37
uni
B korxona va
A firma elementlarining turli kombinatsiyalaridan foydalanib ta‘riflash
mumkinligini anglatmaydi. Hech bo‘lmaganda
O’ korxonaning maqsadli funktsiyasini olaylik: u
ma‘muriy buyruqlarni bajarishdan ham, foydani ko‘paytirishdan ham iborat emas.
O’ korxona
omon qolishga, mehnat jamoasini saqlab qolishga yo’naltirilgan,
shu munosabat bilan ayrim
tadqiqotchilar ushbu ideal xilni tavsiflash uchun hatto «omon qolishga yo‘naltirilgan korxona»
atamasini ham taklif etishdi.
O‘tish xilidagi korxona maqsadlarini tanlashning o‘ziga xos xususiyati uning mulkining
tarkibiga bog‘liq.
J firmada bo‘lgani kabi bu erda ham mulkning rasmana va real tarkiblari
o‘rtasida nomuvofiqlik mavjud va bu ham «insayderlar» - korxona xodimlari va rahbarlarining
foydasiga. Bu erda gap qayta kombinatsiyalangan mulk haqida borayapti, ya‘ni unda
quyidagilarga yo‘l qo‘yiladi:
-
xususiy va davlat mulki o‘rtasidagi chegaralarning yo‘qolishi. Davlat byudjetidan
qat‘i nazar rasmiy jihatdan xususiylashtirilgan korxona.
Biroq davlatning shartnoma
majburiyatlari va byudjet oldidagi majburiyatlarni bajarmagan korxonalarning bankrotligini
e‘lon qilishga tayyor emasligi, davlatning debitorlik qarzlarning bir qismini o‘z zimmasiga
olishga roziligini anglatadi. O‘zaro hisob-kitoblarni o‘tkazish
amaliyoti haqiqiy moliyaviy
bitimlarni imtatsiya qiladi va korxonani to‘xtatib qo‘yishning iloji yo‘qligi holatini shunchaki
niqoblaydi, chunki bu ishchilarning noroziligini va ishlab chiqarishning pasayishini keltirib
chiqaradi.
-
korxona tashkiliy chegaralarining yo‘qolishi. To‘lanmasliklar muammosi nafaqat pul
massasining ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlar hajmiga mos kelmasligini,
balki
korxonalarning o‘zi bilan o‘zaro bog‘liq korxonalarga
tovar krediti berishga tayyorligini aks
ettiradi. Shartnoma majburiyatlarini bajarishning past madaniyatini
hisobga olgan holda,
korxonalar tomonidan o‘zaro to‘lanmasliklarga ixtiyoriy ravishda yo‘l qo‘yilishining yagona
izohi bo‘lib o‘zaro bog‘liq korxonalar
o’rtasida firma
ichidagi oqimlar kabi tamoyillarda tovar-
pul oqimini tashkil qilish imkonini beruvchi o‘zaro nazoratning mavjudligi haqidagi tasavvur
hisoblanadi.
-
mulkning formal va real tarkibining mos kelmasligi. Tashqi mulkdorlar, odatda, fond
bozorining optimal bo‘lmagan tarzda faoliyat ko‘rsatishi va menejerlar tomonidan axborot
asimmetriyasidan opportunistik
foydalanilishi tufayli O’ korxona menejerlari ustida o‘zlarining
nazorat qilish huquqlarini amalga oshirolmaydilar. Natijada «agentlar» - menejerlar – hatto
aktsiyalarining asosiy qismi tashqi sarmoyadorlarga tegishli bo‘lgan korxonalar ustidan ham
nazoratni saqlab qolishadi.
Shunday qilib, omon qolishga yo‘naltirilish «agentlar»ning «printsipallar» tomonidan
o‘zlarining nazorat huquqining «ovoz berish»
orqali ham, «chiqish» orqali ham amalga
oshirilishi mumkin bo‘lmagan vaziyatni saqlab qolishga urinishini anglatadi. Demak, «agentlar»
opportunizmi
O’ korxona faoliyat ko‘rsatishining muhim jihati hisoblanadi. Ta‘kidlash lozimki,
menejerlarning o‘zlari xodimlar (ularning o‘zlariga nisbatan «agentlar») ustidan nazoratni saqlab
qolishga erishdilar. Ular buni moliyaviy qiyinchiliklarga qaramay korxona balansida ijtimoiy
soha ob‘ektlari (uy-joy-kommunal xo‘jaligi, dam olish bazasi, bolalar muassasalari, asl holatida
ta‘minlash)ni saqlab turishda ifodalanuvchi paternalizm siyosati hisobidan uddalashdi.
O’ korxona tomonidan ishlab chiqarish aloqalari tarkibi transaktsiya xarajatlarini
kamaytirish mezoni bo‘yicha emas, balki vaqt orqali tekshirilgan aloqani saqlab qolishga urinish
asosida shakllanadi. 1993-1994 yillarda Rossiya korxonalarining
aksariyati asosiy etkazib
beruvchilar (83%) va iste‘molchilar (70%) bilan eski aloqalarini saqlab qolishdi va yangi
sheriklarni topish istiqboliga shubha bilan qarashdi. Ta‘minlash va sotish siyosatidagi
konservatizmning ehtimoliy talqinlaridan biri yangi sheriklar bilan shartnomalar tuzishning
g‘oyat yuqori transaktsiya xarajatlari haqidagi tasavvurdan iborat.
Birinchi navbatda bu yangi
sheriklarning opportunistik xatti-harakatlarining yuqori darajada ehtimol tutilishi bilan bog‘liq.
Eski sheriklarning opportunizmi ularning yuzaga kelgan nufuzi va rejali iqtisodiyot muhitida
faqat «o‘zinikiga» nisbatan amal qiluvchi alohida ahloq normalariga ega bo‘lgan direktorlarning
mavjudligi tufayli deyarli istisno etilgan.
