Gazlamashunoslik kopi p65

107
m
R
r
m
=
(J/g) yoki
v
R
r
V
=
(J/sm
3
)
(88)
bu yerda: R – namunani uzilishdagi bajarilgan ishi, J; m – namunani
uzganda ishlangan qismining massasi, g; V – namunaning hajmi, sm
3
.
Gazlamalarga ta’sir etadigan kuchlar uncha katta bo‘lmaydi. Bunday
kuch ta’sirida paydo bo‘lgan to‘liq uzayish qayishqoq, elastik va plastik
qismlardan iborat bo‘ladi:
L
m
= L
q
+ L
e
+ L
p
(89)
Cho‘zilganda paydo bo‘lgan to‘liq uzayish va uning qismlari bir davrli
mexanik xususiyatlarga kiradi.
To‘liq uzayishning barcha qismlari gazlamaga kuch ta’sir qilishi bilan
bir paytda paydo bo‘ladi va rivojlanadi.
Qayishqoq qismi katta tezlik bilan hosil bo‘ladi va gazlama tolalarining
ilashuvchanligiga bog‘liq tashqi bog‘lanishlarni arzimas miqdorda o‘zgartiradi.
Elastik qismi muayyan muddat davomida hosil bo‘ladi va uning ta’sirida
gazlamaning tuzilishdagi bog‘lanishlari o‘zgarib yangi ko‘rinishdagi
bog‘lanishlar kelib chiqadi.
Plastik qismi gazlamadagi tashqi va ichki bog‘lanishlarida qaytadan paydo
bo‘lmaydigan o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘ladi va gazlamalarni hosil qiluvchi
tarkibiy qismlarini boshqa tuzilishga keltiradi.
Gazlamalarni kuch ta’siridan bo‘shatgandan keyin ularda dastlabki
holatiga relaksatsiya deyiladigan qaytish jarayoni yuz beradi. Qayishqoq uzayish
kuch olinishi bilan birga, elastik uzayish kuch olingandan so‘ng asta-sekin
yo‘qoladi, plastik uzayish esa saqlanib qoladi. Gazlamalarning qayishqoq,
elastik va plastik uzayishlari nisbati tola tarkibiga bog‘liq bo‘ladi va ularning
g‘ijimlanmasligiga hamda kiyimning rasmini saqlay olishiga ta’sir etadi.
Cho‘zilishdagi to‘liq uzayishni va uning qismlarini aniqlash uchun
turli tuzilishdagi relaksometr nomli uskunalar qo‘llaniladi. Sinov ishlarida
namuna tanlash va sinash sharoitlari quyidagicha bo‘ladi:
1. Namuna o‘lchamlari: gazlamalar uchun 25x200 mm; trikotaj va
noto‘qima gazlamalar uchun: 50x100 mm.
2. Namunalar soni – 10.
3. Yuklanish muddati: gazlamalar uchun – 60 min; trikotaj uchun –
180 min; noto‘qima gazlamalar uchun – 20 min.
4. Dam olish muddati: gazlamalar uchun – 120 min; trikotaj uchun
– 240 min; noto‘qima gazlamalar uchun – 20 min.
5. Ta’sir qiluvchi kuch kattaligi (uzish kuchiga nisbatan): gazlamalar
uchun – 25 %; trikotaj uchun – 5 %; noto‘qima gazlamalar uchun – 10 %.
To‘qimachilik gazlamalarini ishlab chiqarishda va ayniqsa, tayyor
mahsulotlaridan foydalanishda ularga miqdori kichik bo‘lgan, lekin qayta-
qayta takrorlanuvchi kuchlar ta’sir etadi. Natijada, gazlamalar ko‘p
davrli har xil deformatsiyalarga uchraydi. Bu esa gazlamalarning

108
tuzilishini o‘zgartiradi va ularning xususiyatlarini yomonlashtiradi.
Takrorlangan deformatsiyalar natijasida gazlamalarning tuzilishi va
xususiyatlarining asta-sekin o‘zgarish jarayoni charchash deb ataladi.
Charchash natijasida gazlamalarda charchaganlik, ya’ni ularning
xususiyatlarining yomonlashishi yuz beradi. Gazlamalarning massasi
esa deyarli o‘zgarmaydi.
Qayta takrorlanuvchi deformatsiyadagi gazlamalar tuzilishining
o‘zgarishlari uch bosqichda o‘tadi. Birinchi bosqichda bir qancha davriy
cho‘zilishdan keyin gazlamalarning tuzilishi yaxshilanadi, iðlar
jiðslashadi, mustahkamligi oshadi. Ikkinchi bosqichda gazlamalarning
tuzilishi yaxshilanishi tufayli u uzoq muddatda takrorlanuvchi
deformatsiyalarga bardosh beradi. Uchinchi bosqichda esa gazlamada qoldiq
deformatsiyalar yig‘ilishi natijasida uning tuzilishi yomonlashadi va qisqa
vaqt ichida gazlama yemiriladi.
Gazlamalarning takror cho‘zilishi paytida quyidagi ko‘p davrli mexanik
xususiyatlar aniqlanadi:
1. Gazlamalarning chidamliligi – n – gazlamalarda takrorlangan
deformatsiyalar boshlangandan ular yemirilgungacha davrlar soni bilan
o‘lchanadi.
2. Gazlamalarning ko‘p vaqtga chidamliligi –
τ – gazlamaning ko‘p
davrli deformatsiyalar boshlanganidan ular yemirilgungacha vaqt bilan
o‘lchanadi.
3. Qoldiq davrli deformatsiya –
ε
qd
– ma’lum miqdordagi takrorlangan
davrlarda yig‘ilgan deformatsiya. U barcha davrdagi plastik deformatsiyalar
va qaytib ulgurmagan elastik deformatsiyalardan iborat.
Gazlamalarning ko‘p davrli mexanik xususiyatlari turli xil pulsator
asbobida aniqlanadi.
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Tikuvchilik materiallarining yarim davrli deformatsiyasida olinadigan
ko‘rsatkichlarga nimalar kiradi?
2. Tikuvchilik materiallarining bir davrli deformatsiyasida olinadigan
ko‘rsatkichlar nimalardan iborat?
3. Tikuvchilik materiallarining ko‘p davrli deformatsiyasida olinadigan
ko‘rsatkichlarni aytib bering.
4. Uzilishda uzayish formulasini keltiring.
5. Uzilishdagi bajariladigan ish formulasini yozing.
6. Cho‘zilish diagrammasida to‘liqlik diagramma koeffitsienti qanday
aniqlanadi?
Eslab qoling!
Mustahkamlik, uzilish-uzayishi, uzilishdagi ish, qayishqoq, elastik, plastik,
qoldiq davrli deformatsiya, chidamlilik, to‘liq uzayish, bir davrli, yarim
davrli, ko‘p davrli deformatsiya.

109
2-§. Tikuvchilik gazlamalarining egilish deformatsiyasiga
bog‘liq xususiyatlari
Tikuvchilik gazlamalari uchun ahamiyatliligi bo‘yicha egilish defor-
matsiyasi cho‘zilish deformatsiyasidan keyingi o‘rinda turadi.
Gazlamalarga ta’sir etuvchi kuchning miqdori katta bo‘lmasa-da, o‘z
vazni ta’sirida ham osongina egiladi. Egilish deformatsiyasiga bog‘liq
xususiyatlar gazlamalarning bikrligi, burmadorligi va g‘ijimlanmasligidan
iborat.
To‘qimachilik gazlamalarning egili-
shidagi bikrligi deb ularning egilganda o‘z
shaklini o‘zgartirishiga qarshilik ko‘rsa-
tish xususiyatiga aytiladi. Gazlamalar-
ning bikrligi ularni hosil qiluvchi tolalar
va iðlar tuzilishiga va xususiyatlariga,
pardozlash turiga, iðlarning zichligi va
o‘rilishiga bog‘liq. O‘z navbatida gazla-
malarning bikrligi bichish jarayoniga
ta’sir etadi. Bikrlikni aniqlaydigan us-
kunalar 2 guruhga bo‘linadi:
1. Gazlamalarni taqsimlangan kuch
ta’sirida egadigan uskunalar.
2. Gazlamalarni bir joyga yig‘ilgan
kuch ta’sirida egadigan uskunalar.
Birinchi guruhga PT-2 markali
uskuna kiradi (50-rasm).
Ko‘ndalang holatdagi plastinka
ustiga namuna yuk yordamida mahkam-
lab qo‘yilgach plastinkalar soatli mexanizm yordamida pastga qarab ohista
tushadi. Plastinkalar bo‘ylama holatga kelganda namuna ma’lum miqdorda
egiladi. Egilishning miqdori uskunaning ko‘rsatkichidan yozib olinadi.
To‘qimachilik gazlamasining shartli bikrligi B
sh
(mkN·sm
2
) quyidagi
formula yordamida hisoblanadi.
42046

Download 6,51 Mb.