• Orto va plevromitoz.
  • Hujayra biologiyasi I. A. AbduIov X. U. X albekova




    Download 5,62 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet80/113
    Sana06.06.2024
    Hajmi5,62 Mb.
    #260794
    1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   113
    Bog'liq
    NamDU-ARM-1159-Hujayra biologiyasi

    Mitozning ahamiyati
    Mitoz natijasida ikkita yangi yadrodagi xromosomalar soni 
    boMinishga kirgan yadrodagi songa teng. Bu xromosomalar ota-ona 
    xromosomasining replikatsiyasi natijasida hosil boMganligi uchun un- 
    dagi genlar ota-ona genlarining o ‘zidir, ya’ni o ‘zgarmasligicha qoladi. 
    Mitoz genetik ma’lumotga hech qanday o ‘zgarishlar kirita olmaydi, 
    y a’ni genetik stabillikni ta’minlaydi. Mitoz natijasida organizmdagi 
    hujayralar soni ko‘payib boradi. Shuningdek, buzilgan, yo‘qolgan or­
    ganizm qismlarini tiklanishini ta’minlaydi, ya’ni hujayralar o‘mini 
    toMdiradi.
    Orto va plevromitoz. 
    Turli organizmlarda mitozning borishi 
    turlicha boMadi. Yuqorida ta’riflangan mitoz ochiq ortomitoz( yadro 
    qobigM eriydi, boMinish duki hujayraning 2 qutbida joylashadi.) Ko‘p 
    hujayrali hayvon, o‘simlik va ba’zi sodda organizmlarda uchraydi.
    B a’zi sodda organizmlarda hujayra markazini hosil qiluvchi mi­
    kronaychalar yadroning bir tomonida V-simon shaklni hosil qilib 
    joylashadi. Bu usul plevromitozdir. B a’zida mitoz yadro qobigM buz- 
    ilmasdan sodir boMadi (yopiq mitoz). Bunda boMinish duki yadro 
    ichida yoki uning membranalarida hosil boMadi.
    149


    B a’zan mitoz vaqtida yadro qobig‘ida yirik tirqish paydo boMadi, 
    ular orqali yadroga boMinish duki iplari kiradi (yarim yopiq mitoz)
    Hujayra sikli sentriolalarga ega yoki ega boMmasligi mumkin. 
    Shunga qarab sentriolyar va asentriolyar mitozlar farqlanadi.
    Amitoz. 
    Hujayraning to cg‘ri bo‘linishi yoki amitoz mitozdan old- 
    in ta ’riflangan. Bu boMinish mitozga nisbatan kam uchraydi. Amitoz 
    yadrosi interfaza holatida bo‘lgan hujayraning boMinishi. Amitoz ik­
    kita hujayraning hosil boMishiga olib kelishi kerak, lekin ko‘p hol- 
    larda u bir nechta yadroli hujayralar hosil boMishiga olib keladi.
    Deyarli barcha eukariotlarda uchraydi. Odatda amitotik boMinish 
    yadrocha shakli va soni o ‘zgarishidan boshlanadi. Ular fragmentatsi- 
    yaga uchraydi yoki uzayib ko‘payadi-shunda ganteilalar shakliga ki­
    radi.
    Yadrochalar boMinishidan keyin yadro boMinadi. Yadro tocg ‘ri 
    bo‘linishining bir qancha usullari bor.
    1. Tortmaning hosil boMishi. Bunda yadro ham gantel shaklida 
    cho‘zilib tortmaning uzilishi natijasida ikkita yadro hosil boMadi.
    2. Yadro yuzasida chiziq paydo boMib, u kattalashib yadroni ik- 
    kiga bo‘ladi.
    3. Fragmentatsiya (bo‘laklanish). Yadro yuzasida ichkariga qara- 
    gan bo‘rtma hosil bo‘lib u yadro ichiga botib kirib uni turli kattalik- 
    dagi ffagmentlarga ajratadi.
    Amitoz boMinish hayotini tugatayotgan, oMayotgan, degeneratsi- 
    yaga uchragan hujayralarga xos. 0 ‘simliklarda >aiqori takkomillash- 
    gan, vaqtinchalik to‘qimalarda: tugunaklar, endosperm, perisperm- 
    larga xos.
    Amitoz boMinish turli patologik jarayonlarda uchraydi ( shamol- 
    lash, shish).
    Amitoz natijasida hosil boMgan yadroiarda genetik material note- 
    kis taqsimlangan boMadi. Shuning uchun bunday hujayralar amitoz- 
    dan keyin mitoz yoMi bilan ko‘paymaydi.
    150


    Meyoz
    M ashg‘ulotning ta’limiy maqsadi: talabalarga meyoz boMinishi 
    turlari, meyoz I va meyoz II fazalari haqida bilim berish.
    M ashg'ulotning tarbiyaviy maqsadi: talabalarga meyozning bi­
    ologik ahamiyati, y a’ni boMinish natijasida xromosomalar sonin- 
    ing ikki hissa kamayishi keyingi avlodlarga xromosomalar soni 
    o 4zgarmay saqlanishi haqida tushuncha berish orqali ulaming ilmiy 
    dunyoqarashini mustahkamlash va kengaytirish.
    M ashg‘ulotning rivojlantiruvchi maqsadi: talabalami darslik bi­
    lan mustaqil ishlash, mantiqiy fikr yuritishga o ‘rgatish.
    M ashg'ulot jihozlari: meyoz boMinish bosqichlari aks ettirilgan 
    jadval va rasmlar, “Meyoz boMinish fazalari” video lavhasi namoy- 
    ish etiladi.
    Otalanish natijasida ota-ona hujayra yadrolarining qo‘shilishi 
    zigotadagi DNK va xromosomalar sonining ortishiga olib keladi. 
    Demak, xromosomalar sonini kamayishiga olib keladigan mexanizm 
    mavjud boMishi kerak. Bu mexanizm jinsiy hujayralarning yetilish ja- 
    rayonida sodir boMadigan reduksion (reduksiya- kamayish) boMinish 
    - meyozdir.
    Bu boMinish natijasida jinsiy jarayonda qatnashuvchi gameta­
    lar hosil boMadi. Ikkita gaploid gametalarning qo‘shilishi natijasida 
    urug1 lanishdan keyin diploid zigota hosil boMadi. Bu boMinishda mi- 
    tozdan farqli ravishda hujayralarning ikki marta ketm a— ket boMinishi 
    kuzatiladi, xromosomalarning miqdori esa faqat bir marta oshadi. 
    Bundan tashqari, meyozda gomologik xromosomalarning o ‘zaro 
    qismlari bilan almashishi (krossingover), irsiy axborotning rekombi- 
    natsiyasi, birinchi boMinish profazasida transkripsiyaning faollashishi 
    va ikkita boMinish orasida interfaza boMmasligi kuzatiladi.
    Har qanday organizmning rivojlanishida ikki turdagi hujayralami 
    uchratish mumkin. Ulardan biri gaploid to ‘plam xromosomali boMib 
    otalanish jarayonida ishtirok etadi, ikkinchisi diploid to ‘plamli bo‘lib, 
    ikkita ota-ona xromosomalarini tutadi.
    Organizmlar hayot siklini ikkita gametaning qocshilishidan bosh- 
    lab to shu organizmning o‘zida yana yangi hujayralar paydo boMish 
    vaqti oralig'ini k o‘radigan bo4lsak gaplofaza va diplofazaning gal- 
    lanib kelishini ko‘rish mumkin. Bu fazalaming organizmlar hayot
    151


    siklida egallagan o ‘miga qarab uch turdagi m eyoz1 farqlanadi: zigo- 
    tali, gametali, oraliq.
    1. Zigotali meyoz urugManishdan so‘ng zigotada kechadi. Zam- 
    burug‘ va ba’zi suvo41ari uchun xos. Bularning hayot siklida gap- 
    lofaza ustunlik qiladi. Masalan: xlamidomonada suvo‘ti hayot sikli 
    deyarli faqat gametofit fazasidan iborat boMib, sporofit fazasi qisqa 
    vaqtni egallaydi.
    2. Gametali meyoz gametalar yetilishida sodir boMadi. Ko‘p 
    hujayrali hayvonlar va sodda organizmlarda uchraydi. Bularning 
    hayot siklida diplofaza ustunlik qiladi. Gametalar qo‘shilgandan 
    keyin diploid zigota hosil boMadi. U boMinib organizmdagi hamma 
    diploid hujayralami hosil qiladi. Birlamchi jinsiy hujayralar reduk- 
    sion boMinishga uchrab gaploid hujayralar hosil boMadi. Bularning 
    qo‘shilishidan diploid zigota hosil boMadi.
    3. Oraliq yoki sporali meyoz yuksak o‘simliklarda uchraydi. Spo- 
    ralar hosil boMish vaqtida, ya’ni sporofit va gametofit fazalari orasida 
    sodir boMadi.
    Predmeyotik (meyozdan oldingi) interfaza mitozning interfaza- 
    sidan farq qilib, DNK replikatsiyasi jarayoni oxirgacha oMmaydi. 
    DNKning 0,3-0,4 foizi meyoz profazasida replikatsiyalanadi.
    Meyozda birinchi boMinish profazasi davomida xromosomalar 
    maxsus o'zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun bu fazani 5 ta bosq- 
    ichga boMib oMganiladi.
    1. 

    Download 5,62 Mb.
    1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   113




    Download 5,62 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    Hujayra biologiyasi I. A. AbduIov X. U. X albekova

    Download 5,62 Mb.
    Pdf ko'rish