Gazlamashunoslik kopi p65

32
Kontur bo‘yicha iðning hisoblangan kesimi yuzasi quyidagi formula
yordamida hisoblanadi:
0
S
a b
π
= ⋅ ⋅
(2)
Yassilik koeffitsienti esa quyidagi nisbat bo‘yicha aniqlanadi:
ya
b
K
a
=
(3)
Hozirda elementlarning bir-biriga
bilvosita bog‘liqlik ko‘rsatkichlari
pishitish intensivligining ko‘rsatkichi bo‘yicha aniqlanadi.
10-rasm. Paxta iði ko‘ndalang kesimidagi tolalarning joylashish
holati (V.K.Peysaxov bo‘yicha).
11-rasm. Paxta iðida uzunligi
bo‘yicha tolalarning
joylashishi.
Uzunligi bo‘yicha iðlar nisbatan parallel to‘g‘rilangan tolalardan tashkil
topgan bo‘lib, ko‘ndalang kesimidagi tolalarning soni tola va iðlarning
yo‘g‘onligiga bog‘liq. Iðlarning ko‘ndalang kesimi noto‘g‘ri oval shaklida
bo‘ladi. Shuningdek, iðdagi tolalarning joylashishi muhim ahamiyatga ega.
Qayta taralgan iðda tolalar to‘g‘rilangan bo‘lib, unchalik katta bo‘lmagan
yo‘g‘onlikda pishiqligi va silliqligini ta’minlaydi.
Qo‘l mikrotomi yordamida har 0,2 mm da iðning ko‘ndalang kesim
yuzi tayyorlanadi. Bu esa har bir tolaning ið o‘qiga va konturiga nisbatan
holatining o‘zgarishini aniqlab beradi.
18,5 teksli iðning 32 ketma-ketlikda
qirqilgandagi tolaning holati 10-rasmda
ko‘rsatilgan.
11-rasmda uzunligi bo‘yicha tolalarning
joylashish shakli keltirilgan bo‘lib, bunda
iðdagi tolaning o‘zgaruvchan qadam va
radiusli chiziq bo‘yicha joylashganligi ko‘rinib
turibdi.
Iðlarning asosiy xususiyatlaridan biri,
ularni tashkil etuvchi tanho tolalarning
joylashishidir. Iðlarni tashkil etuvchi tolalar
siqilgan holatda bo‘ladi. Shu sababli, iðlardagi

33
tolalarni mikroskop orqali kuzatish juda
murakkab bo‘lgani uchun iðlarda
joylashgan tolalarni belgilangan usul
orqali ko‘rish mumkin. Ið tolalarini
tekshirishda qo‘shimcha qora rangga
bo‘yalgan 0,5–1%gacha ishlangan iðlar
yuzasining tuzilishini mikroskop ostida
ko‘rish mumkin. Belgilangan tolali
iðlarga immersiyali suyuqlik qu‘yiladi,
sindirish ko‘rsatkichining koeffitsienti
bo‘yalmagan tolalarning sindirish
ko‘rsatkichi koeffitsientiga teng bo‘ladi.
Asosiy bo‘yalgan tolalarda yaltiroq va to‘q
rangli tolalar mikroskop ostida yaxshi
ko‘rinadi. Ularni chizish va rasmga olish
mumkin.
Iðlarning yo‘g‘onligi va uzunligi
bo‘yicha tashkil etgan tanho tolalarning
baholi ko‘rinishi uchun V.Morton
migratsiya koeffitsientini qo‘llashni
taklif etgan. 12-rasmda iðning belgilangan tartibdagi ko‘rinishi tasvirlangan.
Migratsiya koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
1 1
2 2
...
i i
n n
i S
i S
i S
i S
Ñ
RL
RL
RL
RL
=
+
+ +
=
∑
(4)
bu yerda: R – iðning radiusi; L
– ið kesimining uzunligi.
Ko‘ndalang kesimda turli tola-
larning taqsimlanishi va turli yo‘g‘on-
likdagi tola, iðning to‘ldirilishi, uning
kesim shakli bo‘yicha iðdagi tolalarning
o‘zaro joylanishini o‘rganish zarur.
Buning uchun avtomatlashtirilgan op-
tik analizatorlar qo‘llaniladi. “Reyxart”
(Avstriya) firmasining MOA-AM/3
optik analizatori bilan qurilmaning
blok sxemasi 13-rasmda berilgan.
Tasvirlovchi mikroskop Vizapon
magnitli ekran (2)da ið ko‘ndalang
kesimining kattalashtirilgan qismini
tasvirlaydi. Asbob optoelektron datchik
(3)dan, hisoblash bloki (4), elektron
tablo (5) va yozish qurilmasi (6)dan
Magnitli
ekran-2
→
→
→
→
Tasvirlovchi
mikroskop-1
Optoelektron
datchik-3
Hisoblash
bloki-4
Elekton
tablo-5
Yozish
qurilmasi-6
13-rasm.
“Reyxart”
firmasining
MOA-AM/3
optik analizatori
bilan
qurilmaning
blok-sxemasi.
↓
12-rasm. Paxta iðida (a) va
turli eshilgan iðlarda (b)
tolalarning iðning geometrik
o‘qiga nisbatan joylashishi.
b
a
3 – Gazlamashunoslik

34
tashkil topgan. Yuzaga keladigan impulslar hisoblash blokining qurilmasidagi
o‘lchash quvuri orqali yo‘naltiriladi. O‘lchashning statistik natijalari elektron
tabloda yoki yozish qurilmasining tasmasida hisoblanadi.
14-rasmda pishitilgan iðlar uchun iðlarning o‘zaro joylashishi
ko‘rsatilgan. Bunday tuzilish to‘daning pishitilgan iðlari uchun ham
taalluqlidir.
2-jadval
To‘da iðlaridagi tanho iðlarning soni
14-rasm. Pishitilgan iðlarning tuzilishi:
a–quvurli; b–sterjenli; d–parmali.
a
b
d
To‘qimachilik iðlarining atama va ta’riflari GOST 13784-70 standartiga
binoan belgilangan.
To‘qimachilik iði – egiluvchan, ma’lum mustahkamlikka ega, ko‘ndalang
kesim yuzasi kichik va uzluksiz uzunlikdagi to‘qimachilik materiallari ishlab
chiqarish uchun zarur jism.
Tanho i𠖠bo‘ylamasiga shikastlanmasdan bo‘linmaydigan to‘qima-
chilik iði.
To‘da (kompleks) iði – ikki yoki undan ortiq tanho iðlarning bo‘ylama-
siga qo‘shilishidan hosil bo‘lgan to‘qimachilik iði.
Yigirilgan i𠖠to‘qimachilik tolalarining yelimlanishi yoki eshilishidan
hosil bo‘lgan to‘qimachilik iði.
Pishitilgan to‘qimachilik iði – ikki yoki undan ortiq to‘da iðlarini yoki
yigirilgan iðlarini birgalikda eshish yo‘li bilan olingan ið.
To‘dali to‘qimachilik pishitilgan ið – bir yoki undan ortiq to‘dali
to‘qimachilik iðlarini eshish yo‘li bilan hosil bo‘lgan ið.
Pishitilgan yigirilgan i𠖠ikki yoki undan ortiq yigirilgan iðlarining
eshilishidan hosil bo‘lgan to‘qimachilik iði.
Ið
Atsetat
Uchlanma
atsetat
Sintetik
Har xil chiziqli zichlikdagi (teks) to‘da iðlaridagi
tanho iðlarning soni
22,2
-
-
6,8
-
-
12
14, 16
15
12
16
15, 19
-
26
22, 25
-
26
26
-
25,3
35
-
33, 38
32, 38,
40
-
3,3
5
6,7
8,4
11
13,3
16,6

35
Qurama i𠖠kimyoviy xossalari, tola tarkibi turlicha bo‘lgan, turli
tuzilishga ega yigirilgan iðlarining bir-biridan farqlanishi bo‘yicha hosil
qilingan va yigirilgan to‘dali to‘qimachilik iði.
Qo‘shilgan to‘qimachilik iði – ikki yoki undan ortiq bo‘ylamasiga
qo‘shilgan iðlar.
Tabiiy i𠖠tabiiy tola yoki iðakdan hosil qilingan to‘qimachilik iði.
Kimyoviy i𠖠tabiiy yoki sintetik yuqori molekulali modda eritmalaridan
shakllantirish yo‘li bilan olinadigan to‘qimachilik iði.
Sun’iy i𠖠tabiiy yuqori molekulali birikma moddalardan hosil qilingan
kimyoviy ið.
Sintetik ið – sintetik yuqori molekulali birikmali moddalardan hosil
qilingan kimyoviy ið.
Issiq ishlov berilgan i𠖠belgilangan xossalari bo‘yicha issiqlik yoki
namlik ta’sirida qayta ishlangan to‘qimachilik iði.
Ishlov berish usuli bo‘yicha oqartirilmagan, oqartirilgan, bo‘yalgan,
chiðor, mulinali iðlar ajratiladi.
Shakldor i𠖠takrorlanuvchi tugun va halqalardan iborat tuzilishga
ega to‘qimachilik iði.
Chirmovuqli i𠖠iðning uzunligi bo‘yicha tola yoki boshqa ið bilan
chirmovlangan turi.
Teksturlangan ið – nisbiy hajmini yoki cho‘ziluvchanligini oshirish
uchun qo‘shimcha qayta ishlangan ið.
Katta hajmli i𠖠pishitilish jarayo-
nida issiqlik bilan qo‘shimcha ishlov
berish asosida nisbiy hajmi kattalash-
tirilgan to‘qimachilik iði.
Bir jinsli i𠖠bir xil moddalardan
hosil qilingan to‘qimachilik iði.
Aralash i𠖠har xil jinsli, ikki yoki
undan ortiq tolalar aralashmasidan olin-
gan to‘qimachilik iði.
Turlangan ið – qo‘shimcha kim-
yoviy yoki fizik ishlov berish yo‘li bilan
olingan to‘qimachilik iði.
Shakldor va teksturlangan iðlarning
tuzilishi turlicha bo‘ladi. Teksturlangan
iðlarga ko‘pincha maxsus ta’sirlarga jalb
etilgan sintetik iðlar kiradi, natijada
ularning tuzilishi va xossalari ma’lum
miqdorda o‘zgaradi (15-rasm).
Kimyoviy tanho tolalarni pishitib,
sun’iy va sintetik to‘da iðlari olinadi. Kam
pishitilgan, ko‘p pishitilgan (muslin), juda
ko‘p pishitilgan (krep), shakldor sun’iy
va sintetik iðlar; tuguncha-tugunchali,
15-rasm. Tuzilishi va olinish
usuli turlicha bo‘lgan
teksturlangan iðlar:
a–elastik; b–meron; d–gofron;
e–buramali, trikotaj matoga issiq
ishlov berib olingan;
f–buramali, tishli g‘ildiraklar
orqali o‘tgan; g–o‘zgaruvchan
yo‘nalishdagi buramalar bilan;
h–bitta halqali; i–aralash halqali;
j–shakldor halqali.
a
b
d
e
f
g
h
j
i

36
burama, to‘lqinsimon, murak-
kab, eponj, pilik effektli, tashqi
o‘ramli, sinel; maxsus pishitilgan
iðlar; mosskreplar, teksturlangan
iðlar ishlab chiqariladi (16-rasm).
Teksturlangan iðlar gazlama-
ning mayinligini, hajmdorligini
oshiradi, issiqni saqlash xossalarini
yaxshilaydi. Kimyoviy tolalardan
olingan teksturlangan iðlar yuqori
elastik, aralash (komelan, okelan),
buramador (gofron) va halqasimon
(taslan) bo‘lishi mumkin. Yuqori
elastik iðlarni tashkil etuvchi tolalar
juda buramador bo‘ladi. Elastik iðlar
400 %gacha cho‘ziluvchan va juda
qayishqoqdir. Elastik iðlar maxsus
pishitilib va termik ishlov berilib,
termofiksatsiya qilinadi. Burami
bo‘shatilganda o‘ramlar iðdan
qochadi va ið bo‘sh va hajmdor
bo‘lib qoladi.
Komelan “Kome” mashina-
sida olinadi. Mashinaning o‘ziga xos
xususiyati shundaki, unda qayish-
qoq tasmadan iborat burash
mexa-nizmi bo‘lib, ið aylanib
turgan tasma sirtiga tegib buraladi. Hosil bo‘lgan burmani qotirish uchun
iðlar termofiksatsiyali jarayondan o‘tkaziladi.
Okelan iðlari o‘zak va o‘rama iðlardan iborat bo‘lib, o‘zak iðlar sifatida
“Kome” mashinasida tayyorlangan atsetat iðlar, o‘rama iðlar sifatida kapron
iðlar ishlatiladi. Okelan iðlar qayishqoq, hajmdor, tashqi ko‘rinishidan jun
iðlariga o‘xshaydi. Yuqori elastik iðlar sof holda ham, boshqa tolalarga
aralashtirilgan holda ham gazlamalar va ichki trikotaj matolarini tayyorlashda
ishlatiladi.
Buramador gofron iðlardan gazlamalar, trikotaj, g‘altak iðlar tayyor-
lashda foydalaniladi. Gofron iðlar olish uchun silliq elementar ið burmalovchi
qurilmadan o‘tadi, u yerda maxsus roliklar yordamida burmalanadi, so‘ngra
qizigan naychali kamera orqali o‘tib, buramadorligini saqlaydigan holga
keltiriladi. Gofron iðlardan tayyorlangan buyumlar yengil, qayishqoq,
to‘zishga juda chidamli bo‘ladi.
Halqasimon iðlar teksturlangan iðlar ichida zichligi eng yuqorisi hisoblanadi.
Ularning sirtida ayrim tolalar halqalar hosil qiladi. Halqalar hosil qilish uchun
to‘da iðga qisilgan havo oqimi ta’sir ettiriladi. Halqasimon iðlar jun iðlarga
o‘xshaydi va gazlamalar, trikotaj hamda sun’iy mo‘yna tayyorlashda ishlatiladi.
16-rasm. Shakldor iðlar:
1–buramador; 2–tuguncha-
tugun-chali; 3–halqasimon;
4–burama-simon; 5–to‘lqinsimon;
6–murakkab; 7–eponj; 8–pilik
effektli; 9–tashqi o‘ramli; 10–sinel.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

37
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Iðlarning asosiy xususiyatlari haqida ma’lumot bering.
2. To‘qimachilik va tanho to‘qimachilik iðlariga ta’rif bering.
3. To‘da va yigirilgan iðlarni ta’riflang.
4. Pishitilgan va qurama iðlarni tushuntiring.
5. Teksturlangan va chirmovuqli iðlar deganda nimani tushunasiz?
Eslab qoling!
To‘qimachilik iði, tanho ið, to‘da iði, yigirilgan ið, pishitilgan ið, to‘dali
to‘qimachilik pishitilgan ið, qurama ið, qo‘shilgan ið, tabiiy ið, issiqlik ishlov
berilgan ið, shakldor ið, chirmovuqli ið, turlangan ið, bir jinsli ið, katta
hajmli ið, teksturlangan ið.
3-§.To‘qimachilik iðlarining chiziqli zichligini aniqlash
To‘qimachilik sanoatida turli xil tuzilishdagi va yo‘g‘onlikdagi iðlar
ishlab chiqariladi. Shu sababli, to‘qimachilik iðlarining yo‘g‘onligi
ko‘ndalang kesimi yuzasi, chiziqli o‘lchovi yoki chiziqli zichligi deb
ataluvchi uzunlik birligiga to‘g‘ri kelgan massa bilan ta’riflanadi. Iðlarning
yo‘g‘onligini bevosita o‘lchash bilan to‘g‘ri natija olib bo‘lmaydi. Chunki
ularning ko‘ndalang kesimi noto‘g‘ri geometrik shaklga ega, ya’ni silindr
shaklda emas. Bunday iðlarning diametri bir xil bo‘lsa ham, ko‘ndalang
yuzasi har xil bo‘ladi. Iðlarning yo‘g‘onligini aniqroq qilib ularning
ko‘ndalang kesimi yuzasi orqali aniqlash mumkin. Lekin, bu usul murakkab
va ko‘p vaqt talab qiladi. Shuning uchun, iðlarning yo‘g‘onligi uzunlik
birligiga to‘g‘ri kelgan massa bilan ifodalanadi. Bu ko‘rsatkich iðlarning
chiziqli zichligi deb ataladi. Uning formulasi:

Download 6,51 Mb.