k
À
Z
=
(79)
Ikki qoshni halqa qatorlari orasidagi masofa B (mm) halqa balandligi
deyiladi:
50
b
Â
Z
=
(80)
Halqa uzunligi, L
h
bir halqani hosil qilish uchun sarflangan iðning
uzunligi.
Trikotajning chiziqli toldirilishi E
k
(foiz):
kondalang yonalishda:
4
i
k
k
Å
d Z
= ⋅ ⋅
(81)
bu yerda: d
i
iðning diametri, mm.
boylama yonalish E
b
(foiz):
2
i
b
b
Å
d Z
= ⋅ ⋅
(82)
Trikotajning yuza toldirilishi E
s
(foiz):
2
4
100
i
h
s
d L
d
Å
A B
⋅
− ⋅
=
⋅
⋅
(83)
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Trikotaj matosi qanday tuzilishlariga ega?
2. Trikotaj matosining tuzilish korsatkishlari formulalarini keltiring.
3. Aralash toqimali matolarga misol keltiring.
Eslab qoling!
Halqa qadami, halqa balandligi, lastik, teskari trikotaj, zanjir, triko,
futer toqimasi, plush toqimasi, press toqimasi.
4-§. Notoqima matolarini ishlab
chiqarish usullari
Notoqima matolar deganda tolalar, ið turkumlari yoki siyrak
matolarni biriktirib ishlab chiqariladigan materiallar tushuniladi (16-
jadval).
Notoqima matolar bir necha usulda ishlab chiqariladi. Kiyimlar uchun
ishlatiluvchi notoqima matolarning asosiysi tolalar oramini (xolstni)
tikish asosida olinadi. Bu matolar tabiiy va kimyoviy tolalar yoki ularning
102
aralashmasidan dastlab iflosliklardan tozalanib, song savash va tarash
jarayonidan otkaziladi. Natijada, tolalari bir-biri bilan parallel joylashgan
tolalar orami hosil boladi. Matoni boylamasiga va kondalangiga bir xil
xususiyatli bolishini taminlash uchun tayyorlangan tolalar orami
ozgartgich mashinasiga yuboriladi. Bu yerda tolalar orami ustma-ust
taxlanib, birinchi qavatdagi parallel tolalar matoning boyiga qarab,
ikkinchisi esa eniga qarab yotadi. Bunday joylashish qavatma-qavat
takrorlanadi. Shundan song tayyor tolalar orami kop ignali toqish-
tikish mashinasiga tushadi va tilchali ignalarning turkumi yordamida
trikotajdagi zanjir yoki triko orilishlarida tikiladi. Tikish uchun paxta yoki
kapron iði ishlatiladi. 47-rasmda toqish-tikish usulida notoqima matolarni
olish shakli korsatilgan.
16-jadval
Notoqima matolar
Matolarni tikish
Mexanik usulda
olingan matolar
Fizik-kimyoviy
usulda olingan
matolar
Aralash usulda
olingan matolar
Toqish-tikish
usuli
Ignalar yordamida
tolalarni
biriktirish
Yelimlash,
purkash va
filyeralardan
chiqarib olish
Ignalar yordamida
tolalarni biriktirib
olingan matoni
yelimlash; kigizga oid
usulda matolar olish va
boshqalar
Tolalar oramini
tikish
Tanda va arqoq ið
turkumlarini tikish
Tolalar orami (1) tashigich (2) orqali tayanch stoli (3)ga keltiriladi.
Yuqoridagi stol (4) yordamida tolali oram zichlanadi. Keyin igna (7)lar
yordamida qaviladi. Igna yuqoriga yurib ið (5)ni oziga oladi va yurganda
ozi bilan pastga tortadi.
47-rasm. Toqish-tikish usulida notoqima matolarni olish shakli.
5
2
4
3
6
7
8
9
1
103
Halqasimon taroq (6) iðning tarangligini taminlab turadi. Tayyor
qavilgan mato (8) tolalarining tarkibi va nima maqsadda ishlatilishiga qarab
turlicha pardozlanadi, yani boyash yoki gul bosish, tuk chiqarish va boshqa
jarayonlardan otkaziladi.
Iðlar turkumini tikish usuli bilan matolar boylamasiga va kondalangiga
yotib kesishuvchi ikki ið turkumidagi iðlarni uchinchi ið turkumi bilan
tikish asosida olinadi. Tikish orilishi triko. Bunday matolarni olish uchun
turli iðlar paxta, jun, kimyoviy tolalardan olingan iðlar va sintetik
iðlardan foydalaniladi. Iðlar turkumini qavish usulida olinuvchi notoqima
matolarning sirti tukli ham bolishi mumkin.
Bular har xil xalatlar, sport buyumlari, uyda kiyiladigan poyabzalning
usti hamda texnik maqsadlar uchun ishlatiladi.
Matolarni tikish usulida olinuvchi notoqima matolar gazlama, trikotaj
va boshqa usullarda olingan notoqima matolarni maxsus ignalar bilan tikish
asosida olinadi. Tayyor bolgan matoning ongida halqasimon tuk hosil boladi
va bu mato halqasimon tukli matolarni eslatadi. Asos sifatida qollaniluvchi
material yumshoq, egiluvchan, ignalar kirganda oz mustahkamligini unchalik
ozgartirmaydigan, yengil, iðlari oson siljuvchan bolishi kerak. Tuk hosil
qiluvchi ið sifatida tabiiy va kimyoviy iðlar qollaniladi. Bu iðlar ham yumshoq,
bir tekis, chiziqli zichligi 50, 100, 140 teks bolishi lozim. Bunday notoqima
matolar tikuvchilik va poyabzal, issiqni tutuvchi astar sifatida hamda suniy
moynalar ishlab chiqarishda qollaniladi.
Ignalar bilan sanchish usulida notoqima matolarni olishda tayyor tolalar
orami maxsus ignalar bilan biriktiruvchi mashinaga tushadi (48-rasm). Tolalar
orami (1) taminlovchi panjara (2)ga va tikkasiga ilgarilanma-qaytma ha-
rakatlanuvchi igna tutgich (3)ga uzatiladi. Igna (4) lar pastga tushayotib ozining
tishchalari bilan ayrim tolalarni ilashtirib, tolalar orami orqali olib otadi.
Tepaga chiqqanda ham jarayon takrorlanadi. Bu yerda tolalar orami ozining
tolalari bilan tikilganday boladi. Natijada, ixcham tuzilishdagi mato hosil
boladi. Tolalar orami yuqori (5) va pastki (6) sirtlar orasidan otadi. Bu
sirtlarda ignalar soniga mos keladigan teshiklar mavjud. Bu sirtlar tolalar
oramini zichlashtiradi. Ayrim hollarda bunday matolarning mustahkamligini
oshirish uchun tolalar orami orasiga siyrak tuzilishdagi mato yoki ið turkumi
qoshiladi. Ignalar bilan sanchish usulida olingan matolar junli movutlarni
eslatadi va paltolar tikishda, texnik maqsadlar uchun ishlatiladi.
Fizik-kimyoviy usulda tolalar orami yoki iðlar turkumi har xil
boglovchi moddalar bilan yelimlab biriktiriladi. Yelimlashning quruq
va hol usullari bor.
Quruq usulida boglovchi moddalar sifatida oson eriydigan tolalar,
plyonkalar, iðlar, kukunlar ishlatiladi. Boglovchi moddalar turli usulda
qoshilishi mumkin: 1) tolalar orami tarkibiga malum miqdorda oson
eriydigan tolalar (kapron, anid va hokazolar); 2) taralgan tolalar
qatlamlari orasiga oson eriydigan iðlar yoki plyonkalar; 3) tolalar
oramasiga oson eriydigan yelimlovchi kukun qoshiladi. Songra tolalar
oramiga yuqori haroratda ishlov beriladi. Natijada, tolalar bir-biriga
104
yopishadi. Bunday usulda olinuvchi notoqima matolar tikuvchilikda kiyim
detallarining ichiga qoyiluvchi qatlamlar, texnikada suzgich qatlamlar
sifatida ishlatiladi.
Hol usulda olinuvchi matolar tolalar oramiga biriktiruvchi yelimlar
singdirib, song malum uskunalar yordamida tolalar orami zichlanadi va
quritiladi.
Yelimlash usuli bilan notoqima matolar olish eng samarali hisoblanadi,
chunki bu usul bilan uzunligi 25 mm li tolalarni ham ishlash mumkin.
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Toqish-tikish usulida notoqima matolarni olish qanday amalga
oshiriladi?
2. Ignalar bilan sanchish usulida notoqima matolar qanday olinadi?
3. Notoqima matolarning olinish usullarini keltiring.
4. Notoqima materiallar deganda qanday materiallarni tushunasiz?
Eslab qoling!
Toqish-tikish usuli, igna sanchish usuli, qavish usuli, notoqima mato,
yelimlash usuli, hol usul, fizik-kimyoviy usul, quruq usul.
48-rasm. Ignalar bilan sanchish usulida notoqima matolarni
olish shakli va ignalar korinishi.
1
7
6
5
8
3
2
4
105
VI BOB
TIKUVCHILIK GAZLAMALARINING
XUSUSIYATLARI
1-§. Tikuvchilik gazlamalarining mexanik xususiyatlari
Toqimachilik materiallarining mexanik xususiyatlari ularning turli
kuchlar tasiriga munosabatini korsatadi. Bu kuchlar esa katta yoki kichik
bolishi hamda bir marta yoki ketma-ket takrorlanib tasir etishi mumkin.
Kuchlar toqimachilik gazlamalarining boyi, eni yonalishida yoki
ularga nisbatan malum miqdordagi burchak ostida tasir etishi mumkin.
Natijada, gazlamalarda egilish, chozilish, buralish va boshqa
deformatsiyalar paydo boladi. Professor G.N.Kukin tasnifiga binoan,
gazlamalarning mexanik xususiyatlari uchta sinf yarim davrli, bir davrli
va kop davrli xususiyatlarga bolinadi. Bir davr deganda gazlamalarning
kuch tasiri ostida bolishi (yuklash), kuch tasiridan boshashi (boshatish)
va dam olishi (dam) tushuniladi.
Yarim davrli mexanik xususiyatlar jumlasiga uzish kuchi, chozilishdagi
uzayish, uzilishda bajarilgan ish, nisbiy uzish kuchi va boshqalar kiradi.
Bu xususiyatlar gazlamaning mutlaq mexanik imkoniyatini hamda
sifatliligini korsatish uchun ishlatiladi. Ularni aniqlash uchun
gazlamalardan eni 50 mm, uzunligi 200 mm, yani 50x200 mm li
tortburchak shaklda namunalar tayyorlanadi. Toqimachilik gazlamalari
uchun kondalang va boylama yonalishlari boyicha alohida aniqlanadi.
Sinovlar PT 250M markali uzish mashinasida otkaziladi. Mashinaning
qisqichlari orasidagi masofa toqimachilik gazlamalari uchun 100 mm ga
teng boladi.
Gazlamalarning uzish kuchi bu yuqorida aytilgan olchovli namunalarni
uzish uchun sarf qilingan kuch. U P
p
harfi bilan belgilanadi va Nyuton
(N) birligida ifodalanadi. Uzish kuchi gazlamalarning mustahkamligini
korsatadi. Gazlamalarning mustahkamligi ularning tola tarkibiga, hosil
qiluvchi iðlarning tuzilishi va chiziqli zichligi, orilishi, zichligi, pardozlash
turiga bogliq. Iðlar qancha yogon va zich bolsa, shuncha mustahkam boladi.
Bosish, appretlash kabi pardozlash jarayonlari gazlamalarning mustah-
kamligini oshiradi, oqartirish, boyash jarayonlari esa mustahkamlikni biroz
pasaytiradi.
Uzish kuchini aniqlash bilan bir paytda namunalarning chozilishdagi
uzayishi ham aniqlanadi. Chozilishdagi uzayishi deb namunalarning
dastlabki uzunligi bilan uzilgungacha chozilgandagi uzunligi orasidagi farqi
tushuniladi. Mazkur korsatkich millimetrda ifodalansa, mutlaq uzayish
deyiladi va L
uz
deb belgilanadi. Namunalarning uzayishi foizda ifodalansa,
nisbiy uzayish (
ε
n
) deb aytiladi va mutlaq uzayishga asoslanib hisoblanadi:
|
