B a’zan mitoz vaqtida yadro qobig‘ida yirik tirqish paydo boMadi,
ular orqali yadroga boMinish duki iplari kiradi (yarim yopiq mitoz)
Hujayra sikli sentriolalarga ega yoki ega boMmasligi mumkin.
Shunga qarab sentriolyar va asentriolyar mitozlar farqlanadi.
Amitoz.
Hujayraning to cg‘ri bo‘linishi yoki amitoz mitozdan old-
in ta ’riflangan. Bu boMinish mitozga nisbatan kam uchraydi. Amitoz
yadrosi interfaza holatida bo‘lgan hujayraning boMinishi. Amitoz ik
kita hujayraning hosil
boMishiga olib kelishi kerak, lekin ko‘p hol-
larda u bir nechta yadroli hujayralar hosil boMishiga olib keladi.
Deyarli barcha eukariotlarda uchraydi. Odatda amitotik boMinish
yadrocha shakli va soni o ‘zgarishidan boshlanadi. Ular fragmentatsi-
yaga uchraydi yoki uzayib ko‘payadi-shunda ganteilalar shakliga ki
radi.
Yadrochalar boMinishidan keyin yadro boMinadi. Yadro tocg ‘ri
bo‘linishining bir qancha usullari bor.
1. Tortmaning hosil boMishi. Bunda yadro ham gantel shaklida
cho‘zilib tortmaning uzilishi natijasida ikkita yadro hosil boMadi.
2. Yadro yuzasida chiziq paydo boMib, u kattalashib yadroni ik-
kiga bo‘ladi.
3. Fragmentatsiya (bo‘laklanish). Yadro yuzasida ichkariga qara-
gan bo‘rtma hosil bo‘lib u yadro ichiga botib kirib uni turli kattalik-
dagi ffagmentlarga ajratadi.
Amitoz
boMinish hayotini tugatayotgan, oMayotgan, degeneratsi-
yaga uchragan hujayralarga xos. 0 ‘simliklarda >aiqori takkomillash-
gan, vaqtinchalik to‘qimalarda: tugunaklar, endosperm, perisperm-
larga xos.
Amitoz boMinish turli patologik jarayonlarda uchraydi ( shamol-
lash, shish).
Amitoz natijasida hosil boMgan yadroiarda genetik
material note-
kis taqsimlangan boMadi. Shuning uchun bunday hujayralar amitoz-
dan keyin mitoz yoMi bilan ko‘paymaydi.
150
Meyoz
M ashg‘ulotning ta’limiy maqsadi: talabalarga meyoz boMinishi
turlari, meyoz I va meyoz II fazalari haqida bilim berish.
M ashg'ulotning tarbiyaviy maqsadi: talabalarga meyozning bi
ologik ahamiyati, y a’ni boMinish natijasida xromosomalar sonin-
ing ikki hissa kamayishi keyingi avlodlarga xromosomalar soni
o 4zgarmay saqlanishi haqida tushuncha berish orqali ulaming ilmiy
dunyoqarashini mustahkamlash va kengaytirish.
M ashg‘ulotning rivojlantiruvchi maqsadi: talabalami darslik bi
lan mustaqil ishlash, mantiqiy fikr yuritishga o ‘rgatish.
M ashg'ulot jihozlari: meyoz boMinish
bosqichlari aks ettirilgan
jadval va rasmlar, “Meyoz boMinish fazalari” video lavhasi namoy-
ish etiladi.
Otalanish natijasida ota-ona hujayra yadrolarining qo‘shilishi
zigotadagi DNK va xromosomalar sonining ortishiga olib keladi.
Demak, xromosomalar sonini kamayishiga olib keladigan mexanizm
mavjud boMishi kerak. Bu mexanizm jinsiy hujayralarning yetilish ja-
rayonida sodir boMadigan reduksion (reduksiya- kamayish) boMinish
- meyozdir.
Bu boMinish natijasida jinsiy jarayonda qatnashuvchi gameta
lar hosil boMadi. Ikkita gaploid gametalarning qo‘shilishi natijasida
urug1 lanishdan keyin diploid zigota hosil boMadi. Bu boMinishda mi-
tozdan farqli ravishda hujayralarning ikki marta ketm a— ket boMinishi
kuzatiladi, xromosomalarning miqdori esa faqat bir marta oshadi.
Bundan tashqari, meyozda gomologik xromosomalarning o ‘zaro
qismlari bilan almashishi (krossingover),
irsiy axborotning rekombi-
natsiyasi, birinchi boMinish profazasida transkripsiyaning faollashishi
va ikkita boMinish orasida interfaza boMmasligi kuzatiladi.
Har qanday organizmning rivojlanishida ikki turdagi hujayralami
uchratish mumkin. Ulardan biri gaploid to ‘plam xromosomali boMib
otalanish jarayonida ishtirok etadi, ikkinchisi diploid to ‘plamli bo‘lib,
ikkita ota-ona xromosomalarini tutadi.
Organizmlar hayot siklini ikkita gametaning qocshilishidan bosh-
lab to shu organizmning o‘zida yana yangi hujayralar paydo boMish
vaqti oralig'ini k o‘radigan bo4lsak gaplofaza va diplofazaning gal-
lanib kelishini ko‘rish mumkin. Bu fazalaming organizmlar hayot
151
siklida egallagan o ‘miga qarab uch turdagi m eyoz1 farqlanadi: zigo-
tali, gametali, oraliq.
1. Zigotali meyoz urugManishdan so‘ng zigotada kechadi. Zam-
burug‘ va ba’zi suvo41ari uchun xos. Bularning
hayot siklida gap-
lofaza ustunlik qiladi. Masalan: xlamidomonada suvo‘ti hayot sikli
deyarli faqat gametofit fazasidan iborat boMib, sporofit fazasi qisqa
vaqtni egallaydi.
2. Gametali meyoz gametalar yetilishida sodir boMadi. Ko‘p
hujayrali hayvonlar va sodda organizmlarda uchraydi. Bularning
hayot siklida diplofaza ustunlik qiladi. Gametalar qo‘shilgandan
keyin diploid zigota hosil boMadi. U boMinib organizmdagi hamma
diploid hujayralami hosil qiladi. Birlamchi jinsiy hujayralar reduk-
sion boMinishga uchrab gaploid hujayralar hosil boMadi. Bularning
qo‘shilishidan diploid zigota hosil boMadi.
3. Oraliq yoki sporali meyoz yuksak o‘simliklarda uchraydi. Spo-
ralar hosil
boMish vaqtida, ya’ni sporofit va gametofit fazalari orasida
sodir boMadi.
Predmeyotik (meyozdan oldingi) interfaza mitozning interfaza-
sidan farq qilib, DNK replikatsiyasi jarayoni oxirgacha oMmaydi.
DNKning 0,3-0,4 foizi meyoz profazasida replikatsiyalanadi.
Meyozda birinchi boMinish profazasi davomida xromosomalar
maxsus o'zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun bu fazani 5 ta bosq-
ichga boMib oMganiladi.
1.
