Ribosomalar juda kichik b o ‘lgani uchun
hujayrani differensial
sentrifugalashda ular eng oxirida ajraladi ya’ni sedimentatsiyalana-
di. Sedimentatsiyalash bo‘yicha qilingan tajribalar ribosomalarning
asosiy 2ta tipini aniqladi: ular prokariotlardagi 70S
ribosomalar va
eukariotlardagi 80S. S-(Svedberg) birligi bo‘lib, sentrifugadagi sedi-
mentatsiya (cho‘kish) tezligini ifodalaydi. Uning soni qancha yuqori
bo‘lsa, sedimentatsiya tezligi shuncha tez bo‘ladi.
Mitoxondriya va
plastidalarda uchraydigan ribosomalar ham 70Sga teng b o‘lib, bu
ulami prokariotlarga yaqinligini ifodalaydi(2 jadval).
Jadval 2. Ribosomalarning molekulyar tavsifi
O b ’yekt
B utun ribosom a
Subbirlikdagi
va uning
R N K
R N K ning
R N K ning
S ubbirliklardaei
subbirliklarining
m olekula-
m olekulyar sedim entasiyalanish
oqsil m olekula-
sedim entatsiya-
lanish koeffisienti
sm ing
m iqdori
o g ‘irligi
koeffisienti
sining m iqdori
30S 1 0 ,5 6 x 106 16S 21
Prokariotlar 70S
ribosom asi 50S 2 1,2 x 106 23S 34
4,0 x 104 5S
40S 1 0,6 x 106 18S
Eukariotlar 80S
ribosom asi 60S 3 1,6 x 106 28S
H am m asi
4,0 x 10* 5S b o ‘lib
4,5 x 104 5.8S 9 0 -1 0 0 ta
Ribosomalarning asosiy vazifasi - oqsil sintezida ishtirok etish.
Oqsil sintezi vaqtida ribosomalarda aminokislotalar bir-biriga ulanib,
uzun polipeptid zanjirini hosil qiladi, ya’ni
ribosoma oqsil sintezida
molekulalarning bir-biri bilan bog£lanadigan joy bo‘lib xizmat qiladi.
Sintezda hujayra yadrosidan informatsiya olib keluvchi mRNK va
ribosomalarga aminokislotalarni tashuvchi tRNKlar ishtirok etadi.
Subbirliklar bir-biri bilan muloqotda bo'lib, oqsil sintezlovchi yoki
translyatsiyada ishtirok etuvchi faol markazlarni hosil qiladilar. Bi
rinchi markazga aminokislotani
tashuvchi tRNK keladi, ikkinchi
markazda sintezlanuvchi oqsilli tRNK joylashadi,
uchinchi markazda
katalizlovchi ferment o‘tirib, u birinchi markazdagi polipeptidni ik
kinchi markazdagi polipeptid bilan ulaydi (uzunlashtiradi). Oqsil sin-
110
tezi jarayoni 3 bosqichga boMinadi: 1. Inisiatsiya (boshlang‘ich etap).
2.Elongatsiya (polipeptid zanjirining hosil b o ‘lishi). 3.Terminatsiya
(jarayonning oxiri).
Eukariot hujayralarda ribosomalaming 2xil guruhi uchraydi: er-
kin ribosomalar va endoplazmatik to ‘rga bogiangan ribosomalar.
Endoplazmatik to ‘rda ribosomalar ishtirokida sintezlangan oqsillar
asosan sekretsiya oqsil lari.
Oqsil sintezi davomida ribosomalar mRNK yoki iRNK zanjiri bo'ylab
harakatlanadilar, bunday tuzilma poliribosoma yoki polisoma deyiladi.
Anchagacha ribosomalaming ikkala
subbirligi bir xil tuzii-
ishga ega deb taxmin qilingan. Lekin elektron mikroskopik usullar
ko‘rsatishicha, kichik subbirlik eski telefon trubkasi ko‘rinishida ega
ekanligini. kattasi esa kosani eslatadi. Ish davri davomida ribosoma
lar o‘z konfiguratsiyasini (shaklini) o ‘zgartirib turadi.
