Gazlamashunoslik kopi p65

49
L
T
= n .L (31)
Tuklarning yuzalari yig‘indisi tuklar soni, o‘rtacha uzunligi va o‘rtacha
ko‘ndalang kesimi yuzalari yig‘indisini hisobga oladi:
S
T
= L.d
T
(32)
bu yerda: d
T
– tola diametri.
To‘qimachilik iðlarining tukdorligini aniqlash uchun bir qancha usullar
mavjud, shulardan biri gravimetrik usul. Bu usulda tukli va tuksiz ið
massasining farqlanishini aniqlash orqali iðning tukdorligi baholanadi.
Gravimetrik usulda tuklarning soni, o‘rtacha uzunligi hisobga olinmay, tuklar
massasi hisobga olinadi. Tuklarni bunday baholash usulining aniqligi past.
1
2
3
4
6
5
24-rasm. Elektrostatik usul yordamida iðlarning
tukdorligini aniqlash sxemasi.
Tasviriy usulda iðning tasviri optik tizim yordamida ekranga tushiriladi
hamda 1 mm uzunlikdagi iðga mos keluvchi tuklar soni hisoblanadi. Ba’zida
tuklarni, ayniqsa, yuqori tukdorlikda bir-biridan ajratish juda murakkab.
Keyinchalik bu usul tuklar sonini hisoblashda va uzunligini o‘lchashda
takomillashtirildi. Masalan, iðlarning tukdorligini aniqlashda qo‘shimcha
ravishda iðlarning kichik ko‘rinishdagi rasmlari olinadi. Natijada, tuklarning
o‘rtacha uzunligi, 1 mm uzunlikdagi tuklar soni, tuklar uzunligining
umumiy yig‘indisi hisoblanadi. Bu usul iðlarning tukdorligini aniqlashda
ancha aniq bo‘lsada, ko‘p mehnat talab etadi.
Elektrostatik usulda yuqori kuchlanishdagi generator orqali tukli iðlar
o‘tganda hosil bo‘lgan elektrostatik zaryadlar halqali elektrod bilan ajratib
olinadi. Elektrostatik usul yordamida iðlarning tukdorligini aniqlash sxemasi
24-rasmda berilgan.
Yuqori kuchlanishdagi generator bilan elektrostatik maydon (2) hosil
qilinadi. Shu maydondan ið o‘tganda iðning tuklari ið o‘qiga nisbatan
zaryadlanib qutblanadi. Natijada, tuklar tekislanadi, bir-biridan ajraydi. Trubka
(4) orqadi ið o‘tganda tuk uchlaridagi zaryadlar ajratib olinadi va kondensator
(6)ga yig‘iladi. Hosil bo‘lgan zaryad galvanometr (5) bilan o‘lchanadi.
4 – Gazlamashunoslik

50
Fotoelektrik usul uzluksiz o‘lchanayotgan iðdagi uzunlik birligiga to‘g‘ri
keluvchi tuklar sonini avtomatik qayd etish imkonini beradi. Bu usullar
tukdorlikni baholashda keng qo‘llaniladi.
Yorug‘lik manbasi (1)dan (25-rasm) chiqayotgan yorug‘lik oqimi linza
(2)lar bilan yo‘naltirilib, yorug‘lik oqimiga perpendikular harakatdagi iðni
yoritadi. Tuklar yorug‘lik oqimini qisman ushlab qoladi (yutadi yoki
tarqatadi). Ma’lum balandlikda joylashgan kenglikdagi diafragmali
fotoelementga iðlarda tuklar qancha ko‘p bo‘lsa, yorug‘lik shuncha kam
tushadi. Signal kuchaytiriladi va yozuv qurilmasi bilan qayd etiladi.
Tuklarni katta aniqlikda o‘lchash uchun yuqori kuchlanishdagi
generator (4) elektrodlari yordamida qo‘shimcha ravishda qutblantiriladi.
Tuklarning integral mezonini aniqlash uchun ið tukdorligini
aniqlashdagi tuk uzunligining yig‘indisi turli balandlikda joylashgan bir
qancha qo‘zg‘almas datchiklar yordamida amalga oshiriladi.
Iðlarning tukdorligini aniqlash uchun “Sherli” (Angliya) firmasining
fotoelektrik uskunasidan keng foydalaniladi. Bu uskuna yordamida 1 m
uzunlikdagi iðda 3 mm uzunlikdagi umumiy tuklar sonini, undan tashqari
1 m iðdagi 1 mm qadami bilan 0 dan 10 mm gacha uzunlikdagi
differensiallashgan tuklar sonini aniqlash mumkin.
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. To‘qimachilik iðlarining tukdorligi haqida ma’lumot bering.
2. Iðlarning tukdorligini aniqlash usulini aytib bering.
3. Fotoelementli asbobning tuzilishi va ishlash tartibini tushuntiring.
4. Elektrostatik usul asosida iðlarning tukdorligini aniqlash usulini keltiring.
5. Ið tukdorligi qanday ahamiyatga ega?
Eslab qoling!
Ið tukdorligi, tukdorlik miqdori, iðlarning tukdorlik ko‘rsatkichi, tuklar soni,
elektrostatik usul, fotoelementli asbob, tuklarning integral mezoni.
25-rasm. Fotoelementli uskuna.
1
2
3
4
5

51
6-§. To‘qimachilik iðlarining nuqsonlari
Yigirish ishlab chiqarishda mahsulotlarning nuqsonlarini nazorat qilish
hamda sinash va ularning hosil bo‘lish sabablarini aniqlashda eng muhim
hisoblanadi. Ið nuqsonlari ishlab chiqarish jarayonidagi texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlarga va yigirish, to‘quvchilik mahsulotlarining fizik-mexanik
xossalariga katta ta’sir etadi.
Yigirilgan ið va iðlarda nuqsonlar hosil bo‘lishiga asosiy sabab, past
sifatli va iflos xomashyodan foydalanish va mexanizmlarning nosozligidadir.
Yigirilgan va kompleks iðlarda quyidagi nuqsonlar uchraydi:
Ifloslangan i𠖠yaxshi tozalanmagan xomashyodan tayyorlangan ið.
Iflos paxta iðida, odatda, chigit po‘stloqlari, g‘o‘za barglari va ko‘sak
parchalari bo‘ladi. Jun iðga turli chiqindilar, zig‘ir iðga yog‘och qismlari
yopishgan bo‘lishi mumkin.
Moy tekkan va kirlangan iðlar – iðlarga surkov moylari va boshqalar
tegishidan hosil bo‘ladi. Yigirilgan ið va gazlamalar qaynatilganda iflosliklar
ketadi, moy tekkan joylar esa dog‘ bo‘lib qoladi.
Davriy (ketma-ketlik bilan keladigan) yo‘g‘on joylari bor iðlar – bunday
nuqson pilta va pilikni notekis cho‘zish natijasida paydo bo‘ladi. Ayrim
joylarida yo‘g‘onlashgan qismlari bo‘lgan yigirilgan ið tolalar yaxshi
pishitilmaganligi oqibatida kelib chiqadi.
Chiziqli zichligi bo‘yicha notekis ko‘rinishli yigirilgan iðlar – bir
yoki bir qancha iðlarning yo‘g‘onligi har xil bo‘lganda yuzaga keladi.
Do‘mboqlar (shishki) – iðlarga momiqning o‘ralib qolishi natijasida
paydo bo‘ladigan kalta-kalta yo‘g‘onliklar.
Yo‘g‘onlashgan iðlar – pilik uzilishi, uning uchi boshqa pilikka
o‘ralashib qolishi natijasida paydo bo‘ladi.
Xom iðaklarda uchraydigan asosiy nuqsonlar turlicha bo‘lib, ular qisqa-
qisqa yo‘g‘onlashgan joylar, uzunroq zich joylashgan qismlar, ið sirtiga
chiqib turadigan va ko‘chgan iðak uchlari, pilla iðlari turlicha taranglashganda
bir yoki bir necha iðning o‘rtadagi iðlarga spiralsimon ko‘rinishda o‘ralib
qolishidan iborat.
Sun’iy iðlarda esa quyidagi nuqsonlar uchraydi: viskoza iðlarining notekis
tovlanishi yoki unchalik tovlanmasligi (iðlarni ortiqcha ravishda kislotali
vannalarda cho‘ktirish natijasida paydo bo‘ladi), iðlarning turlicha tuslanishi
(yigiruv eritmasi bir jinsli bo‘lmaganda va kirlanganda hosil bo‘ladi),
iðlarning tukdorligi – uzilgan va ið sirtiga chiqib qolgan tanho iðlarning
uchlari (yigiruv eritmasi havo pufakchalaridan yaxshi tozalanmaganda va
eritma unchalik qovushqoq bo‘lmaganda yuzaga keladi), buramadorlik –
kalta qismda iðlarning to‘lqinsimon buramadorligi.
Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha yigirilgan iðlar sinfini aniqlash. Paxta iðlarining
tashqi ko‘rinishi GOST 15818-70 standarti bo‘yicha aniqlanadi; kalta kesimli
notekislik, tugunchalar (ingichkalashish, yo‘g‘onlashish); ko‘z bilan
ko‘rinadigan, chigit qismlari, barg, po‘stloqli tola, ko‘sak parchalari, turli
tashqi nuqsonlar va hokazo. Ular A, B, D sinflarga ajratiladi.

52
A 20 30 40 30 100
B 80 120 140 120 200
D 120 200 220 200 -
Tozalik sinfi
Yigirilgan iðning tozaligini aniqlash uchun 1 g kalava
iðidagi ruxsat etilgan eng yuqori nuqsonlar miqdori
O‘rta tolali paxtadan olingan
kardali ið
Hamma chiziqli zichlikdan
qayta taralgan iðlar
Yigirilgan iðning chiziqli
zichligi
O‘rta
tolali
paxtadan
Ingichka
tolali
paxtadan
30 dan
kam
30 dan 50
gacha
50 dan
yuqori
Yigirilgan iðlarning sinfini aniqlash uchun kamida 10 ta naychali ið
tanlanadi. Har bir mahsulot birligi 1,5 mm oralig‘ida ekranli o‘rash
asbobidagi qora taxtachaga 100 m uzunlikkacha o‘raladi va har bir tomoni
uchun iðning sinfi etalon ko‘rsatkichlariga solishtirish yo‘li bilan
aniqlanadi.
Yigirilgan iðlarni taxtachaga o‘rash ishlari bir maromda olib boriladi.
Yigirilgan iðlardagi nuqsonlarni oson hisoblash uchun o‘ralgan iðga qora
kartondan andaza joylashtiriladi. Bu andaza 10 ta to‘rtburchakka bo‘linadi.
Har bir to‘rtburchakning balandligi 20 mm, eni esa o‘ralgan 25 ta iðni
ko‘rish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi, 1 tomonda 5 m va 2-tomonda 5 m
uzunlikdagi ið nuqsonlarining yig‘indisi hisoblanib, 6-jadvalga solishtirilib
iðning sinfi aniqlanadi.
6-jadval
Iðlar sinfi
Olingan natija bo‘yicha 1 g iðga to‘g‘ri kelgan nuqsonlar soni quyidagi
formula bilan aniqlanadi:
1
3
10

Download 6,51 Mb.