Gazlamashunoslik kopi p65

120
bu yerda: 
λ – issiqni o‘tkazuvchanlik koeffitsienti, Vt/m.K; S – solish-
tirma issiqlik sig‘imi, 
J
kg K
⋅
; 
ρ – gazlamaning solishtirma massasi, 
3
kg
m
.
4.4-§. Optik xossalar
Gazlamalarining optik xossalari ularning yorug‘lik oqimini miqdor
va sifat jihatidan o‘zgartirish qobiliyatiga bog‘liq. Kiyim modelini tanlash,
buyumning g‘ijimlanuvchanligi, hajmi, o‘lchovi va mutanosibligining ko‘z
bilan idrok etilishi gazlamalarning optik xususiyatlariga bog‘liq. Gazlamaga
tushgan yorug‘lik oqimining bir qismi qaytariladi, ikkinchi qismi
yutiladi, uchinchi qismi gazlamadan o‘tadi. Bu holat quyidagi
koeffitsientlar yordamida ifodalanadi:
1. Yorug‘lik oqimini qaytarish koeffitsienti:
Ð
Ð
ρ
ρ
=
(106)
2. Yorug‘lik oqimini yutish koeffitsienti:
Ð
Ð
α
α
=
(107)
3. Yorug‘lik oqimini o‘tkazish koeffitsienti:
Ð
Ð
τ
τ =
(108)
Asosiy optik xususiyatlar jumlasiga gazlamalarning rangi, tovlanuv-
chanligi, oppoqligi, tiniqligi kiradi.
Rangi – gazlamalar yorug‘lik oqimini to‘liq ravishda yoki tanlab yutishi
mumkin. To‘liq yutishda yorug‘lik oqimining turli xil uzunlikdagi to‘lqinlari,
tanlab yutishda faqat ma’lum uzunlikdagi to‘lqinlar yutiladi. Agar
gazlamalar yorug‘lik oqimini to‘liq yutsa yoki qaytarsa axromatik ranglar
hosil bo‘ladi.
Axromatik ranglarga oq, qora va turli xil tusdagi kulrang kiradi. Agar
gazlama yorug‘lik oqimini to‘liq yutsa qora, to‘liq qaytarsa – oq rang hosil
bo‘ladi. Agar yorug‘lik oqimi qisman yutilsa, kulrang hosil bo‘ladi. Axromatik
ranglar yorug‘lik oqimini qaytarish koeffitsienti orqali baholanadi.
Agar gazlama yorug‘lik oqimidagi nurlarni tanlab yutsa, xromatik ranglar
hosil bo‘ladi. Bu ranglarga axromatik ranglardan boshqa barcha ranglar kiradi.
Xromatik ranglarning tabiiy darajasi qilib spektr ranglarini olish mumkin.
Xromatik ranglar shartli ravishda sovuq va issiq ranglarga bo‘linadi. Sariq,
qizil, to‘q sariq ranglar quyosh nuri, olov issig‘i haqida tasavvur bergani
uchun issiq ranglarga, ko‘k, binafsha, zangori, yashil ranglar ko‘kat, suv,
osmon ranglarini eslatganligi uchun sovuq ranglarga kiradi. Oq va issiq ranglar
gazlamalar sirtining afzalligini, modelning tuzilishini oshkor qiladi, inson
tanasi o‘lchamini kattalashtiradi. To‘q va sovuq ranglar esa, aksincha, gazlama

121
sirti ko‘rinishini va inson tanasi o‘lchamini yashiradi. Och va issiq ranglardan
tayyorlangan buyumlarning ustida hamma kamchiliklari va nuqsonlari ochiq
ko‘rinib turadi. Yozgi kiyimlar uchun sovuq rangli gazlamalarni, qishki
kiyimlar uchun esa issiq rangli gazlamalarni ishlatish kerak.
Gazlama ranglari tusi, to‘yinganligi, yorqinligi bilan tavsiflanadi.
Rangining bir tusda bo‘lishi EKS-1 markali elektron komparator asbobida
aniqlanadi.
Tovlanuvchanlik – insonning ko‘zgudek qaytarilgan va tarqatilgan
nurlardan iborat bo‘lgan yorug‘lik oqimini tasavvur qilishi. Bu yorug‘lik
oqimida ko‘zgudek qaytarilgan nurlar qismi qancha ko‘p bo‘lsa,
gazlamaning tovlanuvchanligi ham shuncha katta bo‘ladi. Binobarin,
gazlamaning tovlanuvchanligi ularni hosil qiluvchi tola va iðlarning
tovlanuvchanligiga, ularning tuzilishiga va joylashishiga hamda gazlamalarning
sirt ko‘rinishiga bog‘liq. Gazlamalarning tovlanuvchanligi FB-2 markali
fotoelektr tovlanuvchanlikni o‘lchovchi asbobda aniqlanadi.
Oppoqlik – gazlamaning rangi va benuqson oq sirt rangi orasidagi
umumiylik darajasini ko‘rsatadi. Gazlamalarning oppoqligini EKS-1
e1elektron komparator yoki FB-2 fotoelektr asboblarida aniqlash mumkin.
Tiniqlik – gazlamalar orqali yorug‘lik oqimi o‘tishini his qilish bilan
bog‘liq bo‘lib, gazlamaning tola tarkibi va tuzilishiga bog‘liq. Gazlamaning
zichligi va qalinligi oshishi bilan uning tiniqligi pasayadi.
Elektrlanuvchanlik – bu gazlamalarning ma’lum sharoitlarda o‘z sirtiga
statik elektr zaryadlarini to‘plash xususiyati.
Tayyorlash va foydalanish jarayonlarida trikotaj gazlamalari albatta
boshqa jism sirtlariga tegadi va ishqalanadi. Natijada, ularning sirtida bir
vaqtda ikkita jarayon sodir boladi: zaryadlar uzluksiz to‘planadi va tarqaladi.
Bu ikkala jarayon orasidagi muvozanat buzilsa, gazlamalarning
elektrlanishi ayon bo‘ladi.
Gazlamalarning elektrlanuvchanligi zaryadning kattaligi va ishorasi (musbat
yoki manfiy) bilan tavsiflanadi. Zaryadlarni to‘plash jarayoni tarqalish jarayoni
bilan birgalikda o‘tgani tufayli gazlamalar elektrlanuvchanligining asosiy xossasi
– ularning solishtirma elektr qarshiligidir.
Gazlamalarning elektrlanuvchanligi ularni hosil qiluvchi tolalarning
kimyoviy tuzilishi va gigroskopligiga, atrofdagi havo namligiga, o‘rilishiga
bog‘liq bo‘ladi. Gazlamalarning elektrlanuvchanligi – salbiy xususiyat. U gazlama
va buyumlarni tayyorlash jarayonini qiyinlashtiradi. Kiyib yurganda esa kiyim
tez kir bo‘ladi, badanga yopishadi va odam o‘zini noqulay his qiladi.
Inson terisiga tegib turganda gazlamalarning musbat zaryadli elektr
maydoni odamning asab, yurak-tomir tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Manfiy zaryadlangan elektr maydon esa foydali ta’sir ko‘rsatadi, revmatizm
kabi kasalliklarni davolashda yordam beradi.
Gazlamalarning elektrlanuvchanligini kamaytirish uchun elektrlanishga
qarshilik ko‘rsatuvchi maxsus moddalar (antistatiklar) bilan ishlov
beriladi yoki tolalar aralashmasini tayyorlaganda bir-birini neytrallaydigan
tolalar tanlanadi.

122
Gazlamaning elektrlanuvchanligi IVZ-1 markali elektr zaryadlarining
kattaligi va ishorasini o‘lchovchi asbobda aniqlanadi. Gazlamallarning
solishtirma elektr qarshiligini aniqlashda esa IESTP-1 markali asbobdan
foydalaniladi.
Nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Matolarning shimish qobiliyatiga bog‘liq xususiyatlarini izohlang.
2. Matolarning o‘zidan havo, suv, bug‘ va hokazolarni o‘tkazish
qobiliyatiga bog‘liq qanday xususiyatlari mavjud?
3. Matolarning turli haroratlar ta’siriga munosabatini tavsiflaydigan
xususiyatlarini tahlil eting.
4. Matolarning optik xossalarini izohlang.
5. Matolarning elektrlanuvchanligi deganda nimani tushunasiz?
Eslab qoling!
Shimish, o‘tkazuvchanlik, optik xususiyati, gigroskopiklik, elektr
xususiyati, yutiluvchanlik, havo o‘tkazuvchanlik, bug‘ o‘tkazuvchanlik,
suv o‘tkazuvchanlik, suv o‘tkazmaslik, chang oluvchanlik, axromatik
rang.
5-§. Tikuvchilik gazlamalarining kirishishi
Yuvilganda, ho‘llanganda, ho‘llab dazmollanganda, nisbiy namligi
yuqori havoda saqlanganda matolarning o‘lchovlari o‘zgaradi. Ana shunday
o‘lchovlarning o‘zgarishi matolarning kirishishi deyiladi.
Bu jarayonda ko‘pincha materiallarning o‘lchovlari kichrayadi. Bu
holdagi kirishish musbat kirishish deb, ayrim materiallarning o‘lchovlari
oshadi, bu esa manfiy kirishish deb ataladi. Tikuvchilikda materiallarga
namlab-isitib ishlov berilganda ham ularning o‘lchovlari kichrayadi
(kirishtirib dazmollash jarayoni) yoki oshadi (cho‘zib dazmollash jarayoni).
Namlab-isitib ishlov berilgandagi kirishish majburiy kirishish deb ataladi.
Majburiy kirishish yordamida tikuvchilik buyumlariga ma’lum kerakli shakl
beriladi. Majburiy kirishishdan boshqa kirishishlar materallarning salbiy
ko‘rsatkichlaridir. Materiallarning kirishishi natijasida ulardan tikilgan buyum
va buyum qismlarining kichrayishi va shakli buzilishi mumkin. Agar
buyumning asosiy materiali, astari va qatlami turlicha kirishsa, kiyimning
tashqi ko‘rinishi yomonlashadi, unda g‘ijimlar va burmalar paydo bo‘ladi.
Kirishishiga ko‘ra tikuvchilik materiallari uch guruhga bo‘linadi (17-jadval).
Materiallarning kirishishiga bir necha sabab bor:
1. To‘qimachilik va tikuvchilik jarayonining barcha bosqichlarida
(yigirish, to‘qish, pardozlash, o‘lchovlarni aniqlash va bichishda)
materiallarni hosil qiluvchi tola va iðlar doim tortilib turadi. Materialni
ho‘llaganda tola va iðlar bo‘shashib o‘zining dastlabki holatiga qaytishga
intiladi.

123
2. Namlik ta’sirida tolalar va iðlar namni o‘ziga tortadi. Natijada, ular
shishadi va kaltalashadi. Kuchli tortilgan ið turkumlari o‘zaro bukilishini
o‘zgartiradi.
17-jadval
Kirishish me’yorlari
t/r
Kirishish me’yorlari, %da
Guruhning
nomi
Matolar
Trikotaj
Tanda
yo‘nalishida
Arqoq
yo‘nalishida
Bo‘ylamasi
bo‘yicha
Ko‘ndalangi
bo‘yicha
kirishmaydigan
o‘rtacha kirishadigan
kirishadigan
1,5
3,5
5,0
2,0
5,0/6,0
10,0
1,5
2,0
2,0
1.
2.
3.
3,0
7,0/8,0
15,0
Materiallarning kirishishini kamaytirish uchun tolalar tarkibiga namni
kam shimadigan tolalar qo‘shiladi, kengaytirish, bug‘lash, maxsus
kirishtirish mashinalarida ishlov berish, kirishmaydigan yoki kam
kirishadigan qilib maxsus pardozlash usullari qo‘llaniladi.
Trikotaj matolari GOST 13711-82 standartiga asosan kirishishi
aniqlanadi. Sinov ishlarini olib borish uchun 300 x 300 mm o‘lchamli
namuna qirqib olinadi va UT-1 asbobida trikotaj matolarining kirishishi
aniqlanadi (58-rasm). UT-1 asbobi barabanli yuvish vannasi (1), siqish
uchun sentrifuga (2), quritish kamerasi (3), tekislab siqish moslamasi
(4) va suv qizdirgich (5) dan iborat. Vaqt va suv haroratini nazorat
qilish uchun elektr kontaktli termometr (6) va vaqt relesi (7) joylashti-
rilgan. Olinadigan namunaning massasi 400±20 g bo‘lishi hamda qo‘shimcha
materiallar uchun polotno olinadi. Yuvuvchi suyuqlik konsentratsiyasi g/
l yuvish poroshogidan iborat bo‘ladi. Jun tolali trikotaj matosi 30±2
0
C
yuvish suyuqligi haroratida, boshqa turdagi
matolar 40±2
0
C haroratda olib boriladi.
Sinov ishlarini olib borishda UT-1
asbobiga 12 dm
3
suv solinadi, 36±2 g yuvish
kukuni qo‘shiladi va namuna yuklanadi.
Birinchi bosqichda namuna 9±0,5 daqiqa
davomida ho‘llanadi, keyin 30 min
-1
chastotali
barabanda 1±0,1 daqiqa davomida yuviladi.
Yuvish ishlari tugagandan keyin, yuvishda
ishlatilgan suv olib tashlanib, toza suv solinadi.
Suv harorati 20±4
0
C, yuvish vaqti 3 daqiqa,
ya’ni barabanni aylantirganda 0,5 daqiqa,
barabanni aylantirmaganda 2,5 daqiqa bo‘ladi.
58-rasm. UT-1 asbobining
ko‘rinishi.
1
2
7
6
5
4
3
Izoh. Suratda – bo‘ylamasiga to‘qilgan, maxrajda – ko‘ndalang to‘qilgan trikotaj
matolar uchun.

124
Yuvish ikki marotaba amalga oshiriladi. Keyin, namuna sentrifugada 1 daqiqa
davomida siqiladi va quritish kamerasiga solinadi. Quritish kamerasidagi
harorat 55±10
0
C bo‘ladi. Quritilgan namuna 20 sekund davomida 90±15
0
C
haroratda siqiladi – sun’iy va sintetik iðlardan olingan mato uchun; paxta va
zig‘ir iðlaridan olingan mato uchun esa harorat 180±20
0
C. Siqilgan namuna 2
soat davomida GOST 8844-75 standarti bo‘yicha belgilangan sharoitda ushlab
turiladi va belgilar orasidagi masofa o‘lchanib, namunaning kirishishi
aniqlanadi.
18-jadval
Kirishishni aniqlash usullari
Material
turi
Namuna
shakli va
o‘lchovlari,
mm
Nazorat
masofasi,
mm
Ishlov
berish
turi
Ishlov berish
tartibi
Ið va
zig‘ir
tolali
matolar
T=30 min davomida yuvish
mashinasida 1 l suvga 4 g sovun va 1
g soda solingan eritmada yuviladi.
Eritmaning harorati t=70–80
0
C ga
teng bo‘ladi. Yuvilgandan keyin
namuna toza suvda 2 min davomida
chayiladi va quritiladi.
T=1 soat;t=18–20
0
C. Toza suv
tezlashtirilgan usulda: T=20 min;
t=55–60
0
C. Toza suv.
t=40
0
C; 1 l suvda 3 g sovun va 2 g
soda. T=15 min. 2 min chayiladi.
yuvish
2 namuna
200
Jun
matolari
220
ivitish
Iðak
matolari
Tanda va
arqoq
bo‘yicha 3
tadan
namuna
50x350
olinadi150
yuvish T=30 min; t=55–60
0
C; 1 litr
suvga 2 g sovun, 2 min davomida
chayiladi va quritiladi.
150
Trikotaj
matolari
1 namuna
220
ivitish-
yuvish
Jun tolali matolar uchun
t=30
0
C qolganlariga t=40
0
C. 12 dm
3
suvga 36 g yuvish kukuni.
T=9 min ivitilgandan keyin, T=1
min. yuviladi. So‘ng T=3 min
chayiladi va quritiladi.
Noto‘qima
matolar
3 namuna
200
yuvish
Matolar kirishishini aniqlash usullarining asoslari quyidagicha:
ma’lum o‘lchovda qirqilgan namunada nazorat qilinadigan ma’lum masofa
belgilangandan keyin u ho‘llanadi yoki yuviladi. Quritilgandan so‘ng nazorat
qilinadigan masofa o‘lchanadi.
Kirishish uzunligi K
u
va eni K
s
va haqiqiy K
h
bo‘lishi mumkin. Kirishish
namunaning boshlang‘ich o‘lchamlariga asosan foizlarda ifodalanadi:

125
1
2
1
100

Download 6,51 Mb.