46 Малофеш H.H. "Развитие системы специального образования в России в
условии пфеходных процессов общества”-Москва-1996-87.с.
86
guruhda konsultatsiyalar, ochiq eshiklar kuni. bolalar ishlari ko'rgazm alari, bavrarn
va crtaliklar, m uassasa va guruh tadbirlarida ota - onalam ing ishtirokini kiritish
mumkin. Bolalar bilan ish sam aradorligini tavsiflayotib. e ’tiborni qiyinchiliklarga.
bola rivojlanishidagi salbiy tom onlarga qaratmasdan, balki bolaning imkoniyatlari,
uning ta'lim da ilgarilab borishini ko'rsatib berish muhim.
Bola bilan ishdagi
qiyinchiliklam i ota - onalar bilan yakka tartibdagi suhbatlarda ochib berish, muhimi
ota - onalar bu qiyinchiliklam i bartaraf etish uchun nima qila olishlarini ko'rsatib
bergan m a’qul. S inf ota - onalar majlisi pedagoglardan jiddiy tayyorgarlikni talab
qiladi. Bunda xabam i tayyorlash, qo'rgazm aii - illyustrativ materialni (tablichkalar,
q o ib o la kitobchalar, didaktik o'yinlar, fotosuratlar, rasmlar, bolalam ing ishlari va
sh.k.) tanlash kata aham iyat kasb ctadi. Shuningdek pedagoglar
muhokama
m avzusiga oid ota - onalar uchun qulay, tushunarli adabiyotlam i tavsiya qilishlari,
uni o'qiganda nim alarga e'tibom i qaratish lozimligini tushuntirishlari zarur. Ota -
onalar majlislariga ota — onalar ishtirokida tayyorlangan bolalarning ishlari, rasmlari
ko'rgazm asini tayyorlash maqsadga muvofiq. Bolalami o'qitishning konkret
masalalari ko'pincha korreksion ishlar bilan bog'liq bo'lib, tematik ota - onalar
yig'ilishlarida, davra suhbatlarida, ota - onalar uchun lektoriylarda muhokama
qilinadi.
4.2. M axsu s m ak tab o 'q itu v ch ila rid a esh itish d a n uqsoni b o ‘lgan
o 'q u v c h ila m i in k ly u ziv ta lim g a ja lb etish b o 'y ich a k om p en ten tligin i
riv o jla n tirish
Eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga ja lb etish bo'yicha
korreksion
pedagogik yordam ni tashkil etish tizimini yaratish uni am alga oshirish
shart-sharoitlari,
xususan,
o'qituvchi
va
surdopedagoglam ing
kasbiy
komponentligini shakllantirish va takom illashtirish, maxsus maktab o'qituvchilari va
tarbiyachilarini m etodik ta ’minoti va axborot mexanizmi ta ’sirini ishlab chiqish bilan
bog'liqdir. Surdopedagoglam ing kasbiy kompetentligini rivojlantirish yo'nalishlarida
tashkil etiladigan innovatsion jarayonlam i samarali boshqarish, m azkur jarayonga
o'qituvchilam ing qiziqishlarini rivojlantirish ham da ko'zlangan natijalarga erishishda
innovatsion jarayonlam i oldindan loyihalashtirish va bunda innovatsiyalam ing o'ziga
xos xususiyatlarini inobatga olish zarur. Surdopedagogning «kasbiy kompetentiigi»
kategoriyasini biz o'qituvchi shaxsini o 'zig a xosligi ifodalovchi pedagog tarbiyachi
va bolalar psixologi sifatidagi m ajm uaviy tushuncha sifatida ko'rib chiqdik. Uning
asosida pedagog tomonidan o'zini pedagogik im koniyatlam i, o'quvchilar nutqini
rivojlantirish xususiyatlari, perspektiv anglashi yotadi. Bunday konseptual anglash
o'qituvchining asosiy maqsadini - Eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv
talimga jalb etish bo'yicha korreksi on pedagogik yordamni am alga oshirish
metodlari, vositalari, ta'lim shakllari, innovatsion yondashuvni tanlash imkonini
beruvchi kasbiy layoqatini aniqlab beradi.
T a’limiy tajriba-sinov doirasida maxsus m aktablam ing am aliyotiga eshitishda
nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga jalb etish bo'yicha yangi korreksion
-pedagogik tizimini tatbiq etishga m o'ljallangan va surdopedagoglam i kasbiy
87
kom petentigini
oshirishni
nazarda tutuvchi «
Eshitishda nuqsoni
b o ig a n
o 'quvchilani inklyuziv talim ga jalb etish bo'yicha korreksion pedagogik yordamni
tashkil e t i i » dasturi ishlab chiqildi.
D astum ing m aqsadi eshitishda nuqsoni
b o ig a n o lu v c h ila m i inklyuziv talim ga jalb etish b o'yicha korreksion
pedagogik
yordamni Hshkil etish
tizimni nazariy va am aliy nuqtai nazardan o'rganishga
yordam barishdan iborat. Dastur o'qituvchilar guruhi bilan m a ’ruza, seminar,
m unozara \a uslubiy am aliy m ashg'ulotlarda quyidagi vazifalar am alga oshirildi:
Eshiishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talim ga ja lb etish bo'yicha
korreksion
pedagogik yordamni tashkil etish dasturini egallash jarayonida
o'qituvchiltm ing bilimi oshirish;
Eshiishda nuqsoni bo 'lg an o'quvchilam i inklyuziv talim ga ja lb etish b o'yicha
korreksion
pedagogik yordam ni tashkil etishning yangi shakllar va usullarini
egallash;
usluHy vazifalam i ijodiy yechim ini topish tajribasiga ega b o'lish;
Eshiishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talim ga ja lb etish bo'yicha
korreksion
pedagogik yordamni tashkil etish m uam m osiga shaxsiy yondashuvini
ishlab chiqsh.
D astir doirasida pedagogik tizimni am alga oshirish jarayonida faoliyat
ko'rsatuvcli, lekin ish tajribasiga ega b o im a g a n o'qituvchilar uchun sem inar va
m etodik jraktikum lam i o'tkazish rejalashtirildi.
Sem inarda ishtirok etgach,
o'qituvchilff pedagogik tizimi b o'yicha o'quv-uslubiy m ajm ua bo'y ich a ishlashga
o'tdilar.
A m aliy m ashg'ulotlar jarayonida tajribali o'qituvchilam ing darslarida
ishtirok etish va darslam i tahlil qilish, mustaqil loyihalam ing om m alashtirish
darslarini tdilil qilish, darslam i korreksiyalash, qayta ishlash jarayonlari tashkil etildi.
Maxais
tashkil
etilgan
pedagogik
refleksiya
o'qituvchilarga
yangi
m a iu m o tla n i shaxsiy amaliyoti bilan qiyoslash, eshitishda nuqsoni b o'lgan
o 'quvchilani inklyuziv talim ga jalb etish bo'yicha korreksion pedagogik yordam ni
tashkil e tid pedagogik tizim iga nisbatan o 'z m unosabatini aniqlashtirishga imkon
beradi. O 'gtuvchilar uchun sem inar va am aliy m ashg'ulotlam ing quyidagi turlari
ishlab
cliqildi.
B oshlang'ich
sin f
o'qituvchilam ing
m etodik-pedogogik
tayyorgarlashga qaratilgan sem inarlam i tashkil etish innovatsion pedagogik tizim ida
eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv talim ga jalb etish jarayonini
tashkil etiiiga qaratildi. Bu m aqsadda o'qituvchilar eshitishda nuqsoni bo'lgan
o 'quvchilani inklyuziv talim ga ja lb etish usullari egallashi lozim.
O 'rgm ish jarayonida o'quvchilam ing eshitishda nuqsoni b o 'lg an o'quvchilam i
inklyuziv tdim ga ja lb etish bo'yicha ijodiy ishlari, dars ishlanm alari, loyihalari, dars
videoyozu\lari q o ila n ild i. Sem inar o'tkazilgan sinflarda sem inar m avzusiga oid
o 'q u v vazijatlari modellashtirildi. M azkur sem inar doirasida innovatsion pedagogik
tizim ining asosiy kom ponentlari, yangi yondashuvlar, tam oyillari k o 'rib chiqildi.
Am aliy m£
8
hg'ulotlarda m uammoni xal etishning uslubiy yo 'llari, eshitishda nuqsoni
b o'lgan o'qjvchilam i inklyuziv talim ga jalb etish shakllari, m etodlari tahlil qilindi.
Surdopedajpglam ing eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga jalb
etish jaraym ida o'qituvchilam ing muam m olarini hal etish tajribasi bilan tanishtirildi.
88
0
‘qituvchilarning eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga
jalb etish bo'yicha kasbiy kompctcntiigini oshirishiga xizm at qiluvchi seminarlar
kutubxonada o'tkazildi.. Bunday sem inarlar o'qituvchi-surdopedagoglam i chuqur
tayyorgarligi ijtimoiy ahamiyatga ega vazifalarini am alga oshirishga javob beradi.
M azkur innovatsion tizim da faoliyat ko'rsatuvchi o'qituvchilar o'quvchi-kitobxon
bilan ijodiy muloqotga intilishlari lozim. M azkur vazifa o'qituvchi tom onidan bolalar
o 'zbek va chet el adabiyoti, m axsus m aktabda adabiy ta ’limga zamonaviy yondashuv
uslubiyati
bo'y ich a
bilim ga
ega
bo'lm asdan
am alga
oshmaydi.
M a’ruza
m ashg'ulotfarida jam iyatni axboratlashuvida kutubxonaning roii, yosh avlodni
tarbiyalashda adabiy
ta ’lim
ta ’siri
xususiyatlam i
yoritildi,
Asosiy
e ’tibor
surdopedagoglar uchun qiziqish uyg'otadigan internet resurslari, ulam nng ta ’lim
salohiyatiga qaratildi.
Sem inarlarda o'qituvchilar diqqatini o 'zb ek xalq ertaklarining badiiy
xususiyatlari, o'zbek va chet el bolalar adabiyotida bola shaxsini rivojlantirish
masalasiga qaratildi. Tinglovchilar bibliografik ko'rsatkichlardagi bolalar adabiyoti
ifodalanishi, kutubxonada yosh kitobxonlam ing m a’lumotli-bibliografik xizmat
ko'rsatilishi, kitob tuzilishi, kitobning an ’anaviy va yangi shakllari, bibliografik
m a’lumotlardan xabardorligi bilan tanishdilar. O 'qituvchilarga XX asrda bolalar
kitoblari badiiy illyustratsiyasi, bolalar kitoblari badiiy illyustratsiyasiga zamonaviy
yondashuv bo'yicha m a ’ruzalar berildi. Am aliy m ashg'ulotlarda yozuvchi va
shoirlar, rassom -illyustratorlar bilan ijodiy uchrashuvlar tashkil etildi. O 'qitish
jarayonida tinglovchilarga kutubxonaning tarbiyaviy, ta ’lim vazifalari, kutubxona
vositalari bilan bolaning nutqiy rivojlantirishga e ’tiborni qaratdik. Amaliy
m ashg'ulotlarda
o'qituvchilam i
biblioterapiya
metodlari,
kitobxonlami
im koniyatlam i ochib beruvchi kutubxona ishi xususiyatlari bilan tanishtirib borildi.
Amaliy m ashg'ulot Power Point paketa MS O ffice dasturida m ultimedia
taqdim otlari, E-Book Publicant, Photosop i Amazing A nim ation elektron dasturlarida
elektron kitoblar, multfilmlar, pedagogik ssenariy, slayd taqdimotlari yaratish,
animatsiya bilan birgalikda nutqiy materialni ovozlashtirishga o'rgatishga qaratildi.
Amaliy m ashg'ulot jarayonida o'qituvchilar kom pyuter texnologiyalari vazifalari
bilan tanishtirildi, elektron m a’lumot tarqatuvchilar haqida m a’lumot oldilar,
kom pyuter savodxonligini takomillashtirildi. Amaliy m ashg'ulotda o'qituvchilam i
faoliyatining yakuniy natijasi sifatida bolalar nutqini rivojlantirish bo'y ich a slayd
taqdim otlam i va badiiy asar bo'yicha multfilm yoki elektron kitob yaratish
hisoblandi. Seminarlarda
zaif eshituvchi o'quvchilam i nutqini rivojlantirish
innovatsion tizimi predm etli-uslubiy majmuasi bilan tanishuv amalga oshirildi. «1-5
sinflarda o'q ish g a o'rgatish va nutqni rivojlantirish» o'quv-uslubiy m ajmuasida
adabiy ta ’lim jarayonida zaif eshituvchi o'quvchilam i nutqini rivojlantirish
innovatsion tizimi bo'yicha ta ’limiy tajriba-sinovning har bir o 'q u v yili bo'yicha
o'quv-uslubiy majmua berilgan. Har b ir m ajm uaga o'quvchilar uchun o'qish
darsliklar, ishchi daftar, o'qituvchilar uchun uslubiy tavsiyalar kiritildi.
« Eshitishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga jalb etish
bo'yicha korreksion pedagogik yordam ni» dasturi asosida
surdopedagoglam ing eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv
89
talirrga ja lb etish masalasi bo'yicha ulam ing kasbiy kom ponentligini darajasini
oshirii va o 'z navbatida eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv
talirrga jalb etish korreksion -pedagogik modelini tatbiq etish natijalariga
ijobij ta’sir ko'rsatdi.
Surd*pedagoglarga eshitishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga
ja lb etish te 'y ich a korreksion
pedagogik yordamni tatbiq etishni to 'rtta bosqichda
am alga oslirishni rejalashtirdik. Birinchi bosqich - eshitishda nuqsoni bo'lgan
o'quvchilani inklyuziv talimga jalb etishda b o'lajak surdopedagoglarda ijodiy
pedagogik vazifalam i aniqlash, tahlil qilish va yechim ini topish qobiliyatini
shakllantirkh; ikkinchi bosqich - ilm iy bilish, pedagogik tadqiqot bosqichida
eshitishda iuqsoni b o 'lg an o'quvchilam i inklyuziv talim ga jalb etish tizimini tatbiq
etish m eto& logik asoslarini egallash,
shart-sharoitlari, uning asosiy tushunchalari
bilan tani^tirish; uchinchi bosqich - eshitishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i
inklyuziv
talim ga
ja lb
etish
texnologiyasini
o'zlashtirish
bosqichida
surdopedagpglami m ualliflik dasturlarini yaratishda ishtirok etishni tashkil etish;
to'rtinchi tosqich - eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga jalb
etish tizirrini am aliyotga jo riy etish bosqichida
tajribali rus va chet el
surdopedag>glami am aliy ishini tashkil etish, tuzatish ishlarini olib borish hamda
tajriba nati^larini kuzatishni o 'z ichiga oldi.
Eshiishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talim ga ja lb etish bo'yicha
korreksion
pedagogik yordam jarayonida
surdopedagoglam ing kasbiy
tayyorgarlijining zarur darajasiga m axsus tashkil etilgan o 'q u v jarayoni orqali va bu
m uam m onng o'qituvchilar
uchun dolzarbligi va aham iyatini hisobga olgan holda
erishish num kin. M utaxassislam ing kasbiy tayyorgarligini oshirish vazifasini
muvaffaqiyatli am alga oshirish uchun o'qituvchi o'quv jarayonida faol, ijodiy,
rivojlanaydgan sub’ektga aylanishi, o'quv jarayonidagi ishtirokchilar boshqalam ing
rivojlanishisharti va vositasi bo'lgan o 'zaro m unosabatlar zarurligi ta ’kidlangan.
Tadqiqitda m uam m oga doir psixo-pedagogik hodisalam ing tizimli tahlili,
pedagogik ^rayonni modellashtirish, ilg 'o r pedagogik tajribalam i o'rganish, anketa,
suhbat, ku atish , tajriba-sinov ishlari natijalarini m atem atik-statistik tahlil usullaridan
foydalanild. Tajriba-sinov ishlari
surdopedagoglam ing kasbiy tayyorgarligini
takom illashirishda m azkur tizim samarali ekanligini ko'rsatdi va ulam i am aliyotga
jo riy qilisi tavsiya qilindi.
Surdopedagoglam ing m etodik tayyorgarligini
takom illashirishga ta ’sir ko'rsatuvchi m ezonlam ing o 'zaro bog'liqligini belgilovchi
pedagogik refleksiya ko'rsatkichlari ulam ing tayyorgarlik sifatiga qo'yiladigan
kom petensyaviy talablar asosida takom illashtirildi.
Buncbn tashqari tajriba-sinov ishlari jarayonida surdopedagoglam i metodik
tayyorgarlijini takom illashtirish asosida kasbiy-shaxsiy aham iyatga ega quyidagi
qadriyatlarri shakllantirish imkonini berishi aniqlandi:
axloqy m amnunlik (dars, tarbiyaviy soat, sinfdan tashqari tadbirlam i yaxshi
o'tkazishdm
o'quvchilar
bilan
ta'lim ning
nostandart
ijodiy
shakllarining
muvafaqqijatli qo'llanilishiga doir aloqalam ing hosil qiIinishi)ning yuqori darajasi;
sin f bilan bevosita muloqot, kom m unikativ, notiqlikka doir ko'nikm alam i
takom illashirish imkoniyati;
90
o'quvchilarga o'zining bilim, hayotiy va m a'naviy tajribalarini uzatuvchi inson
rolida namoyon bo'lishi;
shaxsiy rivojlanish uchun imkoniyat sifatida pedagogik faoliyatini k o iib
chiqishi, avval talab qilinmagan va am alga oshirilm agan xususiyatga ega o'zining
salohiyat imkoniyatini ochishi;
ulami bartaraf etish, pedagogik tajribalami qo'llash imkoniyatlari sifatidagi
kasbiy qiyinchilik (muloqot, o 'q u v muammolari, axloqiy vaziyatlar va boshqalar)ga
munosabati;
o'qituvchi va o'quvchilam i rivojlantiruvchi, o lg 'a intiladigan m adaniy jarayon
sifatidagi o'qitish jarayonini idrok etishi;
fan, m etodika bo'yicha o'zining bilim lar sohasida o 'zining kasbiy rivojlanishga
yo'naltirilganligini tushunishi, ta ’lim va tarbiyaga
nisbatan o 'z yondashuvini ishlab chiqishi va qo'llashi;
uzluksiz ta’lim, o 'z -o 'z ig a ta ’lim berishi, m alakasini oshirish asosidagi
istiqbolli kasbiy rivojlanishni hosil qilishi;
muvaffaqiyat va doimiy malakasini oshirib borish darajasi va ijtimoiy holat
bilan bog'liqlikda b o 'lg 'u s i kasbiy va moddiy maqomini loyihalash.
Ishlab chiqilgan m etodik ishlanmalar va vositalar surdopcdagoglarda asosida
m etodik tayyorgarlikni takomillashtirish bo'lajak m utaxassislam ing shaxsiy va
kasbiy
ijtim oiylashuviga
samarali
ta ’sir
ko'rsatishi
aniqlandi.
Jumladan,
surdopedagoglam ing o 'z o 'q u v , kasbiy, hayotiy mazmuniy yo'nalganligi, motivlari,
maqsadlarini qayta ishlashi, saralashi, baholashi, qayta baholashi; fikriy faoliyatni
faollashtirishi, «m ualliflik»ning namoyon bo 'lish i - g 'o y a va tushunchalam i mustaqil
shakllantirishi; surdopedagoglam ing o'zlarining uni mustaqil tashkil etishdagi katta
hissa qo'shishlari bilan aloqadorlikda materialni m ustahkam , chuqur o'zlashtirishi va
anglashi; ijtimoiy va pedagogik faoliyatga doir dalil va hodisalar bo'yicha hodisalar
qatorida
muhim
yangi
m unosabatlam i
aniq
shakllantirishi;
o'zining
kom m unikatsiyalashuvi, ixtisoslashuvi, ijtim oiylashuvining kuchli va kuchsiz
tomonlarini aniqlashi; o 'zin i-o 'zi takomillashtirishi va rag'batlantirishi sifatidagi
rivojlanish qaram a-qarshiliklarini aniqlashi nam oyon bo'ldi.
Eshitishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talim ga jalb etish bo'yicha
korreksion pedagogik yordam tizimi doirasida surdopegoglarda atrofdagilar bilan
o'zaro m uloqotda faollik va mustaqillikni namoyon etdilar, tanlagan kasblariga
m as’uliyat bilan yondashdilar, o'zini o 'z i boshqarish va o'zini o 'zi rivojlantirish
ko'nikm alariga ega bo'ldilar.
91
| 