in so n n in g
o'zini yangilik yaratish jarayoniga bahshida qilishi, uning
tomonidan yaratilgan pedagogik qadriyatlar majmuasini anglatadi.
Akm eologik yondashuv - akm elogiya (acme) yunoncha oliy nuqta, o'tkir,
gullagan, yetuk, eng yangi davr degan m a'nolam i bildiradi.
ICreativ yondashuv - termini AQShda XX asm ing 60-yillarida paydo b o id i. U
individning yangi tushuncha yaratishi va yangi ko'nikm alar hosii qilish qobiliyati,
xislatini bildiradi.
Refleksiv yondashuv - (lotiincha retlixio - ortga qaytish) sub’ektning o 'z
(ichki) psixik tuyg'u va holatlarini bilish jarayoni sifatida qaraladi.
V.A.SIastenin o'qituvchining innovatsion faoliyatini tuzishda unga akmeologik
jihatdan yondashadi.
Akm eologiya ( а к т е ) - yunoncha oliy nuqta, o 'tkir, gullagan, yetuk, eng yaxshi
davr degan m a’nolam i bildiradi.
V.A.SIastenin akm cologiyaning yuksak professionalizm ga, mutaxassisning
uzoq ijodiy um r ko'rishiga olib keladigan sub’ektiv va o b'ektiv omillarini asoslab
berdi. O b’ektiv om illarga olingan ta ’lim ning sifatini, sub’ektiv omillari esa insonning
iste’dodi va qobiliyatini, ishlab chiqarish vazifalarini samarali hal qila olishidagi
m as’uliyati, m utaxassislarga yondashuvini kiritadi. Yuksak professionalizm ga
erishishning omillari sifatida quyidagilar ko'rsatiladi:
is te d o d nishonalari;
о ‘quvlilik; qobiliyut; iste ’dod; oila tarbiyasi sharoiti; о 'quv yurti; о ‘z xatti-harakati.
A km eologiya ilmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosa-batida
olib qaraladi. Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi:
- ijodiy individuallik;
- o'zining o'sish va takomillashish jarayoni;
- o 'z imkoniyatlarini am alga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi.
O 'qituvchining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:
- intellektua! - ijodiy tashabbus;
- bilim lar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliyati;
- ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan
yaratuvchilikka kurashchanlik qobiliyati;
- axborotlarga tashnalik, m uammolardagi g'ayriodatiylikka va yangi-Iikka
bo'lgan his-tuyg'u, professionalizm , bilishga bo'lgan chanqoqlik (N.V. V ishnekova/
Ijodiy
individuallikni
xarakteriaydigan
samarali
o 'z-o 'z in i
anglash
quyidagilam i qam rab oladi: o'zini boshqalarga qiyos qilish asosida o 'z shaxsining
betakror ekanligini anglay olishi; o 'z i to 'g 'risid ag i kreativ ko'rinishlar va tasavvurlari
to'plam i; individual kreativ o 'zig a xoslik-lam ing bir butunligi va uyg'unligi, ichki
birligi; shaxsning o 'z rivojlanishidagi dinam iklik va doim iylik jarayoni va uning
ijodkor sifatida shakllanishi; shaxs o'zini namoyon qila olishi va o 'zin in g muayyan
ishlami am alga oshirishga hozir turganligi; ijodkor sifatida o 'z in i baxshida qila olishi
va shaxsiy ham da ijtimoiy vaziyatlarda o'zining o 'm in i anglay olishi (V.A.
Slastenin).
Innovatsion faoliyat tuzilmasi tahlilida akmeologik yondashuv o'qituvchining
kasbiy mahorati cho'qqilariga erishuvida uning shaxsi rivojlanish qonuniyatlarini
ochish imkonini beradi.
67
Y aqii o ‘tm ishda “ Innovatsion ta’lim”, “ Innovatsion faoliyat” va “ Innovatsion
jarayonlar” term inlari respublikam izning pedagogik adabiyotlarida ju d a kam
kuzatilar edi. Innovatsion ta ’lim so ‘ziningzam irida yangilikni tashkil qilish,
yangilikni o ‘zlashtirish, yangilikdan foydalanish, yangilikni nam oyon etish kabi
kom pleks fioliyat yotadi.
Innovatsion ta ’lim - ta ’lim oluvchida yangi g ‘oya, m e’yor, qoidalam i yaratish,
o 'z g a shaxdar tom onidan yaratilgan ilg‘or g ‘oyalar, m e’yor, qoidalam i tabiiy qabul
qilishga о й sifatlar, m alakalam i shakllantirish im koniyatini yaratadigan ta ’lim
“ Innovatsicn ta ’lim ” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim klubi”da qo'llanilgan.
Innovatsion ta ’lim jarayonida q o ilaniladigan texnologiyalar innovatsion ta ’lim
texnologiyalari yoki ta ’lim innovatsiyalari deb nomlanadi.
T a ’lin innovatsiyalari - ta ’lim sohasi yoki o'quv jarayonida mavjud
m uam m oni yangicha yondashuv asosida yechish m aqsadida qo ‘llanilib, avvalgidan
ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, m etod va texnologiyalar
T a’lim solasida innovatsion jarayon - bu ta ’lim konsepsiyasidagi, o'quv
dasturlaridagi, usul va uslublardagi, tarbiya va o ‘qitish usullaridagi yangilik va
o ‘zgarishlatdir. T a’lim sohasida innovatsion jarayonlar so‘zining tub m a’nosida
pedagogikaning ikkita muhim - o ‘rganish, um um lashtirish va ilg’or pedagogik
tajribalam i om m alashtirish m uam m osi va pedagogika fanlari yutuqlarini am aliyotga
tadbiq etish m uam m osi yotadi. Shunday ekan, innovatsiyaning predm eti va
innovatsion jarayonlam ing tarkibi, mexanizi bir — biriga o ‘zaro b o g iiq bo'lgan
jarayonlar jamlanmasi tarkibida b o 'lish i kerak. A ynan, inklyuziv innovatsion faoliyat
xizm at k o ‘isatish bozorida oliy ta ’lim m uassasalari o ‘rtasidagi raqobatbardoshlikning
asosini yaritibgina qolm ay, professor - o ‘qituvchining kasb mahoratining o'sishini,
ijodiy izlaashini, am aliy jihatdan ochib beradi. Shuning uchun ham , innovatsion
faoliyat o ‘
ijodiy faolijati bilan uzluksiz bog'liq.
T a ’lin m uassasasida pedagogning inklyuziv innovatsion faoliyatini tashkil
etish uchun “Inklyuziv innovatsion m uhit” shakllangan b o'lishi kerak, y a ’ni
pedagogik jsm oda um um an ta ’lim m uassasida ijodiy, samimiy d o 'sto n a sharoit, unda
pedagog-o'qituvchi o 'zin i erkin xis qila olishi va jam oda ichki intilish moddiy-
m a ’naviy cpiziqish yuqori darajada b o 'lad i. U m uhitda pedagog-o'qitiuvchi ijodiy fikr
yuritishga, mtilishga yo'naltiriladi. N atijada innovatsion jarayon-yangilikni kiritilishi
va shart-skaroitlari. tizim ini yangi sharoitlarga ko'rsatkichlarga muvaffaqiyatli
o'tishini tatainlovchi o'zgarishlar sodir bo'ladi.
Innovatsion faoliyatni dunyo mamlakatlari eng asosiy ustuvor yo'nalish
sifatida tan olgan. Y a’ni, jam iyat taraqqiyotini jadallashtirish va ijtim oiy-iqtisodiy
rivojlantiriim ing eng m uhim om illaridan biri - bu samarali innovatsion siyosatni
am alga oslirish, ilm iy-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslangan yangi, ilg 'o r
texnologiydar, mehnatni tashkil etish va boshqarish yangi shakllari ham da yirik
ixtirolar naijalarini jo riy qilish ekanligi ayni haqiqat.
Inklyuziv innovatsion faoliyat - pirovard natijasi mahsulot, xizm at, ishlab
chiqarishni tashkil etish, boshqarish shakli, texnologiyalam ing yangi turlarini yaratish
68
yoki mavjudlarini takomillashtirishdan iborat bo'lgan faoliyat. U innovatsiyalam i
yaratish, o'zlashtirish va keng joriy etish jarayonlarini o 'z ichiga oladi.
Inklyuziv innovatsion jarayoni ishlab chiqarish va oliy ta ’lim muassasasi
raqobatbardoshligini ta ’minlash, jahonda o 'z mavqeiga ega bo'lish va uni ushlab
qolish, unumdorlikni, pirovardida ham oliygoh, ham soha, ham yaxlit iqtisodiyot
sam aradorligini
oshirishning
asosiy
va
m ajburiy shartidir.
Innovatsiyalam i
boshqarish esa, innovatsion jarayon yoki faoliyatga nisbatan boshqaruvning asosiy
funksiyalari - tashkil etish, m e’yorlashtirish, rejalashtirish, m uvofiqlashtirish, nazorat
qilish va tartibga solishni tatbiq etish hisoblanadi. Innovatsiyalam i jadal tatbiq etish,
eng
avvalo, m avjud oliy
ta ’lim
m uassasalari
faoliyatini
har tomonlama
m odem izatsiyalashtirishni zarur qilib qo'yadi. Inklyuziv innovatsion tadbirkorlik
yangi ratsionalizatorlik yo'nalishlarini topish va resurslam i foydali tomonga
yo'naltirish, ishlab chiqarishning yangi kombinatsiyalarini o'zlashtirish, yangi
bozorlami egallash, yangi m ahsulotlam i yaratishdan iborat.
Hozirgi kunda ta ’lim sohasi o'quv yurtlarida ish yuritish bevosita va bilvosita
iqtisodiy liberalizatsiya va globalizatsiya omillari ta ’siri ostida transm iliiy darajaga
chiqmoqda. Ushbu tendensiyalar ta ’lim sohasida o 'q u v jarayonini o'zgartirm asligi,
uni prinsipial yangi marraga va taraqqiyot ufqiga olib chiqm asligi mum kin emas.
Har qanday zamonaviy oliy o 'q u v yurti muayyan uch kom ponent - omillar,
vositalar va texnologiyalar bo'lishini talab qiladi. Faqat shu uch komponent
bo'lgandagina o 'q u v jarayonini boshlash hamda bozorda aniq talab bo'lgan
m utaxassislam i va ta ’lim xizmatlarini tashkil qilish mumkin.
O 'q u v jarayoni ta ’minoti uchun uch komponent bir qator talablarga javob
berishi kerak:
- o 'q u v soatlarining kerakli hajmi, y a ’ni nafaqat o'quv jarayonini tashkil qilish,
balki kelgusida o 'q u v hajmini oshirish imkonini beruvchi uning miqdoriy ifodasi;
- xizm at ko'rsatish omillari, vositalari va texnologiyalariningtegishli sifati,
y a’ni o 'q u v jarayonida foydalanish uchun optim al holati;
- vaqt va jo y birligi - o 'q u v jarayonida foydalanish imkonini beruvchi barcha
kom ponentlam ing bir vaqtning o'zid a chegaralangan joyda bo'lishi.
T a ’lim xizmati om illari, vositalari va texnologiyalaridan foydalanish uchun
m as’ul va ulardan foydalanish huquqiga ega shaxs yoki shaxslar guruhining
(vakolatli shaxslar) bo'lishi.
O 'q u v jarayonida kom ponentlam ing qatnashish darajasiga nisbatan boshqaruv
qarorlarini qabul qilish uchun kerakli to 'liq vakolatga ega muvofiqlashtiruvchi
markaz bo'lishi kerak. M uvofiklashtiruvchi markaz oliy o 'q u v yurtining innovatsion
salohiyatiga tayangan, oliy o'quv yurtining innovatsion salohiyati esa shu
tashkilotning yangilikni qabul qilishiga bog'liq bo'ladi. O 'z navbatida, bu quyidagi
om illarga bo g 'liq bo'lgan kom pleks ko'rsatkichdir: shaxsiy-psixologik, ichki yoki
tuzilmali va tashqi. Bundan tashqari, tashkiliy-boshqaruv va ijtim oiy-psixologik
sohalarda inklyuziv innovatsion faoliyatni am alga oshirishga to'sqinlik qiluvchi
hamda ko'm aklashuvchi om illam i ajratib ko'rsatish mumkin.
69
Bugingi kunda oliy ta ’lim tizimida amalga oshirilayotgan innovatsion
loyihalardai kutilayotgan natija samaralarini baholashda ijobiy va salbiy om illam ing
ta ’sirini o 'g an ish g a bag'ishlangan tadqiqotlam ing salm og‘i nihoyatda oz. Ushbu
masala yuasid an ilmiy izlanishlar olib borilganligi natijasida innovatsion loyihalami
sam aradorlgi loyihaviy boshqaruvga bog'liqligini ko'rsatm oqda. Buning asosida
muvaffaqijatli loyiha jam oasini tuzish orqali samaradorlikni aniqladik.
Sama-ali innovatsion jam oa o'zining vaqt bilan cheklangan vazifasini
tushunishi ?a uning bajarilishi uchun butunlay javobgar bo'lishi lozim. Jam oa aniq
jam oaviylik mezonlarini ishlab chiqishi kerak. Bu o ‘xshashlik asosan loyiha maqsadi
bilan belgifanadi. Jam oaviylik tashqaridan yo'naltirilgan bo'lishi lozim. Loyihaning
yakuniy
mtijasiga
diqqatni
qaratish jam oani
tashkilotning
keng
ko'lam li
strategiyasSan xavfli darajada ajralmagan holda uning mustahkamligini saqlab
qolishga y*rdam beradi. Nihoyat, muvaffaqiyatli innovatsion jam oa uchun turli
malakalargi ega b o iis h xosdir. Jam oaning turli-tum anligi - bu uning kuchidir. U
vazifalam ibajarishdagi kadrlam ing malakasi mujassam ligiga qarab kuchayib boradi.
Jamoa ijody, konstruktiv va birgalikda fikrlay olishi lozim.
U g ‘»ya va m a’lum otlar bilan alm ashishga tayyor bo'lishi, m uam m olam i hal
qilish uchui birga harakat qilishi va sharoitning o'zgarishiga moslashishi lozim.
Jam oa samirali m uloqot olib bora olishi kerak.
Innowtsiyalam ing yaratuvchisi doim o alohida individ (shaxs) bo'lgan. Bu
holatda biz innovatsiyalarga bo'lgan qobiliyati nuqtai nazaridan alohida shaxsning
psixologiyasini
ko 'rib
chiqishim iz
kerak.
Shuning
uchun
innovativlik
psixologiyaiining asosiy muammosi shaxsning ijodiy potensialini psixologik
tomondan I'rganish mexanizmlari, shakllari va usullarini nazariy va eksperimental
ravishda aoslab berish ham da samarali innovatsion faoliyat uchun psixologik
komfort bihn ta ’minlashdir. Innovatsion faoliyatga bo'lgan iqtidor yoki ijodkorlik
qobiliyati - bu faqat ayrim odam lar ega bo'lgan tu g 'm a xususiyat ekanligini faraz
qilishim iz numkin.
Buncfen tashqari, shaxsning innovatsion faolligiga boshqa om illar ham ta ’sir
ko'rsatadi. M asalan, innovativlik psixologiyasida quyidagi bog'liqlik ta ’kidlab
o'tiladi: yaigi narsalarga yo'nalishi kam roq tajribaga ega ishchilar tajribaliroq
ishchilarga qaraganda sustroq. A ytib o'tilganlardan xulosa qilib shuni ta’kidlashni
istardikki, ijodkor-novator uchun xos bo'lgan xarakteristikalam ing bir vaqtdagi
birikmasi p m o g c n li, professional, dem ografik, jins-yosh, ta ’lim, milliy-madaniy
yoki konftssional-etnik ijodiy guruhlarga nisbatan faqatgina ju d a kam sonli
vakillarda k o'zga tashlanadi. Odatda, gum hning umumiy sonida bu kabi
ijodkorlam ng ulushi 10-12 foizgacha bo'ladi. Bundan tashqari, bu kabi xodim lam i,
odatda, boiiqarish oson emas ham da ular bilan ishlashdam uam m olar yuzaga keladi.
Innovatsiya- bu ijtimoiy fenomendir. U o 'z ifodasini jam iyat ichida topadi va uning
yuzaga kelehi uchun birgalikda faoliyat olib borish kerak.
Ilm iym uassasa ham da oliy o 'q u v yurtlarida innovatsion faoliyatning mezon va
ko'rsatkichbri, innovatsion tadbirkorlik oliy o 'q u v yurtini rivojlantirish omili
ekanligi istotlanib, oliy ta ’lim tizimi innovatsion faoliyatning sub’ekti va m amlakat
ilm iy-texnk salohiyatining manbai ekanligi ochib berildi.Innovatsion tadbirkorlik
70
xulq-atvori
uchun
yangi
riskni
yaratib
borishga
bo'lgan
m oyillik
va
tavakkalchilikning jam i variantlarini tenglashtirish xarakterlidir.Bugungi kunda
dunyoda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning innovatsion om ili sifatida innovatsion
tadbirkoriikning turfa tashkiliy shakllari keng rivojlanm oqda. Zam onaviy ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning tezlashtirilishi ahamiyatli darajada innovatsion jarayonning
samaradorligi bilan bog'liq. O 'z navbatida innovatsion jarayonning samaradorligi
innovatsion biznes tashkiliy tuzilm asining m ustahkamligi, innovatsion tadbirkorlik
bilan aniqlanadi. Innovatsion tadbirkoriikning afzalligi innovatsion g'oyalam i
qidirishga intilishni, yangi loyihalami am alga oshirishga intilishni ham da qayta
ishlash adekvat tashkiliy m exanizm lam i talab qiladi.
| 