INDIA INTERNATIONAL SCIENTIFIC ONLINE CONFERENCE
THE THEORY OF RECENT SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF PEDAGOGY
74
студентов
высших
учебных
заведений
.
Выделены
способности
и
гибкость
.
В
статье
рассматриваются
процессы
использования
культурных
ресурсов
,
которые
уже
приняты
в
обществе
через
культурную
компетенцию
,
но
включают
потенциальные
возможности
проанализированы
.
Ключевые
слова
:
Говорение
,
рецептивная
речь
,
репродуктивная
речь
,
диалогическая
речь
монологическая
речь
,
механизм
обучения
говорению
,
языковая
трудность
,
экстралингвистическая
трудность
,
мотивация
,
индуктивная
,
дедуктивная
,
коммуникация
,
способности
,
сочувствие
,
владение
языком
,
способность
концентрироваться
,
творчество
,
способность
к
инновациям
,
художественные
и
культурные
компетенции
,
самокомпетенции
,
самоконтроль
,
стойкость
,
инициативность
,
способность
принимать
решения
и
гибкость
.
Gapirish boshqa nutq faoliyati turlari
bilan chambarchas bog
ʼ
langandir. O
ʼ
quvchi
tinglab tushunish malakasini qanchalik yaxshi egallagan bo
ʼ
lsa, gapirish ham shuncha
tezlik bilan rivojlanadi. O
ʼ
quvchi mazmunini qabul qila olmasa, tushuncha olmasa
ma
ʼ
lumot javob qaytarish qiyin. O
ʼ
qish, gapirish bilan aloqador. O
ʼ
quvchi o
ʼ
qigan
ma
ʼ
lumot orqali gapiradi, ma
ʼ
lumot beradi. U qanchalik ko
ʼ
p o
ʼ
qisa, shuncha gapirish
uchun ma
ʼ
lumot to
ʼ
playdi. O
ʼ
qish-gapirish uchun ma
ʼ
lumot
manbai hisoblanadi
24
.
O
ʼ
quvchi yozuv orqali o
ʼ
qigan, tinglagan, gapirgan materiallarini, ma
ʼ
lumotini yozma
ifodalaydi. Yozuv ham gapirish ma
ʼ
lumotini, materialini esda qolishda yordam beradi.
Demak, gapirish faoliyati boshqa nutq faoliyatlari bilan uzviy bog
ʼ
liq. Gapirish – biror
fikrni izoh etish maqsadida muayyan tildagi leksik, grammatik
va talaffuz hodisalarini
qo
ʼ
llashdan iborat.
А
vval o
ʼ
yla, keyin so
ʼ
yla deyilishi bejiz emas. ―O
ʼ
yla‖ qismidagi fikr
paydo bo
ʼ
lishi, ―So
ʼ
yla‖da esa uni nutq harakat sezgisi (analizatori orqali ―bayon etish‖)
tomonlari nazarda tutiladi. Birinchisi – til materialining qo
ʼ
llanilishidir, ular leksik,
grammatik, talaffuz ko
ʼ
nikmalari deyiladi, ikkinchisi – fikr aytilishi, gapirish malakasi nomi
bilan yuritiladi. Chet tilda gapirish uch qismdan iborat nutqiy faoliyatidir. Dastavval
gapirishga moyillik (motivatsiya) bo
ʼ
lishi taqozo etiladi. Ushbu til vositasida fikr aytish
ehtiyoji tug
ʼ
iladi.
25
Nutqiy harakatni bajarishga mayl paydo bo
ʼ
lsa, biror axborot berish,
savolga javob qaytarish yoki nonutqiy harakat (masalan: iltimos, buyruq)
ni ijro qilishga
kirishiladi. Gapirishning ushbu qismida aytish niyati paydo bo
ʼ
ladi. Fikrimiz izoh qilish
qismiga esa analiz, sintez, amallari ishga tushadi. Buning uchun xotirada tutish xizmat
qiladi. Paradigmatik bog
ʼ
lanish mavjud. Paradigmatik aloqada ichki bog
ʼ
lanishlar
so
ʼ
zlarning turli belgilariga binoan taqqoslanishi kuzatiladi.
А
ytilishida bir xil yozilishida
farq qiladi. (see-sea, two-too ma
ʼ
nosi yaqin (big-large) zid ma
ʼ
noli (go-come). Gapiruvchi
xotirada tayyor turgan so
ʼ
zni yoki grammatik birlikni tanlaydi,
odatda ona tili hodisalari
xotirada tayyor turadi. Interferentsiya paydo bo
ʼ
ladi (masalan: chet tili va ona tilidagi so
ʼ
z
24
Jamol Jalolov. Chet til o’qitish metodikasi. T.: O’qituvchi, 2012
25
Hoshimov O’.,Yoqubov I. Ingliz tili o’qitish metodikasi. T.:Sharq, 2003
INDIA INTERNATIONAL SCIENTIFIC ONLINE CONFERENCE
THE THEORY OF RECENT SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF PEDAGOGY
75
tarkibi bunga misol bo
ʼ
ladi). Gapirishning uchinchi qismi ijro etish: fikrni bayon etish,
talaffuz qilish: Uchala qismining amal qilishi nutq faoliyati turlaridan gapirishni yuzaga
keltiradi. Chet tilda gapirishni o
ʼ
rgatishning o
ʼ
ziga xos qiyinchiliklari bor. Qiyinchiliklar
ekstralingvistik, psixologik, lingvistik bo
ʼ
lishi mumkin. Ekstralingvistik qiyinchiliklar:
Gapirishni kimgadir, nimagadir qaratilishi. Gapirishda
nutq vaziyatida bo
ʼ
lishi.
Vositalarning bo
ʼ
lishi. Gapirish ehtiyoji bo
ʼ
lishi. Gapirishda imo-ishoraning, harakatning
qo
ʼ
llanilishi. Psixologik qiyinchiliklar ham muhimdir. Psixologik I.F.Zimnniya fikrni bayon
qilishning o
ʼ
zi ―ovchi‖, shakllantiruvchi, amalga oshiruvchi psixologik tuzilishini beradi.
Eng avvalo gapirish uchun stimul rag
ʼ
batlantiruvchi undovchi omilning bo
ʼ
lishi, fikrning
shakllanishiga olib keladigan ehtiyojdir, sababdir. Buning
uchun tashqi va ichki ta
ʼ
sir
bo
ʼ
lishi zarur, unda ehtiyoj tug
ʼ
iladi. Psixologik nuqtai nazardan gapirish uchun til
materialini bilish zarur, ular gapirishning mexanizmlari hisoblanadi. Gapirish yana ikkita
psixologik qiyinchiliklar bilan xarakterlanadi: fikrni bayon qilish, shaklni o
ʼ
ylab ko
ʼ
rishga
imkon kamligi va ifodalanishning bir onda sodir bo
ʼ
lishi. Gapirishning avtomatlashgan va
avtomatlashmagan tomonlar ham qiyinchilik bilan bog
ʼ
liq. Tafakkur xotira ham gapirishni
o
ʼ
rgatishda muhim rol o
ʼ
ynaydi. Gapirishni o
ʼ
rgatishda lingvistik qiyinchiliklar ham ta
ʼ
sir
qiladi. Gapirish uchun kerakli leksik, grammatik materialini, gapirish namunalarini to
ʼ
g
ʼ
ri
tanlangan bo
ʼ
lishligi, to
ʼ
g
ʼ
ri ohangda, ritmda, to
ʼ
g
ʼ
ri talaffuz qilishdagi qiyinchiliklar, nutq
namunalari rejimlarini qulay olishdagi qiyinchiliklar, gapirish adabiy tilda emas jonli tilda
sodir bo
ʼ
ladi, gapirish jumlalari qisqa tuziladi. Masalan: ―Have you? And you?‖. Gap
qisqartirish keng qo
ʼ
llaniladi. Tayyorlangan nutq deyilganda, o
ʼ
quvchi tayyorlanishi uchun
ma
ʼ
lum mavzu, vaqt berilishi, kerakli vositalar, so
ʼ
zlar, nutq namunalari oldindan
o
ʼ
rgatilishi, uyda tayyorlanishi tayanchlar bo
ʼ
lishi ko
ʼ
zda tutiladi. Tayyorlanmagan nutqni
spontan nutq ham deyiladi. Bundan ilgaridan tayyorgarchilik ko
ʼ
riladi. Chet tilda
gapirishga o
ʼ
rgatishning
mazmuniga lingvistik, psixologik va metodik qismlar kiradi.
Lingvistik qismga gapirish uchun zarur bo
ʼ
lgan til va nutq materiallari, gap tuzilishlari,
nutq namunalari kiradi. Lingvistik qism ustida to
ʼ
xtalganda ekstrallingvistik elementlarni
imo – ishora, harakat va boshqa vositalarni ham yodda tutish zarur. Psixologik qismga
gapirish malakalarini egallash kiradi. U reproduktsiyadan, o
ʼ
rniga qo
ʼ
yish, o
ʼ
zgartirishdan,
kengaytirishdan,qo
ʼ
shish,
aralashtirishdan
iboratdir.
26
Reproduktsiya
o
ʼ
quvchi
o
ʼ
qituvchidan yoki monogrammadan eshitganini, tinglaganini aynan o
ʼ
zini qaytarishdan
iborat. U qisman so
ʼ
zlarni almashtirishi ham mumkin. Gapirish
ikki xil shaklda amalga
oshiriladi: 1) monologik va 2) dialogik. Kengaytirishga ega nutq namunasi, gapning
strukturasi kengaytiriladi. Masalan: I have a book. I have an English book. I have an
interesting English book. I have an interesting English book at home. Metodik qismdagi
gapirish metod, usullarning yo
ʼ
llarini qo
ʼ
llash tushuniladi. Bunda o
ʼ
quvchilar tayanch
vositalaridan foydalana olishlari muhimdir. Monologik nutq gapirishning bir shakli bo
ʼ
lib,
so
ʼ
zlovchi tomonidan bajarilgan. Monologik nutq (MN) ham o
ʼ
ziga xos xususiyatlariga,
26
Кўчибоев А. Хорижий тилларга
ўргатишнинг коммуникатив методикаси. Самарқанд-2010
