o‘rilishda to‘qilgan matolarning o‘ngi va teskarisi sifati va tola tarkibi har
xil iðlardan bo‘lishi, o‘ngi sidirg‘a, teskarisi esa katak-katak yoki yo‘l-yo‘l guldor
bo‘lishi yoki ikkala tomoni sidirg‘a, lekin turli rangda bo‘lishi mumkin.
Yirik gulli o‘rilishlar. Yirik gulli o‘rilishdagi matolar to‘quv dastgohlardagi
jakkard mashinalari yordamida ishlab chiqariladi. Bunday o‘rilishlarning rapporti
bir necha yuz ming iðdan iborat bo‘lishi mumkin, ya’ni har bir iðlar guruhi
ma’lum tartibda boshqa iðlar bilan o‘rilishadi. Bunday o‘rilishlardagi
naqshlarning shakli; o‘simliklarning rasmi, gul dastgohlari, geometrik naqshlar
turlicha bo‘ladi. Turli matolar, gilamlar, gobelenlar, dasturxon va boshqa
buyumlar yirik gulli o‘rilishda to‘qiladi. Yirik gulli o‘rilishlar oddiy va murakkab
xillarga bo‘linadi. Oddiylari ikki, murakkablari esa uch va undan ko‘p ið
turkumlaridan iborat bo‘ladi.
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Gazlamaning zichligi tuchunchasiga ta’rif keltiring.
2. To‘quvchilik o‘rilishlari haqida ma’lumot bering.
3. Oddiy o‘rilishlar deganda nimani tushunasiz?
4. Yirik gulli o‘rilishlar va ularga misollar keltiring.
5. Murakkab o‘rilishlarni misollar bilan tushuntiring.
6. Qanday mayda gulli o‘rilishlarni bilasiz?

94
Eslab qoling!
Tanda, arqoq, zichlik, haqiqiy zichlik, nisbiy zichlik, rapport, polotno, sarja,
satin, atlas.
3-§. Trikotaj matolarning tuzilishi va tarkibi
Trikotaj deb, iðli halqalardan tashkil topgan mato yoki mahsulotga
aytiladi. Halqa esa trikotaj mato yoki mahsulotlarning asosiy elementi bo‘lib,
iðning egilishi tufayli yuzaga keladigan shakl.
Trikotaj elementlarning hosil
bo‘lish ketma-ketligi va tutashishiga
mos tarzda ko‘ndalangiga va bo‘y-
lamasiga to‘qilgan (o‘rilgan) bo‘lishi
mumkin. Trikotajda mato yoki
mahsulot eni, ya’ni ko‘ndalangiga
halqalarning joylashuvi, odatda,
halqa qatori, aksincha bo‘yiga, ya’ni
bo‘ylamasiga joylashuvi esa halqa
ustuni deb yuritiladi.
Elementlari o‘zaro ketma-ket
ko‘ndalang, ya’ni halqa qatori bo‘ylab
hosil bo‘lgan to‘qima ko‘ndalangiga
to‘qilgan (kulir) trikotaj deb atadi (37-
a rasm).
Bo‘ylamasiga to‘qilgan (tanda) trikotaj deb, elementlari o‘zaro ketma-
ket bo‘ylama, ya’ni halqa ustuni bo‘ylab tutashgan to‘qimaga aytiladi (37-
b rasm). Bunda halqa qatori bir vaqtda parallel joylashgan tanda iðlaridan
hosil bo‘ladi.
Ko‘ndalangiga to‘qilgan trikotaj mato bir yoki ikki qavatli to‘qima
bo‘lib, yengsimon ko‘rinishda shakllantiriladi.
Bo‘ylamasiga to‘qilgan trikotaj mato esa, bir yoki ikki qavatli tanda
to‘qima asosidagi rulon yoki kitobcha tarzida taxlangan bo‘ladi. Har ikki tur
mato ham to‘qimachilik sanoati trikotaj tarmog‘ining yarim tayyor
mahsulotidir. Yakunlangan trikotaj mahsulotlari trikotaj matoga maxsus ishlov
berish, bichish, tikish jarayonlaridan so‘ng, ayrim ustki kiyimlar, paypoq
mahsulotlari esa bir vaqtning o‘zida tegishli shakldagi mahsulot qismi yoki
mahsulotni to‘qish bilan olinadi.
37-a rasmda ko‘ndalangiga to‘qilgan trikotaj: halqa asosi (1–2); halqa
tayoqchalari (3–4), igna yoyi (2–3) hamda platina yoylari (4–5)dan tuzilgan.
Bo‘ylamasiga to‘qilgan trikotaj esa (37-b rasm) halqa ustunchalari bo‘ylab
joylashgan halqa asoslari va deyarli to‘g‘ri ko‘rinishdagi ularni biriktiruvchi
kesma «protyajka»laridan 1
1 
–2
2
tashkil topgan. Bir qavatli trikotajning old
tomonida doimo halqa tayoqchalari, orqa tomonida esa, igna va platina yoylari
yoki protyajkalar ko‘rinadi.
a)
b)
37-rasm. Trikotaj halqasining
tuzilishi:
a–ko‘ndalangiga to‘qilgan trikotaj;
b–bo‘ylamasiga to‘qilgan trikotaj.
A
A
3
2
B
1
4
5
B
1
1
2
2

95
Ko‘ndalangiga va bo‘ylamasiga to‘qilgan trikotaj bir yoki ikki qavatli
bo‘lishi mumkin. Bir qavatli trikotaj bir ignadonli yoki ikki ignadonli
mashinalarning bir ignadonidan, ikki qavatli trikotaj faqat ikki ignadonli
mashinalarda olinadi.
Tashqi ko‘rinishi, tuzilishi, fizik-mexanik xususiyatlari turlicha bo‘lgan
bir va ikki qavatli trikotaj to‘qimalarni quyidagicha tasniflash mumkin:
– bosh to‘qimalar – halqa hosil qilish jarayonini o‘zgartirmay,
qo‘shimcha moslamalarsiz olingan, o‘lchamlari bir xil halqalardan tashkil
topgan turli tuzilishga ega bo‘lgan oddiy to‘qimalar. Bir qavatli ko‘ndalangiga
to‘qilgan bosh to‘qima glad, bo‘ylamasiga to‘qilgan bosh to‘qimalar esa,
zanjirli, triko va atlasdir. Ikki qavatli ko‘ndalangiga to‘qilgan bosh to‘qima
lastik, teskari to‘qima, bo‘ylamasiga to‘qilgan bosh to‘qimalar esa, lastikli
zanjirli, lastikli triko va lastikli atlasdir;
– hosilali to‘qimalar – bu bosh to‘qima asosida olingan, bir xil ikki bosh
to‘qimaning o‘zaro aralashib to‘qilishi bilan hosil bo‘lgan hosilaviy to‘qima.
Bir qavatli ko‘ndalangiga to‘qilgan hosilali to‘qima hosilali glad, bo‘ylamasiga
to‘qilgan hosilali to‘qimalar esa, sukno, sharmedir. Ikki qavatli ko‘ndalangiga
to‘qilgan hosilali to‘qimaga interlok va hosilali teskari to‘qima, bo‘ylamasiga
to‘qilgan hosilali to‘qimalarga esa, interlok trikosi va interlok atlasi kiradi;
– naqshli trikotaj – bu bosh va hosilali to‘qimalar asosida olingan,
tarkibida qo‘shimcha elementlari (protyajka, rasm, turi, rangi yoki chiziqli
zichligi har xil ið yoki kalava iðlar) bor to‘qimalar. Ushbu to‘qimalarga
ko‘ndalangiga va bo‘ylamasiga birikkan, ajur (ananas), notekis, to‘liqmas,
filey (kiðer), yopqichli, plush (tukli), press, jakkard, arqoqli, futerli,
shap-rostni misol qilish mumkin. Sanab o‘tilgan har bir guruh mos tarzda
bir necha guruhchalarga bo‘linadi;
– aralash to‘qima – bu bosh, hosilali va naqshli to‘qimalar qatorlari
yoki elementlarining aralashuvidan hosil bo‘lgan to‘qima.
Trikotaj mahsulotlari shakllanishiga mos tarzda ustki, ichki kiyimlar,
paypoq, qo‘lqop mahsulotlari, bosh kiyimlar va sharf-ro‘mol mahsulot-
lariga bo‘linadi. Sanab o‘tilgan har bir guruh mavsumiy kiyimlar va sport
kiyimlari kabi kichik guruhlarni o‘z ichiga oladi.
Trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishning bichish, yarim muntazam,
muntazam usullari mavjud. Ayrim hollarda bichish va muntazam usullarni
qamrab oluvchi aralash usuldan ham foydalaniladi.
Bichish usulida trikotaj matodan mahsulot detallari bichib olinadi,
so‘ngra ma’lum tikish ketma-ketligida mahsulot tayyorlanadi.
Yarim muntazam usulda trikotaj mahsuloti kupondan yarim bichish
yo‘li bilan tayyorlanadi.
Muntazam usulda tayyor holatda to‘qilgan mahsulot detallari tikish
jarayonida biriktiriladi yoki ayrim tikish jarayonlaridan foydalanib tayyor
to‘qilgan mahsulot yakunlanadi.
Aralash usulning o‘ziga xosligi shundaki, unda bichish usulidagi
mahsulot detallarini tikishda muntazam usulda olingan ayrim detallardan
foydalaniladi.

96
Tolalari tarkibiga qarab trikotaj mahsulotlar uch – A, B, D guruhga
bo‘linadi. Shu o‘rinda A guruhiga tabiiy tolalar yoki tabiiy tolalar va kimyoviy
tolalar aralashmasidan olingan kalava iðlaridan to‘qilgan trikotaj matolar
kiradi. Ko‘rsatilgan kalava iðlar va kimyoviy iðlardan to‘qilgan matolar
ham shu guruh tarkibida.
B guruhini sun’iy ið va kalava iðlar, ular bilan sintetik ið va kalava
iðlarning qo‘shilishidan to‘qilgan trikotaj matolar tashkil etadi.
D guruhga esa sintetik ið va kalava iðlar, aralash kalava iðlar (tarkibida
30 %gacha sintetik tolalari bo‘lgan) va ularning boshqa iðlar aralashmasidan
to‘qilgan trikotaj matolar kiradi.
A va B guruh tarkibidagi sintetik iðlar miqdori 30 %dan oshmasligi
lozim. Tarkibi 95 % jun bo‘lgan matolar toza jun mato, 45 %dan kam
bo‘lmagan mato esa yarim jun mato hisoblanadi.
Ishlov berish va pardozlash turiga mos tarzda trikotaj matolar qaynatilgan,
oqartirilgan, bo‘yalgan, naqsh bosilgan, siqib yoki zamshbop ishlangan,
tarab tekislangan va boshqa maxsus ishlov berilgan bo‘lishi mumkin.
Preyskurantlarda keltirilgan har bir trikotaj mato artikuli oltita raqamni
o‘z ichiga oladi. Bulardan dastlabki ikkitasi (01 dan – 66 gacha) narx guruhi
jadvali raqamlaridir. Uchinchi va to‘rtinchi raqamlar (01 dan – 28 gacha)
xomashyo narxi guruhini, beshinchi va oltinchi raqam (01 dan – 10 gacha)
yuza zichligi (metr kv) o‘lchamiga asoslangan guruh raqamini ko‘rsatadi.
Trikotaj to‘qimalarining turlari va xususiyatlari
Respublikamizning bir qator to‘qimachilik korxonalarida ishlab chiqa-
rilayotgan trikotaj to‘qimalari tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari ustida to‘xta-
lamiz.
Glad to‘qimasi. Shakli va o‘lchamlari bir xil bo‘lgan halqalardan tashkil
topgan bir qavatli, bosh, ko‘ndalangiga to‘qilgan trikotaj to‘qimasiga glad
deyiladi (38-rasm).
Eshiluvchanlik. Glad to‘qimasi juda eshiluvchandir, bu esa uning asosiy
kamchiligi, chunki bu xususiyat trikotaj to‘qimasining pishiqliligiga teskari
ta’sir qiladi. Trikotaj to‘qimasi halqa ustunlarining eshiluvchanligi, taranglik
darajasiga, iðlar orasidagi ishqalanish koeffitsienti va trikotaj zichligiga
bog‘liq.
Buraluvchanlik. Glad to‘qimasining
buraluvchanligi deb, uning chetlaridan
buralish xususiyatiga aytiladi. Glad to‘qi-
masining old tomonidan, orqa tomoniga
buralishi halqalar ustunining bo‘ylama
chizig‘i bo‘yicha, orqa tomonidan old
tomoniga buralishi esa, ko‘ndalang, ya’ni
halqalar qatori chizig‘i bo‘yicha sodir
bo‘ladi. Trikotajning buraluvchanlik
darajasi trikotaj zichligi va iðining elastik-
ligiga bog‘liq.
38-rasm. Glad to‘qimasi tuzilishi.

97
Cho‘ziluvchanlik. Bu xususiyat, tashqi
kuch ta’sirida trikotajning cho‘zi-lishi
bilan belgilanadi. Bu glad to‘qimasining
ijobiy xususiyatlaridan biri. Glad
to‘qimasining cho‘ziluvchanlik darajasi
iðning yo‘g‘onligiga teskari va halqa iðining
uzunligiga to‘g‘ri mutanosibdir, ya’ni ið
qancha ingichka bo‘lsa va halqa iði uzunligi
qanchalik uzun bo‘lsa, glad to‘qimasining
cho‘ziluvchanligi shuncha katta bo‘ladi.
Hosilali glad to‘qimasi. Hosilali glad
to‘qimasi ikkita glad to‘qimasining igna
oralab joylashishidan tashkil topgan, odatda, qo‘sh glad deb ham ataluvchi,
bir qavatli, hosilali, ko‘ndalangiga to‘qilgan to‘qimadir (39-rasm). Hosilali
glad halqalari to‘qimada shaxmat tartibida joylashgan bo‘lib, har bir halqa
qadamiga teng bo‘lgan protyajkalari mavjud.
Cho‘ziluvchanlik. Hosilali glad to‘qimasining bo‘yiga cho‘ziluvchanligi,
halqa ustunlarining bir-biriga yaqin joylashganligi sababli, glad to‘qimasining
cho‘ziluvchanligiga nisbatan kamroq. Uning tarkibida halqa qator bo‘ylab
joylashgan uzun protyajkalarning mavjudligi trikotajning eniga cho‘ziluv-
chanligiga ham qisman to‘sqinlik qiladi.
Pishiqlik. Hosilali glad to‘qimasining eni va bo‘yi bo‘ylab pishiqligi glad
to‘qimasi pishiqligiga qaraganda kattadir.
Lastik to‘qimasi. Tarkibi old va orqa halqa ustunchalarining almashib
joylashuvi bilan tuzilgan, ikki qavatli,
bosh, ko‘ndalangiga to‘qilgan ikki yuzli
to‘qimaga lastik deyiladi (40-rasm).
Bitta old va bitta orqa halqa ustunchalari
o‘zaro almashib joylashgan lastik
to‘qimasining rapporti ikkiga teng bo‘lib,
u “Lastik 1+1”, agar ikkita old va ikkita
orqa halqa ustunchalari bir-biri bilan
almashib kelsa, u holda lastik
to‘qimasining rapporti to‘rtga teng bo‘lib,
«Lastik 2+2" deyiladi. Lastikning turli
takrorlanishdagi tuzilishlari, ya’ni «Lastik
A+B» ham mavjud.
Elastiklik. Elastiklik trikotaj to‘qimalarga xos bo‘lib, bunda elastik
deformatsiya miqdori tushuniladi. Agar lastik to‘qimasi eniga tarang qilib
cho‘zib, so‘ng qo‘yib yuborilsa, lastik o‘zining boshlang‘ich holiga qaytadi.
Lastik elastikligini oshirish uchun halqa iðining uzunligini kamaytirish
va iðning elastikligini oshirish kerak, shuningdek, ishlatilayotgan ið yoki
kalava ið bir vaqtda bir nechta bo‘lishi ham maqsadga muvofiqdir.
Buraluvchanlik. Old va orqa halqa ustunlarining bir xil takrorlanishidan
(1+1, 2+2) hosil bo‘lgan lastik buralmaydi, chunki bir tomon halqalari-
39-rasm. Hosilali glad
to‘qimasi tuzilishi.
40-rasm. Lastik to‘qimasi tuzilishi.
7 – Gazlamashunoslik

98
ning bir tomonga buralishga intilishi, ikkinchi tomon halqalarining ikkinchi
tomonga buralishga intilishi bilan neytrallashtiriladi.
Eshiluvchanlik. Lastik 1+1 faqat to‘quv yo‘nalishiga teskari eshiladi.
Lastik 2+2 va uning boshqa
takrorlanishlari glad kabi eshiladi.
Pishiqlik. Lastikning eni bo‘yicha
pishiqligiga nisbatan bo‘yiga pishiqligi
ko‘proqdir. Lastik eniga cho‘zilganda
uzilishga har bir qatorda bitta ið
qalinligi, bo‘yiga esa to‘rtta ið qalinligi
qarshilik ko‘rsatadi.
Interlok to‘qimasi. Interlok yoki
qo‘sh lastik to‘qimasi bir lastik ustun-
chalarining ikkinchi lastik ustun-
chalari orasida joylashuvidan tashkil
topgan ikki qavatli, hosilali, ko‘nda-
langiga to‘qilgan to‘qimadir (41-rasm).
Ushbu to‘qima halqa protyajkalari o‘zaro krest shaklida kesishganligi
uchun ham u «Interlok», ya’ni krest shaklida kesishuvchi deb ataladi.
Eshiluvchanlik. Interlok lastik singari to‘quv yo‘liga teskari yo‘nalishda
eshiladi. Interlok lastik to‘qimasiga nisbatan kamroq eshiluvchanlikka ega,
bu interlok to‘qimasi tuzilishining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi.
Cho‘ziluvchanlik. Interlok xuddi lastik to‘qimasiga o‘xshab yoylar moduli
hisobiga cho‘ziladi, lekin ikki lastikning o‘zaro joylashuvidan tashkil topganligi
sababli elastikligi kamroqdir.
Jakkard to‘qimasi. Jakkard to‘qimasi bosh va hosilali to‘qimalar asosida
ignalarni tanlash yo‘li bilan olinadigan, tarkibida protyajkalari va jakkard
halqalari bo‘lgan (42-rasm) naqshli to‘qima. Unda ba’zi ignalar yangi iðni
olmaydi va eski halqalarini tashlamaydi.
Jakkard to‘qimasining bir qancha turlari mavjud: ko‘ndalangiga va
bo‘ylamasiga to‘qilgan, bir va ikki qavatli, muntazam va nomuntazam, bir va
ko‘p bosqichli, notekis yuzali, qoplama
(nakladnoy) va boshqalar.
Press to‘qimasi. Press to‘qimasi deb
tarkibida chizma (rasm)lari mavjud
bo‘lgan naqshli trikotaj to‘qimalarga
aytiladi. Press to‘qmasida rasm tushirishda
jakkard to‘qimasidan farqli tarzda, ba’zi
ignalar eski halqalarini tashlamaydi,
yangi iðni esa oladi. Ushbu to‘qima-
larning ko‘ndalangiga va bo‘ylamasiga
to‘qilgan, bir va ikki qavatli, notekis
yuzali va boshqa turlari mavjud.
Bir qavatli fang rasmli halqalardan tashkil topadi, yarim fangda esa
rasmli halqa ustunchalari glad halqa ustunchalari bilan almashinib keladi (43-
42-rasm. Jakkard to‘qimasi
tuzilishi.
41-rasm. Interlok to‘qimasi
tuzilishi.

99
a rasm). Ikki qavatli fang to‘qimasining har ikkala
tomoni ham rasmli halqalardan tashkil topadi
(43-b rasm). Yarim fang to‘qimasi bir tomoni
halqalardan, ikkinchi tomoni esa rasmli
halqalardan iborat. Lastik asosida olingan fang va
yarim fang to‘qimalari lastik to‘qimasi singari
to‘quv yo‘liga teskari yo‘nalishda eshiladi. Shuni
e’tiborga olish kerakki, fang va yarim fang 1+1,
2+2 va h.k. Shunday tuzilishdagi lastik to‘qima
kabi ayrim halqa ustunlari to‘qilish yo‘nalishi
bo‘yicha eshilishi mumkin. Fang va yarim fang
halqa ustunlarida yarim halqa (rasm) bo‘lgani
tufayli ularning eshilishi lastikka nisbatan
kamroq.
Plush to‘qimasi. Plush to‘qimasi shunday
yopqichli to‘qimaki, bunda plush iði platina
egriliklarining cho‘zilishi evaziga to‘qima sirtida
tuk hosil qiladi (44-rasm). Yopqichli to‘qima
halqalari kamida ikki iðdan tashkil topgan, bir
iðning doim to‘qima oldiga, ikkinchisining
orqasiga chiqishi bilan olinadi.
Plush to‘qimasi ko‘ndalangiga yoki bo‘ylamasiga to‘qilgan, sidirg‘a,
naqshli, bir va ikki tomonlama, tuki kesilgan va kesilmagan bo‘lishi mumkin.
U issiqlik saqlash xususiyati bilan ajralib turadi.
Qalinligi. Plush to‘qimasi qalinligi bevosita asos, plush iðlari chiziqli
zichligi va tuk uzunligi bilan belgilanadi.
Tuk mustahkamligi. Ushbu to‘qima tukining mustahkamligi uning hosil
bo‘lish usuliga (yopqichli, futerli, arqoqli) va to‘qima zichligiga bog‘liq.
Yopqichli plush tuki plush iðining asos iði bilan birgalikda halqa hosil
qilishi tufayli nisbatan mustahkam bo‘ladi.
Plush to‘qimasining issiqlik saqlash
xususiyati yuqori bo‘lganligi uchun, u
issiq kiyimlar ishlab chiqa-rishda keng
qo‘llaniladi.
Futer to‘qimasi. Tarkibiy to‘qima asosiga
qo‘shimcha (futer) iðni ignalarga tanlab
berib, halqa hosil qilmasdan
shakllantirilgan to‘qimaga futer to‘qimasi
deyiladi (45-rasm). Halqa qatorida bitta futer
iði bo‘lgan to‘qimaga birlamchi, ikkita
futer iði bo‘lgan to‘qimaga esa ikkilamchi
futer to‘qimasi deyiladi. Futer to‘qimasi
oddiy yoki yopqichli bo‘lishi mumkin.
Futer to‘qimasi issiqlik saqlash xususiyati yuqoriligi bilan ajralib turadi
va undan issiq kiyimlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Aynan taralgan futer
43-rasm. Press to‘qimasi
tuzilishi:
a–bir qavatli yarim fang;
b–bir qavatli fang.
a
b
44-rasm. Plush to‘qimasi
tuzilishi.

100
iði tufayli to‘qimaning issiqlik saqlash
xususiyati 50 %ga oshadi. Ushbu to‘qima
futer iðining mavjudligi tufayli tarkibiy
to‘qimaga nisbatan kam cho‘ziladi,
eshiluvchanligi o‘zgarmaydi. Halqa qator
bo‘ylab old tomonga buraladi, halqa
ustunchalari bo‘yicha esa buralmaydi.
Aralash to‘qimalar. Trikotaj
to‘qimalari tasnifidagi bosh, hosilali,
naqshli to‘qimalar guruhining hech biriga
taalluqli bo‘lmagan, o‘z vaqtida shu
to‘qima elementlarining qo‘shilishi bilan shakllangan trikotajga aralash
to‘qimalar deyiladi. Aralash trikotaj odatda turli guruh to‘qima qatorlari yoki
alohida elementlarining ma’lum tartibda takrorlanib kelishi bilan hosil bo‘ladi.
Shuning uchun ham aralash trikotaj to‘qimalar turli-tuman bo‘lib, juda keng
tarqalgan. Ikki yoki undan ortiq to‘qima qatori yoki elementlarining
qo‘shilishidan har xil xususiyatga ega yangi to‘qima kelib chiqadi. Masalan,
lastik to‘qimasining boshqa to‘qimalar bilan qo‘shilishi uning eniga
cho‘ziluvchanligini kamaytiradi. Bunday aralash to‘qimalar, asosan, shakl
saqlash xususiyatiga ega ustki trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishda ishlatiladi.
«Reps» (46-a rasm) yoki valikli lastik deb ataluvchi lastik 1+1 va bir
ignadonda olingan glad qatorining ketma-ket kelishi bilan hamda «Milan
lastigi» (46-b rasm), ya’ni lastik 1+1 va har ikki ignadonda alohida olingan
glad qatorlarining ketma-ket kelishi bilan
shakllantirilgan oddiy ko‘ndalangiga to‘qilgan
aralash to‘qimalar tarkibidagi glad qatorlari
ularning shakl saqlash xususiyatlarini oshi-
radi.
Sifatli, kam cho‘ziluvchan, shakl saqlash
xususiyatlari yuqori ustki trikotaj mahsulotlari
ishlab chiqarishda halqa ið uzunliklari va har
ikki tomoni ko‘rinishi bir xil, tarkibiy muta-
nosib, buralmaydigan «Milan lastigi», ayniqsa,
katta ahamiyat kasb etadi.
Trikotaj tuzilishining ko‘rsatkichlari quyi-
dagilardan iborat.
Ko‘ndalang bo‘yicha trikotaj matosining
zichligi – 50 mm ga to‘g‘ri keladigan halqa
ustunlarining soniga aytiladi va “Z
k
” deb
belgilanadi.
Bo‘ylama bo‘yicha zichlik – 50 mm ga
to‘g‘ri keladigan halqa qatorlarining soniga
aytiladi va “Z
b
” deb belgilanadi.
Ikki qo‘shni ustunchalar orasidagi
masofa halqa qadami A (mm) deb ataladi:
46-rasm. Aralash to‘qima
tuzilishi:
a–reps; b–milan lastigi.
a
b
45-rasm. Futer to‘qimasi
tuzilishi.

101
50

Download 6,51 Mb.