*’ Малофеез H.H. “Развитие системы специального образования в России в
условии пфеходных процессов общсства”-Москва-1996-87.с.
80
Kasbiy salohiyat darajasi e ’tiborga loyiq omil ekanligi sababli pedagoglar uchun
yo'nalishlar bo'yicha yillik, kalendar-m avzuli va kundalik rejalashtirish namunalari
ishlab chiqildi. Ushbu rejalashtirishlam i ishlab chiqishda bolalam ing nafaqat nutqiy
jihatdan rivojlanishlari, balki ulam ing ijtim oiy hayotga uyg'unlashib ketish omillari
ham nazarda tutildi. Shuningdek, pedagog xodim lar uchun sem inar-treninglar, ochiq
m ashg'ulotlar, m aslahatlar uyushtirildi.
2015 yilning 21 may kuni Koreyaning Inchxon shahrida Butunjahon ta ’lim
forumi o'tkazilib, unda sayyoram izdagi barcha shaxslam ing ta’limi ham da zaruriy
bilim va malakalarni egallashlarini ta ’m inlashga qaratilgan 2030 yilga qadar
Rivojlanish Deklaratsiyasi ham da Global rejasi qabul qilinib, ularda ta ’lim shaxsning
rivojlanishi,
o 'z -o ‘zini
nam oyon
etishi,
jam iyat
hayotiga
uyg'unlashuvi,
ijtim oiylashuvi ham da shaxsiy hayotida m uvaffaqiyatga erishishining zaruriy sharti
ekanligi alohida ta ’kidlab o ‘tildi. Xuddi shu yilning 29 oktyabrida Fransiyada
b o iib o 'tg a n BM T Sam m itida ishtirokchi davlatlar kun tartibining m uhim masalasi
sifatida “barcha shaxslarga maktabgacha, boshlang'ich, o 'rta , yuqori va kasbiy-texnik
tayyorgarlik pohonalarida sifatli ta ’lim olishlari uchun inklyuziv va teng ravishdagi
sharoitlam i yaratish”ni rasm an qabul qildilar.
Turli jabhalarida ijobiy o'zgarishlari
bilan dunyo ham jam iyati tom onidan tobora keng e ’tiro f etilayotgan mam lakatim izda
nogironligi b o'lgan bolalar ta’limiga muhim omil sifatida qaralayotganini
kuzatishim iz
mumkin.
Kuni
kecha
im zolangan
O 'zbekiston
Respublikasi
Prezidentining «O 'zbekiston Respublikasi xalq ta ’limi tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish
konsepsiyasini
tasdiqlash
to ‘g ‘risida»gi
Farm onida
ham
m am lakatim izda umumiy o 'rta va m aktabdan tashqari ta ’limni tizimli isloh qilishning
ustuvor yo'nalishlaridan biri sifatida inklyuziv ta ’limni rivojlantirish belgilangani
fikrim izning yorqin dalilidir. Respublikam izda 1996 yildan boshlab m axsus ta ’limga
m uqobil b o 'lg an yangi yo'nalish m aktablari - inklyuziv maktablari shakllana
boshladi.
A m alga
oshirilgan
loyihalarda
turli
soha vakiilari,
ham jam iyat
ishtirokchilarining yakdil sa’yi-harakatlari natijasida erishilgan yutuqlar alohida
e ’tiborga muhtoj bolalar abilitatsiyasi va reabilitatsiyasi darajasining yuqorilashuviga,
ulardagi m avjud muam m oning erta korreksiya qilinishi orqali erta ijtimoiy
m oslashuvlariga samarali ta ’sir ko'rsatayotgani kuzatildi. Hozirgi kunga qadar qator
xalqaro tashkilotlar ham da RBIM M bilan ham korlikda am alga oshirilgan Loyihalar
asosida tashkil etib kelinayotgan inklyuziv ta ’lim muassasalari o'quv-tarbiya ishlari
jarayonida
erishilayotgan
ko'pgina
yutuqlarga
qaram ay,
m azkur
qo'llab-
q u w atlash lar yakunlangach, maktab am aliyotida b a’zi m uam m olam ing yuzaga
kelayotgani kuzatilmoqda.
Inklyuziv ta ’lim ni m uvaffaqiyatli jo riy qilishdagi
muammolarni qilish
m aqsadida institutda qator ishlam i am alga oshirdik43:
1-bosqich. M azkur bosqichda biz um um iy o 'rta ta ’lim m aktablari
va
ixtisoslashtirilgan
ta ’lim
m uassasalarining
direktorlari
bilan
suhbat
va
4!
Shom axm udova R. M axsus va iklyuziv ta ’lim. - Toshkent, 2012. -123.b.
81
so'rovnom dar o'tkazdik.
0
‘rganganlarirniz asosida um um ta’lim maktablari
dircktorlarning
o 'z
faoliyatlari
jarayonida
O 'zbekiston
Respublikasining
Konstitutsijasi, "K adrlar tayyorlash
milliy dasturi” (1997 yil), “T a ’lim
to 'g 'risid a ’gi (1997 yil) va “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g 'risida''gi (2008
yil) qonunhri, “2017-2021 yillarda O 'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustivor yo'nalishi bo'yicha H arakatlar strategiyasi” ga; ixtisoslashtirilgan
ta ’lim miassasalari direktorlarining “Nogironlarni
ijtimoiy himoya qilish
to 'g 'risid a ’^i Qonuni (1991 yil), “2017-2021 yillarda O 'zbekiston Respublikasini
rivojlantirilining beshta iistuvor yo'nalishi b o'yicha Harakatlar strategiyasi” ,
O 'zbekistoi Respublikasi Prezidentining “ Nogironligi bo'lgan shaxslam i davlat
tom onidan q o 'lla b -q u w atlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to 'g 'risid a ’^i Farmoni (2017 yil), Xalq ta ’limi vazirligining “A qliy va jism oniy
nuqsoni bc'lgan o'quvchilam i m axsus ta ’lim muassasasidan boshqasiga yoki
inklyuziv iiaroitlarida ta ’lim olish uchun um um ta’lim m uassasasiga o'tkazish
to 'g 'risid a ’^i
(2015 yilning 17 iyunidagi Adliya vazirligidan 2685-son bilan
ro 'yxatdano'tgan) Nizomi asosida ish olib borishlarini aniqladik.
Toshlent shahri, Samarqand, Surxondaryo, Namangan viloyatlaridan malaka
oshirish uchun kelgan har ikki tur ta ’lim m uassasalari direktorlari ta ’limda
e ’tiborga rruhtoj o'quvchilam ing um um ta’lim ga jalb qilingani, m azkur hududlarda
inklyuziv resurs markazlari tashkil etilib, ta ’lim ishtirokchilariga yordam
k o'rsatishlai am alga oshirilgani, Loyiha doirasida axborotnom a ham chop etib
borilgani laqida xabardor ekanliklarini aniqladik. M azkur o'rganish davom ida
maktab raibarlarining inklyuziv ta ’lim haqida tushunchalarining noaniqligi,
m azkur ydnalishdagi lavozim majburiyatlarini to 'liq tushunm asliklari, nogiron
bolalar ta ’Iinini yengillashtiruvchi texnik vositalam ing yetarli em asligi, har ikki
toifa
direttorlarida
inklyuziv
ta ’lim
borasida
qorishiq
tushunchalam ing
mavjudligiri aniqladik.
2
-bosflch faoliyatim iz ixtisoslashtirilgan ta iim m uassasalarining o'qituvchi
va tarbiyathilar y o'nalish bo'y ich a bilim darajalarini aniqlashga qaratildi.
Suhbatlar natijasida m utaxassisning
o 'z
tarbiyalanuvchilarini
um um ta’lim
m uassasasija o'tkazishga tayyorlash bo'y ich a tavsiya va yo'riqnom alar, bolalar
bilan olib boriluvchi ish yo'nalishlari va ulam ing hujjatlashtirilishi borasida
qiyinchilikhrga uchrayotganliklari, texnik vositalam ing yetarli em asligi, har ikki
toifa pedag»glarida segregatsiya, integratsiya, inklyuziv ta ’lim borasidagi qorishiq
tushunchalaning m avjudligini aniqladik.
A m i |a oshirilgan ishlar ham da xalqaro ilg 'o r tajribalar
tahlili quyidagi
xulosalargakelish uchun asos bo'lm oqda:
- M avjudo'zgartirishlam i kiritish qo'shim cha jarayon hisoblanadi.
- A lohida e ’tiborga muhtoj bolani ta ’lim ga olib kirish (ta ’lim ga erishishlik)
muvaffaqiyatli natijani kafolatlamaydi.
- Hatti-harakatlardagi
o'zgarishlar
3
yil
muddat
ichida
sezila
boshlasa,
m unosaiatdagi o'zgarishlar uzoqroq - bir necha o 'n yillam i talab qiladi.
82
-
Islohotlar sinfdan boshianishi zarur.
- O 'qituvchilar maxsus tayyorgarlikdan o 'tg an b o'lishlari, ulam ing malakasini
oshirish masalasiga alohida e ’tibor berib borish lozim.
T a ’lim muassasalari direktorlari jarayonda yo'lboshchi (lider) sifatida namoyon
b o iish lari kerak.
- Pedagogik ta’lim am aliyot ham da bolalam ing sennazm un hayoti bilan
ham korlikda rivojlanishi lozim.
- Barcha jabha va bosqichda muntazam qo'llab-quvvatlanish zarur.
- Bolalarni ta ’limga muvaffaqiyatli jalb qilish maqsadida baholash tizimini qayta
k o 'rib chiqish lozim.
Eshitishda nuqsoni b o 'lganbo'lgan o'quvchining sifatli ta ’lim olish huquqiga
ega bo'lish uchun, har ikki tur m uassasalarida ta ’lim sharoitlari yaratilishi talab
qilinadi va
inklyuziv ta ’lim sam aradorligini oshirishga ta ’sir etuvchi omillar
sifatida quyidagilam i belgilab olish m uhim , deb hisoblaymiz44:
1
.Inklyuziv ta ’limni tashkil etishda har ikki tur ta ’lim muassasalari
direktorlari o'zlarini jarayonda yo'lboshchi, m aslahatchi sifatida namoyish
qilishlari lozim. Bunda ular ham m e’yoriy-huquqiy, ham metodik, ham amaliy
bilim, ko'nikm alarini cgallab borishlari lozim.
2
.
0
‘quvchilarga mazmunli bo'lgan va qiziqarli o 'q u v dasturlarini joriy
qilinishi orqali ulam i qiziqtira olam iz va ulam ing dars jarayonlariga ishtiyoq bilan
qatnashishlariga erishamiz.
3.Наг ikki turdagi ta ’lim muassasalarida ham korlikdagi ta ’limni amalga
oshirib borish lozim. Y a’ni bunda nafaqat direktorlar, pedagoglar, balki ota-onalar
va albatta, o'quvchilarning faolliklariga erishish lozim.
Bolalar ta ’limda faol
qatnashishlari jarayonida, y a ’ni ham korlikka asoslangan ta ’limda, shuningdek,
hayotiy misol va tajribalarga asoslanganda, a ’lo darajada o'zlashtiradilar.
4.T a’lim jarayoniga turfalikni kiritib borish muhim. Turfalik - bu xuddi
barcha bolalar bir xil bo'lganiday, butun sinfga o'qitishning bir xil usulidan ko 'ra
m a'lum bir o'quvchi yoki o'quvchilar kichik guruhining o 'rganish ehtiyojlariga
murojaat
qilishdir.
Turfalik
o'qituvchilar
va
o'quvchilar,
m ateriallam i,
o'quvchilam i guruhlashni, o'rganishni baholash usullarini va sin f xonasining
boshqa elementlarini shaxsiy va butun sinfning yutug'ini qo'llab-quvvatlovchi
turlicha usullardan foydalanish mumkin bo'lgan yo'nalishlam i nazarda tutadi.
5.Agar bolalarga c ’tibor berilm asa yoki ularga g 'a m h o 'rlik ko'satilm asa, ular
ta ’lim -tarbiya jarayonida qiyinchilik sezadilar. Ayniqsa, ularga uyda yetarli
darajada
g 'am h o 'rlik
yoki
e ’tibor
ko'rsatilm asa,
ular
odam ovi
bo'lib,
atroofdagilarga muhtoj bo'ladilar. Shu bois o'quvchilar oilalari bilan hamkorlik
ishlari ko'lam ni kengaytirib borish lozim.
6
.Biz bolalar faol ravishda jalb etilgan va rag'batlantirilgan muhitni
yaratishim iz zarur. Y a’ni bunday jarayonda o'qituvchi doim iy nazorat qiluvchi
shaxs bo'lm ay, ota-onalar va boshqa o'qituvchilam i o 'z ichiga olgan muammoni
| 