| 5. Mineral o`g`itlar.
Tarkibida o`simliklar uchun zaruriy oziq elementlari bo`ladigan moddalar, asosan tuzlar mineral o`g`itlar deyiladi. Ular yuqori va barqaror hosil olish maqsadida tuproq unumdorligini oshirish uchun tuproqqa qo`shiladi. O`simliklarning o`sib rivojlanishi uchun zarur bo`lgan asosiy kimyoviy elementlar – C, O, H, N, P, K, Ca, Mg, Fe, S hisoblanadi. Ushbu elementlar, asosan N, P, K o`simliklarga ko`plab miqdorlarda kerak bo`ladi. Shu sababli ular makroelementlar deyiladi, tarkibida shu elementlar bor o`g`itlar esa makroo`g`itlar yoki odatdagi o`g`itlar deyiladi.
Lekin tirik organizmlarda yuqorida aytib o`tilgan 10 element bilan birga juda oz miqdorlarda (mikromiqdorlarda) B, Cu, Co, Mn, Zn, Mo, J kabi kimyoviy elementlar ham zarur. Ular mikroelementlar, tarkibida shunday elementlar bor o`g`itlar esa mikroo`g`itlar deyiladi.
Mineral o`g`itlar oddiy va kompleks o`g`itlarga bo`linadi.
Oddiy o`g`itlar tarkibida bitta oziq elementi bo`ladi. Masalan, natriyli selitra tarkibida azot, kaliy xlorid tarkibida kaliy bor.
Murakkab o`g`itlarning bir xil zarrachalari tarkibida ikkita va undan ko`p oziq elementi bo`ladi. Masalan, kaliyli selitra tarkibida kaliy va azot, nitrofoskada–azot, fosfor va kaliy bo`lladi.
Aralash o`g`itlar turli xil o`g`itlarning–oddiy, murakkab o`g`itlarning yoki oddiy va murakkab o`g`itlarning mexanik aralashmasidan iborat bo`ladi. Ular ko`pincha o`g`it aralashmalari deyiladi.
O`g`itlar ishlab chiqaradigan sanoat o`g`it sanoati deyiladi. Mamlakatimizda qudratli o`g`it sanoati yaratilgan. Hozirgi vaqtda bu sanoat mineral o`g`itlarning 40 dan ortiq turini ishlab chiqarmoqda.
Azotli o`g`itlar tarkibida bog`langan azot bo`ladi. Bular selitralar (NaNO3, KNO3, NH4NO3, Ca(NO3)2), ammoniy tuzlari, suyuq NH3, NH4OH, mochevina–CO(NH2)2–bular fosfat kislotaning Ca li va NH4 li tuzlaridir. Fosforit talqoni, fosforitlarni mayda tuyish yo`li bilan olinadi, tarkibida Ca3(PO4)2 bo`ladi. Oddiy superfosfat, apatit va fosforitlarga H2SO4 bilan ishlov berish orqali olinadi.
Ca3(PO4)2 + 3H2SO4 Q Ca(H2PO4)2 + 2CaSO4
Qo`sh superfosfat–tarkibi Ca(H2PO4)2 bo`lgan konsentrlangan fosforli o`g`it.
Ca3(PO4)2 + 4H3PO4 Q 3Ca(H2PO4)2
Presipitat–tarkibi CaHPO4•2H2O bo`lgan fosforli o`g`it.
H3PO4 + Ca(OH)2 Q CaHPO4•2H2O
Suyak talqoni, uy hayvonlarining suyaklarini qayta ishlab olinadi, tarkibida Ca3(PO4)2 bor.
Ammofos–tarkibida fosfor va azot bo`ladigan o`g`it. H3PO4 ni NH3 bilan neytrallanganda hosil bo`ladi. Odatda tarkibida NH4H2PO4 va (NH4)2HPO4 bo`ladi.
|
