O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta
maxsus ta'lim vazirligi
Mirzo Ulug'bek nomidagi
Samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti
"GEODEZIYA" kafedrasi
«Bosishga ruxsat etaman»
O'quv ishlari bo'yicha prorektor, professor Soatov O'.A. _____________
«____» _________ 2006 y.
|
|
SamDAQI IO'Ki o'quv-uslubiy adabiyotlar nashr qilish seksiyasida tasdiqlangan. Bayonnoma № _
«____» _________ 2006 y.
|
Bino va inshootlarning
konstruktiv qismlari
«geodeziya» va «Yer tuzish va yer kadastri» mutaxassisliklari uchun
metodik ko'rsatma
Samarqand – 2006 yil
Bino va inshootlarning konstruktiv qismlari
Tuzuvchilar: U. Mardonov
A. Oxunjanov
T. Qosimov
Taqrizchilar: Matyazov S.M., «Bino va inshootlar me'morchiligi» kafedrasi dotsenti,
Murodullayev N. «Yer tuzish va yer kadastri» kafedrasi mudiri t.f.n., dotsent
Chiqish belgilari:
Sam DAQI Buyurtma № _____
Qog'oz bichimi A4, hajmi 3,5 b.t.,
50 nusxada.
KIRISH
Kapital qurilish xalq xo'jaligining muhim tarmog'i bo'lib, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadlariga mo'ljallangan asosiy fondlarni kengaytirilgan tarzda takror ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Kapital qurilishning asosiy vazifasi fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish hamda uy-joy binolari, kommunal-maishiy va sotsial-madaniy maqsadlarga mo'ljallangan obyektlar qurish negizida mamlakatimizning ishlab chiqarish potensialini yuksaltirishdan iborat.
G'isht terish va yig'ma temir-beton konstruksiyalarni montaj qilish qurilish-montaj ishlari umumiy hajmining katta qismini tashkil etadiki, bu ishlarni bajarish uchun malakali ishchi kadrlar kerak bo'ladi. Hozirgi ishchilar o'z mahoratlarini doimo takomillashtira borishlari va nazariy bilimlarini orttirishlari lozim, chunki mehnat unumdorligini oshirishning asosiy sharti ana shudir.
G'isht teruvchi-montajchilar ushbu uslubiy ko'rsatmadan g'isht terish va montaj ishlarini bajarish haqidagi umumlashtirilgan ma'lumotlarni topa oladilar; bu ma'lumotlar industrial qurilishda kuzatilayotgan an'analarni va ilg'or tajribalarni hisobga olgan holda, yagona tarif - ixtisos spravochnigida belgilangan hajmda bayon etilgan.
BINOLARNING TIPLARI,
ULARNING KONSTRUKTIV ELEMENTLARI
Binolar klassifikasiyasi
Binolar deganda, turli mehnat faoliyatiga, dam olishga, daryo o'tkazishga va boshqa maqsadlarga mo'ljallangan yer usti imoratlari tushuniladi.
Turar joylar, maktablar, sanoat korxonalarining sexlari va boshqalar binolar jumlasiga kiradi.
Texnik maqsadlarga mo'ljallangan qurilishlarga: to'g'onlar, ko'priklar, domna pechlari, machtalar na shunga o'xshashlarga inshootlar deyiladi.
Quriladigan binolar va inshootlar o'z vazifasiga aniq mos kelishi va quyidagi talablarni qondirishi lozim:
funksional talablar – texnologik jarayonni tegishlicha tashkil etish, sanitariya-gigiyena va boshqa ekspluatasion sharoitlar yaratishni o'z ichiga oladi;
texnik talablar – xonalarning tashqi muhit ta'siridan himoyalanishini, yetarlicha mustahkam, turg'un, uzoqqa chidaydigan, o'tga chidamli bo'lishini hamda nagruzkalar (og'irlik, bosim) ta'siriga qarshilik ko'rsata oladigan bo'lishini ta'minlaydigan talablar;
arxitektura (me'moriy) talablari – bunda qurilish materiallarini oqilona tanlash, ishni sifatli bajarish, bino yoki inshootni atrof muhit bilan uyg'unlashtirish va hokazolar hisobiga uning tashqi ko'rinishi bilan bajaradigan vazifasining o'zaro muvofiqligini ta'minlash ko'zda tutiladi;
iqtisodiy talablarda bino va inshoot qurishda mehnat sarfini kamaytirish, qurilish materiallarini hamda vaqtni tejash ko'zda tutiladi.
Binolar quyidagicha klassifikasiyalanadi:
1. Vazifasiga ko'ra: grajdan binolari (turar joy, kinoteatr, maktab binolari va hokazo), sanoat binolari (ustaxonalar, garajlar, sex va boshqalar), qishloq xo'jaligi binolari (molxona, parrandaxonalar, teplisa va boshqalar).
2. Qavatlari soniga ko'ra: kam qavatli (1-2 qavatli), o'rtacha qavatli (3-5 qavatli), ko'p qavatli (6-10 qavatli), juda baland (11-16 qavatli) va osmono'par (qavatlar soni 16 dan ham ko'p) binolar.
3. Devorlarning konstruksiyasiga ko'ra: devorlari mayda element (g'isht, sopol bloklar, mayda blok va hokazo) lardan, yirik element (yirik bloklar, panellar, hajmiy blok va hokazo) lardan qurilgan binolar.
4. Qurish texnologiyasiga ko'ra: tayyor temir-beton konstruksiyalardan yig'ilgan binolar, zavodda tayyorlangan industrial konstruksiyalardan montaj qilingan binolar, devorlari g'isht, mayda blok va shu kabi boshqa mayda elementlardan tiklanadigan binolar.
5. Klassiga ko'ra: binolar chidamlilik darajasiga, xalq xo'jaligi ahamiyatiga molikligiga va boshqa ekspluatasion sifatlariga qo'yiladigan talablarga binoan to'rt klassga bo'linadi; shu bnlan birga, I klassga – yuksak talablarni qondiradigan binolar, IV klassga – eng oz talablarni qondiradigan binolar kiritiladi.
Yirik sanoat korxonalari binolari, yuqori ekspluatasion va me'morlik talablari qo'yiladigan 9 qavatli va bundan ham baland binolar I klassga mansub.
Balandligi 9 qavatdan oshmaydigan kichikroq korxona binolari, turar joy va jamoatchilik binolari II klassga kiradi.
O'rtacha ekspluatasion va me'moriy talablar qo'yiladigan, balandligi 5 qavatdan oshmaydigan binolar hamda turar joylar III klassga mansub.
Eng kam ekspluatasion va me'moriy talablar qo'yiladigan muvaqqat imoratlar esa IV klassga kiritiladi.
Binoning klassini loyiha tuzishni topshiradigan tashkilot belgilaydi. Loyihalanayotgan binolarni turli klassga kiritish haqidagi ko'rsatma, shuningdek, ekspluatasion talablar, asosiy konstruktiv elementlarning uzoqqa chidamlilik va o'tga chidamlilik darajasi bino va inshootlarni loyihalash normalarida ko'rsatib qo'yiladi.
Binoning asosiy elementlari
Binoning konstruktiv elementlari (1-3-rasmlar) vazifasiga ko'ra qo'yidagilardan iborat bo'ladi:
to'suvchi, ya'ni xonani tashqi muhit ta'siridan himoyalaydi yoki xonalarni bir-biridan ajratib turadi;
ko'tarib turuvchi devor – yuqorida joylashgan konstruksiyalar, jixozlar, mebellar va shu kabilardan tushadigan og'irlikni ko'tarib turadi;
aralash devor – bir vaqtning o'zida ham ko'tarib turuvchi, ham tashqi muhit ta'siridan himoyalovchi vazifani bajaradi.
Binolarning yer usti va yer osti qismlari bo'ladi. Poydevor, podval, texnik maqsadlarga mo'ljallangan yerto'la devorlari hamda birinchi qavatning toza poli sathidan pastda joylashgan boshqa konstruktiv elementlar binoning yer osti qismi hisoblanadi. Birinchi qavat sathidan balandda joylashgan konstruktiv elementlar binoning yer usti qismini tashkil etadi.
Grajdan binolarining asosiy konstruktiv elementlari:
poydevor – binoning yer osti qismi bo'lib, yuqorida joylashgan konstruksiyalar nagruzkasini zamin (grunt) ga uzatadi.
Konstruktiv tuzilishi jihatdan uzluksiz lentasimon poydevor (ko'tarib turuvchi devorlar ostida tutash tasma – polosa ko'rinishida joylashgan) va ustunli poydevor (ayrim tayanchlar ko'rinishida) bo'ladi. Mayda donali materiallardan quriladigan binolarning poydevorlariga xarsangtosh, g'ishtlar va yig'ma temir-beton buyumlar ishlatiladi va hokazo;
devorlar (tashqi va ichki) orayopmalardan tushadigan nagruzkani qabul qilib, poydevorga o'tkazadi, shuningdek, onalarni tashqi muhit ta'siridan himoya qiladi.
Devorlar nagruzka qabul qilishiga qarab: ko'tarib turuvchi, o'z og'irligini ko'taruvchi va pardevorlarga ajratiladi;
g'isht, temir-beton yoki metall kolonnalar ko'rinishidagi tayanchlar yuqorida joylashgan elementlarning nagruzkasini poydevorga o'tkazadi;
 
1-rasm. Grajdan binosining asosiy konstruktiv elementlari:
1 - poydeor; 2 - devor; 3 orayopma;
4 - pardevor; 5 - chordoq; 6 - tarnov; 7 - tom; 8 - deraza; 9 - eshik.
|
2-rasm. Ko'p qavatli korxona binosining asosiy konstruktiv elementlari: 1 - ustunchali poydevor; 2 - poydevor to'sini; 3 – kolonna; 4 - xari; 5 - qavatlararo orayopma; 6 - tom; 7 - devorlar; 8 – deraza.
|
|
3-rasm. Bir qavatli korxona binosining asosiy konstruktiv elementlari: 1 - ustunli poydevor; 2 - poydevor to'sini; 3 - kolonna; 4 - kranosti to'sini; 5 - stropila to'sini; 6 - yopma plitasi; 7 - oynali tuynuk; 8 - tashqi devor paneli; 9 – deraza.
|
orayopmalar (qavatlararo yopmalar) binoning ichki bo'shlig'ini qavatlarga bo'ladi va nagruzkani devorlarga uzatadi. Ular joylashishiga qarab:
qavatlararo orayopma – qo'shni qavatlarni bir-biridan ajratadi;
podval usti orayopmasi – birinchi qavatni podvaldan ajratib turadi;
chordoq orayopmasi – tepa qavatni chordoqdan ajratadi;
nagruzka tushmaydigan pardevor – xonalarni bir-biridan ajratadi;
tom yopma, ya'ni tomni yopish uchun ishlatilgan material va uni ushlab turadigan konstruksiyadan iborat. Tomlar konstruktiv tuzilishi jihatdan quyidagilarga bo'linadi:
chordoqli tom - binoning yuqorigi qavati yopmasi bilan chordoq tomi orasida joylashgan;
chordoqsiz tom binoning tepa qavati yopmasi bilan birlashgan;
zinalar bino qavatlarini o'zaro bog'laydi va ko'pincha, zinaxona deb ataladigan xonada bo'ladi.
Ikki qavatli binodagi kvartiralarni o'zaro bog'laydigan zinalar ichki zina deb ataladi. Mamlakatimizning janubiy rayonlarida zinalar binodan tashqarida bo'lishi mumkin; bu holda ular ochiq (tashqi) zina deb yuritiladi;
derazalar xonalarga kunduzgi yorug'lik, quyosh nuri tushishi hamda xonalarni shamollatish uchun xizmat qiladi;
eshiklar xonalarni bir-biri bilan bog'laydi, shuningdek, binoga kirish va undan chiqish yo'li hisoblanadi.
Ko'p qavatli sanoat binosining asosiy konstruktiv elementlari:
poydevorlar (ustunli) – kolonnalardai tushadigan nagruzkani qabul qilib, zaminga qtkazadi;
poydevorning chetki qatorlariga yotqizilgan poydevor to'sinlari tashqi devorlardan tushadigan nagruzkani qabul qiladi;
balandligi bir yoki ikki qavatcha keladigan kolonnalar xari (rigel)larga konsollari bilan tayanadi;
xarilar – qavatlararo orayopmaning plitalari tayanib turadigan gorizontal konstruktiv elementlardir;
sanoat korxonalari binolarining devorlari, orayopmalari, zinalari, deraza va eshiklari, tom yopmalari Grajdan binolaridagi kabi vazifani bajaradi.
Bir qavatli korxona binolarining asosiy konstruktiv elementlari:
kolonnalar tagidagi poydevorlar ularga tayanib turadigan elementlar nagruzkasini qabul qilib, zaminga o'tkazadi;
poydevor bloklariga tiralib qo'yilgan poydevor to'sinlari tashqi devorlardan tushadigan nagruzkani qabul qiladi;
bir yoki ikki konsolli kolonnalar ular ustiga yotqizilgan kranosti to'sinlari nagruzkasini qabul qiladi;
ustiga relslar yotqizilgan kranosti to'sinlari ko'prik kranning relslar bo'yicha harakatlanishi uchun xizmat qiladi;
ustiga plitalar to'shalgan va qoplama yotqizilgan fermalar yoki to'sinlar binoni tashqi muhit ta'siridan himoyalaydigan yopma hosil qiladi;
fonarlar yorug'lik tushishi va ventilyasiya uchun mo'ljallangan;
devorlar, deraza va eshiklar grajdan binolaridagi kabi vazifani bajaradi.
Hozirgi vaqtda qurilayotgan binolarning ko'pchiligi yig'ma konstruksiyalardan quriladi. Bunday binolarning barcha konstruktiv elementlari qurilish industriyasi korxonalarida tayyorlangan konstruksiya va detallardan iborat bo'ladi; mazkur korxonalar hamma turdagi qurilishlar uchun kerak bo'ladigan xilma-xil yig'ma temir-beton va beton konstruksiyalarni ishlab chiqaradi.
Turar joy va jamoatchilik binolari, sanoat va qishloq, xo'jalik binolariga ishlatiladigan ayrim buyumlarning nomlari bir xil bo'ladi. Masalan, poydevorlar, kolonnalar, orayopma panellari va hokazolar. Lekin nomlari bir xil bo'lgan buyumlar binoning vazifasiga qarab bir-biridan ancha farq qiladi. Masalan, sanoat korxonalari binolariga ishlatiladigan yig'ma konstruksiyalar grajdan binolariga ishlatiladigan konstruktiv elementlarga nisbatan ancha yirik bo'ladi, chunki unda kolonnalarning bo'ylama qatorlari orasidagi masofa, fermalarning balandligi, ko'prik krandan va boshqalardan tushadigan nagruzka juda katta.
Qurilish sanoati korxonalarida barcha turdagi binolarga ishlatiladigan umumiy buyumlardan tashqari, faqat korxona binolari uchun mo'ljallangan qator konstruksiyalar: kranosti to'sinlari, oralig'i katta fermalar va boshqalar, shuningdek, grajdan binolari uchun ventilyasiya bloklari va hokazolar ham tayyorlanadi.
| 