4.5. O ta -o n a la rid a esh itish d a n u q son i b o 'lg a n o 'q u v c h ila m i in k lyu ziv
ta lim g a ja lb etish b o 'y ich a bilim larn i sh ak llan tirish
Eshitishda nuqsoni b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv talim ga jalb etish, ulam ing
kam chiiiklarini korreksiyalash va bartaraf etish, ta ’limini to'laqonli tashkil qilish,
pirovard natijada ijtimoiy-foydali shaxs qilib yetishtirishda ota-onaning roli katta
ekani e ’tiro f etilgan haqiqatdir.
Eshitishda nuqsoni bo'lgan bola uyda
tarbiyalanayotgan paytda ham, rivojlanishdagi kam chilik chuqur bo'lgani sababli
yoki yuzaga kelgan hayotiy vaziyat tufayli u m axsus m uassasada bo'lgan paytda
ham bola tarbiyasida ota-onalam ing tutgan o 'm in i hech narsa bosa olmaydi. O 'z
farzandining rivojlanishi uchun maqbul shart-sharoitlam i yaratishda aql bovar
qilm aydigan kuch sarflayotgan ota-onalar oz emas. Biroq ularga k o 'p hollarda
bilim va malakalar yetishm aydi, b a'z id a esa sohta, xato tasavvurlar xalaqit beradi.
Eshitishda nuqsoni b o 'lg an bolalam ing oilada tarbiyaiash masalalari bilan maxsus
shug'ullangan olim lardan B.D. K orsunskayaning
bolalam ing rivojlanishida
kutilgan darajaga erishish korreksion
ishning imkon darajada erta boshlanishi;
maqbul oilaviy vaziyat va m axsus m uassasalam ing oilalar bilan yaqin aloqasi;
rivojlanishi normal kechm ayotgan bolalam ing real yosh davriga va real
im koniyatlariga ham da ulam ing tarbiya m aqsadlariga mos keladigan ta ’lim
dasturlari va m etodlaridan foydalanish
deb hisoblaydilar.
deb ko'rsatadi.
Shunday ekan, eshitishda nuqsoni bo 'lg an o'quvchilam i inklyuziv talim ga jalb
etishda maxsus m aktab va oilaning ham korlikdagi faoliyati muhim aham iyat kasb
etadi. Biroq bu faoliyat samarali kechishi uchun maxsus m aktab oilalam i o'zining
to'laqonli ham kori bo'lishida m uayyan ishlarni am alga oshirishi lozim. Bu
ishlam ing asosiy m aqsadi eshitishda nuqsoni b o'lgan bolalar bilan oila sharoitida
korreksion
ishlam i yaxshiroq y o 'lg a qo'yish, korreksion
-psixologogik-
pedagogik ishga ota-onalam i to 'g 'r i yo'naltirishdan iborat. Eshitishda nuqsoni
b o'lgan o'quvchilam i inklyuziv talim ga ja lb etish m aqsaddan kelib chiqib quyidagi
vazifalam i hal qilish k o'zda tutiladi:
oilaviy m unosabatlam i m uvofiqlashtirish;
onaning psixologik holatini korreksiyalash;
bola va ota-ona m unosabatlarini korreksiyalash;
bolaning ham jism oniy, ham psixologik imkoniyatlarini adekvat baholashga
yordam berish;
onaga oila sharoitida bola bilan m ashg'ulotlar o 'tkazish uchun m axsus korreksion
va m etodik usullam i o'rgatish;
onaga bolaning shaxsini korreksiyalash uchush zarur bo'lgan m axsus tarbiya
usullarini o'rgatish.
Bu esa mutaxassis zim m asiga nafaqat bolaning ta ’limi, tarbiyasi va
korreksiyasi bilan b og'liq vazifalam i yuklaydi, balki ota-onalar bilan ham korlik
faoliyatini rejalashtirish, tashkil qilish va am alga oshirish bilan b o g 'liq vazifalam i
101
ham hal qilishni talab etadi. Bu vazifalar odatda ijtimoiy pedagog zimmasiga
yuklanadi. Avvalam bor surdopedogog bola va kattalar. bola va uning
atrofidagilari orasidagi vositaehi. shuningdek bolani atrofidagilar bilan bevosita
muloqotida m urabbiy sifatida ishtirok etadi. U oilalam i ijtimoiy diagnostikasini
o'tkazadi, bolani tarbiyalash bo'yicha m uam m olam i xal etuvchi, oilalarga yordam
beruvchi dasturlar tuzadi. Oila va maxsus maktab ham korligini am alga oshirishda
mutaxassis-surdopedogog qarshisida ota-onalar bilan ta’limiy ishlam i olib borish
talabi turadi. Ota-onaga eshitishda nuqsoni bo'lgan farzandining psixologik-
jism oniy xususiyatlari, o 'zig a xos ijobiy va salbiy jihatlari, bolaning za if va kuchli
tomonlari haqida m a’lumot berish va bunda bolaning kuchli tom onlariga ko'proq
e ’tibor qaratish, muhimi bu bilimlardan foydalanish malakalarini rivojlantirish bu
ishning asosiy m azmunini tashkil qiladi. Bu faoliyatning asosiy maqsadi onaning
eshitishda nuqsoni bo'lgan farzandiga nisbatan dunyoqarashini o'zgartirishdan
iborat. Ona o 'z bolasiga nisbatan vazifalarini faqat uni boqish, parvarishlash,
davolashdagina em as. balki uni ijtimoiy hayotga tayyorlashda ekanini va bu vazifa
muhimroq ekanini anglab yetishi lozim. Shundagina u tarbiyaning ijtimoiy
ahamiyatini tushunadi va o 'z kuchini shu vazifaga ham qaratadi. Natijada ota-ona
farzandining ta ’limi va tarbiyasi bilan bog'liq korreksion ish sohasida ham bilim
va tajribalari ortib boradi.
Ota-onalarida eshitishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga jalb
etish bo'yicha bilim lam i shakllantirish ishning quyidagi shakllari tak lif qilindi.
I.
Ota-onalarga individual maslahatlar berish. Bu maslahatlar ota-onalarida
eshitishda nuqsoni bo'lgan o'quvchilam i inklyuziv talimga jalb etish, oilada
eshitishda nuqsoni bo'lgan
bolaning ta ’limi, tarbiyasi va m uloqotida yuzaga
keladigan qiyinchiliklami bartaraf etish m aqsadida olib borildi, shuningdek pedagog
bilan ota-ona o'rtasida o 'zaro shaxsiy aloqani o'm atishda asos vazifasini o'tydi.
Ota-onalar bilan olib boriladigan dastlabki suhbatlarda surdopedogog ularga
quyidagi
qoidalarga rioya
qilishni,
bu
qoidalar
ulam ing hayotini
ancha
osonlashtirishini qayta-qayta ta ’kidlashi lozim. Avvalam bor surdopedogog ota-
onalarga qo'rqinch, tushkunlik, um idsizlik tuyg'ularini
yengish
kerakligini.
ikkinchidaa sodir bo'lgan vaziyatda avbdom i qidirish behuda vaqtni sarf qilish
ekanini. bu o 'rinda aybdom ing o 'z i yo'qligini uqtirishi kerak. Uchinchidan, ota-
onalarga o'z bolasiga va oilasiga qanday yordam talab qilinishini (tibbiy yoki
psixologik-pedagogik, yoki har ikkalasi) aniqlab olishni maslahat bcradi.
Shunday qilib, surdopedogog ota-onalar bilan shaxsiy suhbatlarda ta ’lim iy va
psixologik ishni birga q o ’shib olib boradi.
vaziyatni nazorat qilishga to'sqinlik
qiladigan shubha va q o 'rquv tuyg'ulariga ijobiy ta ’sir ko'rsatadi. Bundan tashqari
oila oilaviy terapiya va ta ’limiy treninglar dasturlariga ham jalb qilinishi mumkin.
U lam ing maqsadi - oila a ’zolari o'rtasidagi m unosabatlam i yaxshilash, eshitishda
nuqsoni bo'lgan bola tug'ilishi va tarbiyasi bilan b og'liq tang vaziyatlar keltirib
chiqargan yashirin m uam m olam i hal qilish .Ota-onalar bilan olib boriladigan ishning
individual maslahatlar berish shakli odatda ikki yoki undan ortiq kishilar o'rtasidagi
o 'zaro
munosabatlardan
iborat bo'ladi.
M aslahatlar davom ida
maslahatchi-
102
surdopedogogning maxsus bilimlari maslahat oluvcliilarga kundalik m uam m olam i
hal qilish yoki bo'lajak xatti-harakatlarga tayyorgarlik ko'rishga yordam beradi.
M odomiki maslahat berish eshitishda nuqsoni b o'lgan
bola tug'ilishi bilan
b og'liq hayotiy m uam m olam i hal qilishda qiyinchiliklarga duch kelayotgan asosan
sog'lom kishilarga (nogironlikka ega bolaning ota-onasiga va boshqa oila a ’zolariga)
yordam ko'rsatish uchun qaratilar ekan, bu ish shakli eshitishda nuqsoni bo'lgan
bola oilasining reabilitatsiyasiga qaratilgan ijtim oiy-pedagogik am aliyotda ham keng
qo'llanishi mumkin.
Bu ish shaklidan foydalanish zarurati shu bilan bclgilanadiki, eshitishda nuqsoni
b o'lgan bolabolaga ega oilalam ing ko'pchiligi o 'tk ir yoki surunkali stress holatida
bo'ladilar, o'zlarining yangi maqom lariga moslasha olmaydilar, oila ichida va
atrofdagilar bilan shaxslararo m unosabatlarda qiyinchiliklarga duch keladilar.
Shuning uchun ularga ishning boshida yangi bilim lar bilan bir qatorda m axsus tashkil
qilingan samimiy m uloqot g'o y at zarurdir.korreksion
pedagog tom onidan maxsus
ta’lim m uassasasining boshqa m utaxassislari bilan ham korlikda o'tkaziladigan turli
mavzularga oid majlislarda ota-onalam ing qatnashuvi samara beradi.Bunday
majlislar natijasida eshitishda nuqsoni bo'lgan
bolalam ing korreksion
rivojlantiruvchi faoliyati sohasida hamda bola bilan o 'zaro samarali aloqa o'rnatish
borasida kattalam ing bilim doirasi kengayadi.
O ta-onalar guruhi bilan olib boriladigan ish ta ’lim va tarbiya bilan bog'liq
m uam m olam i tahlil qilish;bola bilan o 'zaro munosabatlarda mos muloqot va xulq-
atvor shakllarini tanlash;m axsus m uassasa mutaxassislari bilan konstruktiv va
ishchan m unosabatlam i o'm atishni k o'zda tutadi.Bu yo'nalishdagi ish ota-ona uchun
bolaga pedagogik va psixologik ta ’sir ko'rsatish vositalarini kengaytirishga, bola
bilan o 'zaro m unosabatlam ing yangi usullaridan foydaianishni mashq qilishga
yordam beradi. Bunday xatti-harakatlar, o 'z navbatida, eshitishda nuqsoni
bo'lganbola tarbiyalanayotgan oilada ichki m unosabatlam ing uyg'unlashuviga,
oilaning ijtimoiy m oslashuviga asos bo 'lib xizm at qiladi.
Ishning bu shaklida ota-onalam ing farzandi bilan o 'zaro m unosabatlarida,
eshitishda nuqsoni bo'lgan bolaning ongida quyidagi ijobiy o'zgarishlar yuz berishini
kuzatish mumkin: eshitishda nuqsoni bo'lgan bola oilaviy munosabatlam i yaxshiroq
idrok eta boshlaydi;bola o'zining oila jam oasida o 'z o 'm in i anglayb boradi; ota-
onalam ing bolalariga munosabatlarida muayyan tartib va reja paydo bo'ladi;ota-
onalam ing eshitishda nuqsoni bo'lgan bolalariga m unosabatlarida m uvozanat paydo
bo'ladi,
ular bolalarini
qanday
bo'lsa,
shunday
qabul
qila
boshlaydilar,
munosabatlarida iliqlik, tushunish yuzaga keladi.
Eshitishda nuqsoni b o'lgan bolaning rivojlanish qonuniyatlari, ta'lim va
tarbiyaning har xil inodellari, bolalar shaxsi va xulq-atvorining o 'zig a xos
xususiyatlari haqida har tom onlam a m a’lumotga ega bo'lgan oila a'zolari o 'z
kelajaklariga ishonch bilan qaray boshlaydilar.
G uruhda olib boriladigan ta ’sirchan ish shakllaridan biri bu treninglardir.
Psixologik va ta ’limiy treninglar ayniqsa keng tarqalgan. Psixologik trening o'zida
bir qator indidividual va guruhiy ish shakllarini birlashtiradi hamda yangi psixologik
m alakalar va ko'nikm alam i shakllanlirishga qaratilgan bo'ladi. Hozirda trening
103
dasturlarinhg maqsadlari tobora kengayib bormoqda. treninglar amaiiy psixologiya
sohasi chtgaralaridan
chiqib,
ijtimoiy sohada, ta'Iim
tizimida ham keng
qo'llanm oqia.
Eshitidida nuqsoni b o ig a n
farzand o'stirayotgan ota-onalar uchun
m o'ljallangin treninglar avvalam bor oilaviy mikrom uhitni boshqarishga, o 'zaro
maqbul m inosabatlam i o'm atishga, m uammoli vaziyatlardan to 'g 'ri y o 'l topishga
yordam b Trening ota-onalaming psixologik-pedagogik ta ’limi bilan b og'liq m uam m olam i hal
qilishning eig istiqbolli shaklidir. Zero bu muam m oning dolzarbligi so'nggi yillarda
ayniqsa o tib bormoqda. O 'zlari ham eshitishda nuqsoni b o'lgan bolabo'lgan ota-
onalarga nubatan esa uning o'tkirligi yanada ortadi.
O ta-oialar bilan olib boriladigan guruhiy ish shakllari ularga bir-birlari bilan
tajriba alrrashinish, o 'z savollariga muammolari xuddi o'zlarinikiga o'xshagan
guruhdoshhridan javob olish imkonini beradi. Axborot almashinish jarayonida
peshqadarriik namoyon qilgan ota-onaning faolligi, o'zig a bo 'lg an ishonchi yanada
ortib boradi
Surdofedogoglam ing va maxsus ijtimoiy pedagoglam ing ish tajribalarida
guruhiy ishshakllari, xususan ota-onalar uchun ta ’limiy treninglar ijtim oiy-pcdagogik
ta ’sim ing \etakchi texnologiyalari qatoridan o 'rin oladi. U lam ing samaradorligi chet
el tajribaada o 'z isbotini topdi.Shuni ta ’kidlash lozimki, bolalam ing yosh
xususiyatlan tufayli n o to 'g 'ri tarbiya oqibatlari m ustahkam lanib boradi. Boshqa
tomondan, xuddi shu yosh xususiyatlariga k o 'ra bolalar osonroq o'zgaradilar,
tarbiyaga a ’sirchanroq, rivojlanish borasida scnzitivroq bo'ladilar. Faqat buning
uchun bohga ko'rsatilavotgan ta ’sirlar uning im koniyatlari va o 'zig a xos
xususiyatlariga mos b o 'lm o g 'i lozim. Bu oilaviy tarbiya kam chiliklarini erta
tashxislash, oldini olish va korreksiyalashning zarurligini taqozo etadi. O 'qituvchi
ota-onadan bola nim alarga ko'proq qiziqishini, nim alarga mayl bildirishini, uning
diqqatini qmday tashkil qilish, o 'y in g a jalb qilish. bolani qanday qilib topshiriqni
bajarishga ko'ndirish m umkinligini so'rab biladi. Bu faqat bola haqida kerakli
m a’lumotni olishga yordam beribgina qolmay, balki ota-onaning o 'z bolasiga
munosabati haqida ham m a’lumotga ega bo'lish imkonini beradi, Suhbat davom ida
o'qituvchi lolaning ota-ona ko'rsatib o 'tgan eng kichik ijobiy xususiyatlariga ham
alohida baio berib o 'tishi, o'zining zavqlanganini ko'rsatishi (“Ofarin. Qanday
yaxshi. Ulasini yaxshi k o 'ra r ekan-da?” va h.k.), uning salbiy xislatlariga urg'u
bennasligi lozim. Bu suhbat bolaning uyida bo 'lib o ‘tayotgan b o 'lsa, o'qituvchi uy
sharoitidagi salbiy jihatlam i (uy ivirsigan, bola qarovsiz va h.k.) “sezm asligi” kerak.
Suhbat daxomida bolaning uyda hech qanday vazifarali yo'qligini, uning tarbiyasi
bilan hechkim shug'ullanm asligini yoki oilada uning ham m a istaklari bajarilishini
bilganida lam, o'qituvchi tanbeh bermasligi, ko'rganlarini m uhokam a qilmasligi
lozim.
Eshitirfida nuqsoni bo'lgan bola
| 