O‘zini his qilishi – organizm holatining sub’ektiv bahosi hisoblanib, yaxshi,
qoniqarli va yomon sifatida belgilanadi. O‘zini his qilish yomon bo’lgan paytda
g’ayritabiiy hissiyotlar qayd qilinadi.
Uyqu. Kundalik daftarda uyquning davomiyligi va chuqurligi, uning buzilishlari
(qiyin uxlab qolishlik, bezovta uyqu, uyqusizlik, to’yib uxlamaslik va b.).
Ishtaha yaxshi, past, o’ta katta sifatida belgilanadi. Salomatligi holatidagi har xil
og’ishlar darhol ishtahada aks etadi, shuning uchun, uning ancha o’zgarishlari, qoidaga
ko’ra, o’ta toliqish, xastalik yoki ovqatlanish madaniyati qoidalariga rioya qilmaslikning
natijasi hisoblanadi.
Puls – organizm holatining muxim ko’rsatkichi hisoblanadi. Odatda, jismoniy
tarbiya darslarida, o’rtacha yuklama paytida pulsning chastotasi 130-150 zarba/min
darajasigacha etadi. Sport trenirovkalarida, ancha yuqori jismoniy yuklama paytida
pulsning chastotasi 180–200 zarba/min va undan yuqori darajagacha etadi. Katta jismoniy
yuklamadan keyin puls dastlabki kattaliklariga 20–30 minutdan so’ng, ayrim paytlarda 40–
50 minutdan so’ng qaytadi.
Agar, o’quv-trenirovka mashg’ulotidan keyin, yuqorida ko’rsatilgan vaqt o’tgach
puls dastlabki kattaliklariga qaytmasa, bu, jismoniy tayyorgarligi etarli emasligi yoki
organizmning holatida qandaydir og’ishlarning mavjudligi bilan bog’liq bo’lgan katta
toliqish yuzaga kelganligi to’g’risida dalolat beradi.
YUQCH – organizm holatining muxim ko’rsatkichi hisoblanadi. Uni doimiy
ravishda, sutkaning bir vaqtida, tinch holatda hisoblab turish tavsiya qilinadi. Eng yaxshisi
– ertalab, uyg’ongandan keyin, yotgan joyida hamda trenirovkaga qadar (3-5 min) va sport
trenirovkasidan keyin darhol hisoblagan ma’qul.
159
Yurak-tomir va nafas tizimlarining faoliyatini baholash uchun har xil funksional
probalarni qo’llash mumkin, ularning natijalarini esa, o’z-o’zini nazorat qilish bo’yicha
kundalik daftariga qayd qilish kerak.
Gavda vaznini ertalab, och qoringa, bitta sport kiyimida aniqlash tavsiya qilinadi.
Trenirovkaning birinchi bosqichida, odatda, vazn kamayadi, keyin esa, stabillashadi va
borgan sari mushaklar massasining o’sishi hisobiga birmuncha ortadi. Vazn keskin
kamayganda vrachga murojat qilish zarur.
Mashg’ulotning asosiy qimidagi trenirovka yuklamalari va rejimning buzilishlari,
boshqa ko’rsatkichlar bilan birgalikda organizm holatidagi har xil og’ishlarni tushuntirish
imkonini beradi. Rejimning buzilishi – bu, mehnat va dam olish navbatini buzilishi,
ovqatlanish rejimini buzilishi, alkogolli ichimliklarni iste’mol qilish, tamaki chekish va b.
Mushaklarda, boshda, o‘ng yoki chap biqinda va yurak sohasida og’riqni his qilish,
kun tartibi buzilganda organizm umumiy toliqishi paytida, trenirovka yuklamalarini
shakllantirish va hokazolar paytida yuzaga kelishi mumkin. Mashg’ulotlarning dastlabki
bosqichida mushaklarda og’riqning paydo bo’lishi qonuniy hodisa hisoblanadi. Og’riq
uzoq muddat his qilingan barcha holatlarda, tezkor vrachga murojat qidish lozim.
Sportdagi natijalar trenirovka mashg’ulotlarining vositalari va usullari to’g’ri
qo’llanilayotganligi yoki qo’llanilmayotganligini ko’rsatadi. Ularning tahlili, jismoniy
tayyorgarlik va sport mahoratining o’sishi uchun qo’shimcha zahiralarni aniqlab berishi
mumkin, mashg‘ulotlar va trenirovkalarning vosita va usullarini qo’llashning to’g’riligini
ko’rsatadi.
Salomatlik darajalari pasaygan va maxsus o’quv guruhida shug’ullanadigan talabalar
uchun o‘z-o‘zini nazorat qilish alohida ahamiyat kasb etadi. O‘z-o‘zini nazorat qilish,
ularni rasional jismoniy tayyorgarliklariga ancha darajada yordam beradi, ularning
salomatliklarini mustahkamlash, mavjud og’ishlar va kasalliklar bilan kurashish, jismoniy
160
va umumiy ishchanlik qobiliyatlarini oshirish uchun jismoniy madaniyat vositalarini
samarali qo’llashga ko’maklashadi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish, jismoniy mashqlar va sport bilan shug’ullanadigan
talabalarga o‘zini yaxshiroq bilishga yordam beradi, o‘z salomatligi ustidan kuzatishga
o‘rgatadi, jismoniy tarbiya mashg’ulotlariga savodli va ongli ravishdagi munosabatni
shakllantiradi.
Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish jarayonida davriy ravishda o’z jismoniy
rivojlanishi va jismoniy (funksional) tayyorgarligi darajasini baholash tavsiya qilinadi.
Jismoniy rivojlanishini baholash antropometrik o’lchashlar yordamida amalga
oshiriladi, ular jismoniy rivojlanishning darajasi va xususiyatlarini, uni jinsiga va yoshiga
mos kelishi darajasini, mavjud og’ishlarni hamda jismoniy mashqlar ta’siri ostida jismoniy
rivojlanishning yaxshilanishi darajalarini aniqlash imkonini beradi.
Antropometrik o’lchashlar maxsus, standart uskunalarni qo’llash bilan umumiy
qabul qilingan metodika bo’yicha o’tkaziladi. O‘lchanadigan ko’rsatkichlar: o’tirgan va tik
turgan holatdagi bo’yi, gavda vazni, bo’yin, ko’krak qafasi, bel, qorin, elka, elka sohasi,
son, boldirlarning aylanasi, o’pkaning tiriklik sig’imi (O‘TS), qad-qomat kuchi va
qo’llarning kaft kuchi, yelka, ko’krak qafasi va tos-qo’ndoq diametrlari, yog’ qatlami.
Ommaviy tatqiqotlar paytida o’tirgan va tik turgan holatdagi bo’yi, gavda massasi,
gavda vazni va eng kuchli qo’lning kaft kuchi o’lchanadi. Olingan ma’lumotlar bo’yicha,
quyidagi antropometrik indekslar yordamida jismoniy rivojlanishni baholash mumkin.
Vazn-bo’y ko’rsatkichi, grammlardagi gavda massasini, uning santimetrlardagi
bo’yining uzunligiga bo’lish bilan hisoblanadi. Yaxshi baho quyidagi chegaralarda bo’ladi:
ayollar uchun 360-405 g., erkaklar uchun 380-415 g. Proporsionallik koeffitsienti (PK)
foizlarda quyidagi formula yordamida o’lchanadi:
%
100
2
2
1
L
L
L
161
bunda, L
1
– tik turgan holatdagi bo’yining uzunligi, L
2
– o’tirgan holatdagi bo’yining
uzunligi. PK normada=87-92%.
Jismoniy rivojlanish darajasi uchta usul yordamida baholanadi: antropometrik
standartlar, korrelyasiya va indekslar.
|
