Hujayra biologiyasi I. A. AbduIov X. U. X albekova

Ribosomalar juda kichik b o ‘lgani uchun hujayrani differensial 
sentrifugalashda ular eng oxirida ajraladi ya’ni sedimentatsiyalana- 
di. Sedimentatsiyalash bo‘yicha qilingan tajribalar ribosomalarning 
asosiy 2ta tipini aniqladi: ular prokariotlardagi 70S ribosomalar va 
eukariotlardagi 80S. S-(Svedberg) birligi bo‘lib, sentrifugadagi sedi- 
mentatsiya (cho‘kish) tezligini ifodalaydi. Uning soni qancha yuqori 
bo‘lsa, sedimentatsiya tezligi shuncha tez bo‘ladi. Mitoxondriya va 
plastidalarda uchraydigan ribosomalar ham 70Sga teng b o‘lib, bu 
ulami prokariotlarga yaqinligini ifodalaydi(2 jadval).
Jadval 2. Ribosomalarning molekulyar tavsifi
O b ’yekt
B utun ribosom a
Subbirlikdagi
va uning
R N K
R N K ning
R N K ning
S ubbirliklardaei
subbirliklarining
m olekula-
m olekulyar sedim entasiyalanish
oqsil m olekula-
sedim entatsiya- 
lanish koeffisienti
sm ing
m iqdori
o g ‘irligi
koeffisienti
sining m iqdori
30S 1 0 ,5 6 x 106 16S 21 
Prokariotlar 70S
ribosom asi 50S 2 1,2 x 106 23S 34 
4,0 x 104 5S
40S 1 0,6 x 106 18S 
Eukariotlar 80S
ribosom asi 60S 3 1,6 x 106 28S H am m asi 
4,0 x 10* 5S b o ‘lib 
4,5 x 104 5.8S 9 0 -1 0 0 ta
Ribosomalarning asosiy vazifasi - oqsil sintezida ishtirok etish. 
Oqsil sintezi vaqtida ribosomalarda aminokislotalar bir-biriga ulanib, 
uzun polipeptid zanjirini hosil qiladi, ya’ni ribosoma oqsil sintezida 
molekulalarning bir-biri bilan bog£lanadigan joy bo‘lib xizmat qiladi. 
Sintezda hujayra yadrosidan informatsiya olib keluvchi mRNK va 
ribosomalarga aminokislotalarni tashuvchi tRNKlar ishtirok etadi. 
Subbirliklar bir-biri bilan muloqotda bo'lib, oqsil sintezlovchi yoki 
translyatsiyada ishtirok etuvchi faol markazlarni hosil qiladilar. Bi­
rinchi markazga aminokislotani tashuvchi tRNK keladi, ikkinchi 
markazda sintezlanuvchi oqsilli tRNK joylashadi, uchinchi markazda 
katalizlovchi ferment o‘tirib, u birinchi markazdagi polipeptidni ik­
kinchi markazdagi polipeptid bilan ulaydi (uzunlashtiradi). Oqsil sin-
110

tezi jarayoni 3 bosqichga boMinadi: 1. Inisiatsiya (boshlang‘ich etap).
2.Elongatsiya (polipeptid zanjirining hosil b o ‘lishi). 3.Terminatsiya 
(jarayonning oxiri).
Eukariot hujayralarda ribosomalaming 2xil guruhi uchraydi: er- 
kin ribosomalar va endoplazmatik to ‘rga bogiangan ribosomalar. 
Endoplazmatik to ‘rda ribosomalar ishtirokida sintezlangan oqsillar 
asosan sekretsiya oqsil lari.
Oqsil sintezi davomida ribosomalar mRNK yoki iRNK zanjiri bo'ylab 
harakatlanadilar, bunday tuzilma poliribosoma yoki polisoma deyiladi.
Anchagacha ribosomalaming ikkala subbirligi bir xil tuzii- 
ishga ega deb taxmin qilingan. Lekin elektron mikroskopik usullar 
ko‘rsatishicha, kichik subbirlik eski telefon trubkasi ko‘rinishida ega 
ekanligini. kattasi esa kosani eslatadi. Ish davri davomida ribosoma­
lar o‘z konfiguratsiyasini (shaklini) o ‘zgartirib turadi.

Download 5,62 Mb.