Gazlamashunoslik kopi p65

84
2. To‘qimachilik tola va iðlarining elektrlanuvchanligi tushunchasini
izohlab bering.
3. To‘qimachilik tola va iðlarining dielektrik yo‘qotuvchanligi deganda
nimani tushunasiz?
4. Elektr maydon kuchlanganligi tushunchasini tahlil eting.
5. To‘qimachilik tola va iðlarining elektr o‘tkazuvchanligini tushuntiring.
6. Elektr mustahkamlik deganda nimani tushunasiz?
Eslab qoling!
Elektrlanuvchanlik, dielektrik yo‘qotuvchanlik, o‘tkazuvchanlik, elektr
mustahkamligi, elektr o‘tkazuvchanligi, elektr maydon kuchlanganligi,
solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik, potensial, diðol-segmentli yo‘qotilishi,
diðol-guruhli yo‘qotilish, faol o‘tkazuvchanlik, kondensator sig‘imi,
tangens burchagi, o‘zgaruvchan tok chastotasi.
V BOB
TIKUVCHILIK MATERIALLARINING
TUZILISHI
1-§. To‘quvchilik jarayonlari bo‘yicha umumiy
ma’lumotlar
Gazlama o‘zaro perpendikular iðlar tizimining o‘rilishidan hosil
bo‘ladigan tikuvchilik buyumi. Gazlamada uzunasiga yotadigan iðlar tanda
tizimi yoki tanda, ko‘ndalang yotadigan iðlar esa arqoq tizimi yoki arqoq
deyiladi. Tanda va arqoq to‘quv dastgohida o‘riladi.
Tandani to‘quvchilikka tayyorlash uchun ið qayta o‘raladi, tandalanadi,
ohorlanadi. Remizlar va berdoga o‘tkaziladi.
O‘rash mashinalarida ið kalavadan bobinaga qayta o‘raladi. Bunda iðdagi
nuqsonlar yo‘qoladi va iðning uzunligi oshadi.
Tandalash – iðni bir nechta bobinadan 1 ta tanda valigiga yoki to‘quv
navoyiga qayta o‘rash. Bunda bir necha iðning uchi to‘quv navoyiga
mahkamlanadi va bir-biriga yondosh qilib o‘ralib, tanda hosil qilinadi. Yupqa
shoyi gazlama to‘qish uchun tandada 9000 va undan ortiq yondosh iðlar
bo‘lishi mumkin.
Ohorlash – tanda iðlarning pishiqligi, egiluvchanligi, elastikligi
va silliqligini oshirish maqsadida unga maxsus tarkib – ohor shimdirish.
To‘qish paytida tanda iðlari to‘quv dastgohida ancha tarang tortiladi va
remizlar, berdoga va o‘zaro ishqalanadi, shuning uchun ular dastlab
ohorlab olinadi. Ohor tarkibida un, kraxmal, glitserin va boshqa
moddalar bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda ohor tarkibidagi oziq-ovqat

85
mahsulotlari o‘rniga kimyoviy moddalar – poliakrilamid va natriy
silikat ishlatilmoqda.
To‘quvchilikka moslab tayyorlangan tanda va arqoq iðlardan to‘quv
dastgohida (33-rasm) gazlama to‘qiladi. Navoy dastgohdagi maxsus uyaga (1)
o‘rnatiladi. Tanda iðlari (2) navoydan chuvalib, skalo deb ataladigan valik
(3)ni aylanib o‘tadi, tanda kuzatkich lamellari (4) va remizlar (5)dan o‘tadi
va ular yordamida ikki qismga ajralib, bo‘shliq hosil qiladi. Keyin iðlar berdo
(6) panjaralari tishlariga o‘tadi. Berdo iðlarni dastgoh eni bo‘yicha bir tekis
tarqatadi. Hosil bo‘lgan bo‘shliqqa arqoq iði (7) tashlanadi va berdo uni gazlama
cheti (8)ga uradi. Shu tariqa hosil bo‘ladigan gazlamani valyan (10) to‘qish
maydonidan tortib o‘tadi. Gazlama bunda maxsus tayanch – grudnitsa (9)ni
aylanib o‘tadi. Valyandan keyin gazlama tovar valigiga rulon (11) tarzida o‘raladi.
Hozirgi vaqtda ið gazlama sanoatida gazlamalar to‘qish uchun turli-
tuman to‘qish dastgohlaridan foydalaniladi. Ularni quyidagi belgilariga ko‘ra
guruhlarga ajratish mumkin:
1) gazlamaning shakllanish jarayoni bo‘yicha – gazlama davriy
shakllanadigan va uzluksiz shakllanadigan dastgohlar mavjud. Gazlama
uzluksiz shakllanadigan dastgohlar dumaloq va yassi bo‘lishi mumkin;
2) arqoq iðini tashlash usuli bo‘yicha – ixcham qistirmali mokili,
mokisiz, rapirali va soploli dastgohlar;
3) ayrim mexanizmlarining loyihasi bo‘yicha.
Mokili to‘quvchilikning asosiy belgisi – unda ið tashlaydigan mokining
mavjudligidadir. Mokida yog‘och naycha, ya’ni arqoq iðining ma’lum
zaxirasi bo‘ladi. Moki bo‘shliqqa dam bir tarafdan, dam ikkinchi tarafdan
kirib, uzluksiz arqoq iðidan gazlama hosil qiladi.
Mokisiz to‘quvchilikning asosiy alomati – to‘qish dastgohida
mokining, ya’ni arqoq kalava iði zaxirasi qo‘yiladigan ið tashlagichning
yo‘qligidir. Mokisiz to‘qish dastgohlarida arqoq iði bo‘shliqqa har xil usulda:
havo yoki suv oqimi ta’sirida, rapiralar va kichik o‘lchamli ið tashlagichlar
yordamida tashlanadi. Arqoq iði qanday usulda tashlanishidan qat’iy nazar,
dastgohning har bir ish siklida bo‘shliq orqali ið tashlagich o‘tib, o‘zi
33-rasm. To‘quv dastgohining tuzilishi.
1
2
3
4
5
7
6
8
9
10
11

86
bilan birga bir tashlam iðni, ya’ni gazlamaning eniga teng uzunlikdagi iðni
olib o‘tadi. Bu hol ið tashlagich, ya’ni bo‘shliq o‘lchamlarini kichraytirishga
imkon beradi. Natijada, iðlarining deformatsiyalanishi va ularning uzilishi
kamayadi.
Shuningdek, dastgohda arqoq iðining katta o‘ramidan foydalanishga imkon
tug‘iladi. Bunda dastgohni arqoq iði bilan ta’minlash jarayoni qisqarishi
mumkin.
Mokili dastgohlar quyidagi kichik guruhlarga bo‘linadi:
a) arqoqni avtomatik almashtirish mexanizmining bor-yo‘qligiga ko‘ra
– mexanik va avtomatik dastgohlar;
b) dastgohning ish kengligiga qarab – ensiz va enli dastgohlar. Ish
kengligi 100 sm gacha bo‘lgan dastgohlar, odatda, ensiz dastgohlar deb,
ish kengligi 120–175–250 sm li dastgohlar enli dastgohlar deb ataladi;
d) dastgoh nechta moki bilan ishlay olishiga qarab – bir va ko‘p
mokili dastgohlar. Guldor gazlamalar to‘qiladigan ko‘p mokili dastgohlarda
har qaysi rangdagi arqoq alohida mokiga o‘tkaziladi;
e) to‘qish dastgohiga o‘rnatiladigan bo‘shliq hosil qilish mexanizmining
xiliga qarab – ekssentrikli, karetkali va jakkard dastgohlari.
Ekssentrikli bo‘shliq hosil qilish mexanizmlari o‘rilishi uncha murakkab
bo‘lmagan gazlamalar to‘qishda ishlatiladi. Murakkabroq o‘rilishli
gazlamalar to‘qishda dastgohlarga ko‘p remizali karetkalar o‘rnatiladi. Yirik
gulli gazlamalarni faqat jakkard mashinalari bilan jihozlangan dastgohlarda
to‘qish mumkin.
Rapirali dastgohlar bitta bikr rapirali, ikkita bikr rapirali, bitta
egiluvchan va ikkita egiluvchan rapirali dastgohlarga bo‘linadi. Rapirali
dastgohlardan ið gazlama sanoatida kam foydalaniladi. Hozirgi vaqtda qalin
gazlamalar to‘qiydigan rapirali dastgohlar ishlab chiqarilmoqda.
Keyingi yillarda mokisiz pnevmatik, gidravlik va pnevmorapirali to‘quv
dastgohlari ko‘plab ishlab chiqarilmoqda va keng qo‘llanilmoqda. Mokili
to‘quv dastgohlaridan farqli ravishda mokisiz to‘quv dastgohlari juda
unumli, deyarli shovqinsiz ishlaydi va iðni kam uzadi.
Mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mokisiz to‘quv dastgohlarining asosiy
tiðlari STD va STB dastgohlaridir. Mokisiz pnevmorapirali to‘quv
dastgohlarining to‘quv zeviga bir vaqtda o‘ngdan va chapdan ikkita qattiq
naycha – rapiralar kiritiladi. Ular batan o‘rtasida birlashib, quvur hosil qiladi.
Bu quvurga o‘lchangan arqoq iði tashlanadi, so‘ngra rapiralar zevdan chiqadi,
arqoq ið o‘ng tomondan gazlama chetidan qirqiladi va berdo gazlama chetiga
o‘raladi. Pnevmorapirali dastgohda to‘qilgan gazlamaning ikki tomonidan 1
sm dan hoshiyasi bo‘ladi. Chexiyada ishlab chiqarilgan mokisiz (gidravlik)
to‘quv dastgohlarida arqoq iðini suv tomchilari tashlaydi.
To‘quvchilik nuqsonlari. Ið uzilganda va dastgoh mexanizmlari
nosozligidan to‘quvchilik nuqsonlari kelib chiqadi. Bunday nuqsonlar
gazlama va to‘quvchilik buyumlarining sifatiga (naviga) ta’sir qiladi.
To‘quvchilik buyumlarining ko‘rinib turadigan detallaridagi nuqsonlari
buyumning navini pasayishi, hatto yaroqsizlikka olib kelishi mumkin.

87
Shuning uchun bichish paytida: bir yoki ikki qo‘shni tanda iðlarning
yo‘qligi (blizna); bir yoki ikki qo‘shni arqoq iðlarning yo‘qligi (prometka);
ma’lum joyda tanda gazlama navida yotishi va arqoq bilan o‘rilishmasligi;
ma’lum joyda gazlama sirtida yotishi va tanda bilan o‘rilishmasligi
(podnirka); arqoq ið siyrak joylar (nedoseka); arqoq ið zich joylar
(zaboina); arqoq ið siyrak joylar bilan zich joylar galma-gal kelgan
joylar (nerovniy boy); ikki tanda ið xuddi bittadek o‘rilgan joy
(parochka); arqoq ið qalinlashgan joy (slet utka); agar arqoq iði kalava
oxiridan dastalanib kelsa va shu holda o‘rilib ketsa; arqoq halqalari arqoq
ið uncha tarang bo‘lmaganda paydo bo‘lsa; qo‘sh o‘rilish (podpletina):
uch yoki undan ko‘p tanda iðlari uzilib, arqoq iðiga noto‘g‘ri o‘rilishidan
hosil bo‘lsa; to‘quv dastgohining qismlari gazlamani shikastlantirganda
paydo bo‘ladigan turli o‘lchamdagi teshiklar; kir va moy dog‘lar; to‘quv
dastgohi ko‘proq moylab yuborilganda va ehtiyot bo‘linmaganda paydo
bo‘lishi mumkin; to‘quv naqshining buzilishi – gazlamaning ayrim
joylarida to‘quv naqshning belgilangan naqshiga to‘g‘ri kelmasligi kabi
nuqsonlar hisobga olinadi.
To‘quvchilik buyumlarining navini aniqlashda to‘qimachilik nuqsonlari
gazlamaning tola tarkibiga va buyumning vazifasiga qarab belgilanadi.
Jun gazlamalardan tikilgan birinchi va ikkinchi navli buyumlarning
ko‘rinadigan detallarida 5 ta arqoq iði siyrak joylar bo‘lishiga, har xil arqoq
polosa yoki buzilgan naqsh bo‘lishiga, 3 va undan ko‘p tanda iðlar uzilgan
joy (1 sm gacha) bo‘lishiga, arqoq iði o‘rilishgan, och rangli gazlamalardan
qilingan buyumlarda dog‘ bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi; 3-navli buyumlarda bunday
nuqsonlarning o‘lchamlari yoki soni cheklanadi. Masalan: 5 mm gacha dog‘
bo‘lishi, bir joyda 3 yoki undan oshiq tanda iðlari uzilib, arqoq iðiga noto‘g‘ri
o‘rilishi yoki arqoq iðlari siyraklashgan joy bitta bo‘lishi mumkin.
Turli tolali tarkibdagi gazlamalardan tayyorlangan 1-navli buyumlarda
ikki qo‘shni tanda iði bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Buyumlarning yashirin
joylaridagi ba’zi to‘quvchilik nuqsonlari hisobga olinmaydi. Arqoq iðlari
siyrak polosalar, 3 va undan ortiq tanda iðlari uzilib, arqoq iðiga noto‘g‘ri
o‘rilishgan joylar esa buyumlarning yashirin joylarida ham hisobga olinadi,
chunki ular gazlamaning pishiqligiga ta’sir qiladi. To‘quvchilik buyumlarida
teshiklar, sitilgan joylar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Gazlama tushunchasiga ta’rif keltiring.
2. To‘quv dastgohi qanday tuzilgan?
3. To‘quvchilik nuqsonlari nimalardan iborat?
4. Ohorlash jarayoni nima?
5. Tandalash deganda nimani tushunasiz?
Eslab qoling!
Tandalash, ohorlash, remiz, berdo, moki, rapirali, soploli, ekssentrikli
bo‘shliq, karetkali, jakkard, nuqsonlar.

88
2-§. Tikuvchilik gazlamalarining tuzilishi va o‘rilishlari
Tikuvchilik gazlamalarining tuzilishi tanda va arqoq iðlarining o‘zaro
o‘rilishi va bog‘lanishi bilan belgilanadi. Tikuvchilik gazlamalarining tashqi
ko‘rinishi, xossalari va ishlatilishi uning tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi.
Gazlamaning tuzilishini ifodalovshi ko‘rsatkichlardan biri zichligi bo‘lsa,
ikkinchisi ularning o‘rilishidir. Gazlamaning zichligi uning uzunlik birligiga,
odatda, 100 mm ga to‘g‘ri keladigan iðlar soni bilan belgilanadi. Bu
ko‘rsatkich haqiqiy zichlik deb ataladi va tanda bo‘yicha – Z
t
hamda arqoq
bo‘yicha – Z
a
deb belgilanadi. Gazlamaning tanda va arqoq bo‘yicha zichligi
bir-biridan farq qilsa, bunday matolar zichligi notekis gazlama deb, bir-
biriga teng bo‘lsa, zichligi bir tekis gazlama deb ataladi. Odatda, matolarda
tanda bo‘yicha zichlik arqoq bo‘yicha zichlikka qaraganda kattaroq bo‘ladi.
Lekin ba’zi matolarda (satin, poplin kabi) aksincha bo‘lishi ham mumkin.
Haqiqiy zichlik gazlamani hosil qiluvchi iðlarning yo‘g‘onligiga bog‘liq.
Gazlamalarni zichlik bo‘yicha taqqoslash uchun maksimal va nisbiy
zichlik tushunchalari kiritilgan.
Gazlamaning maksimal zichligi shunday shartli zichlikki, unda barcha
iðlarning diametri bir xil va ular bir-biriga bir tekis tegib turadi deb qabul
qilingan.
Nisbiy zichlikni ifodalovchi raqam gazlamaning iðlar bilan to‘lganlik
darajasi haqida tasavvurga ega bo‘lishga va matoning zichligini taqqoslab
ko‘rishga imkon beradi. Nisbiy zichligi yuqori bo‘lgan gazlamalarni tikish
og‘irroq, chunki igna iðlarni uzib yuborishi mumkin. Bunday
gazlamalarni dazmollash ham qiyin, chunki zichligi oshib ketsa, gazlama
og‘irlashadi, qattiqlashadi. Biroq matolarning uzilish va ishqalanishga
chidamliligi oshadi, havo o‘tkazuvchanligi kamayadi. Nisbiy zichligi
kichik bo‘lgan matolar yengil bo‘ladi, havo va bug‘ni yaxshi o‘tkazadi.
Ulardan tikilgan buyumlarning choklari puxta bo‘lmaydi. Bunday
matolar har tomonga osongina cho‘ziladi hamda bichish va tikish paytida
qiyshayib ketadi.
Nisbiy zichlik boshqa so‘z bilan matoning chiziqli to‘ldirilishi deb
ataladi. Nisbiy zichlik E
t,a
(foiz) tanda yo‘nalishida alohida, arqoq yo‘nalishida
alohida quyidagicha hisoblanadi:
,
,
,
31, 6

Download 6,51 Mb.