partiyalar faoliyat yuritadi. Odatda “yashillar” nomi bilan yuritiladigan
ushbu partiyalar, parlament orqali ekologiya sohasidagi davlat siyosati
gʻoyalarini ilgari suradi. Oʻzbekistonda 2019-yil 24-yanvarda Adliya
vazirligi tomonidan Oʻzbekiston Ekologik partiyasi davlat roʻyxatidan
oʻtkazildi. Yangi partiyaning maqsadi barqaror rivojlanishga, ekologik
xavfsizlikka erishish, hozirgi va kelajak avlod uchun tabiiy resurslarni
saqlash va qulay atrof muhitni yaratishga yoʻnaltirilgan davlat siyosatini
roʻyobga chiqarishni taʼminlash, atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy
resurslarni saqlash davlat, jamiyat va mamlakat har bir fuqarosining vazifasi
boʻlishiga erishishga koʻmaklashishga qaratilgan.
Ekologik siyosatni amalga oshirishning iqtisodiy mexanizmi: ekologik
siyosatni amalga oshirishning iqtisodiy dastaklari turli tuman boʻlib ularni
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: qoplovchi, ragʻbatlantiruvchi va
cheklovchi (2.1-rasm).
2.1-rasm. Ekologik siyosatni amalga oshirishning iqtisodiy mexanizm
turlari
Qoplovchi (yumshoq) iqtisodiy mexanizm ekologik siyosat nuqtayi
nazaridan nisbatan erkin boʻlib, iqtisodiy tarmoqlar va sektorlarning
Иқтисодий механизм
Қопловчи
(юмшоқ)
Рағбатлантирувчи
Чекловчи
(қаттиқ)
42
iqtisodiy rivojlanishi uchun umumiy ekologik cheklovlarni joriy etish uchun
xizmat qiladi. Ushbu iqtisodiy mexanizm ekologik muammolarning kelib
chiqish sabablarini emas, balki ekologik oqibatlarini bartaraf etishga
yoʻnaltirilgan boʻladi.
Ragʻbatlantiruvchi iqtisodiy mexanizm esa tabiatni muhofaza qilish
bilan bogʻliq faoliyat va ishlab chiqarishni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ushbu iqtisodiy mexanizmning asosini bozor dastaklari tashkil etadi.
Ragʻbatlantiruvchi instrumentlar yangi texnologiyalarga asoslangan ishlab
chiqarishni koʻpaytirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va
muhofaza etishga xizmat qiladi. Xususan, ekologik sugʻurta, soliq
imtiyozlari,
ekologik
subsidiya,
ekologik
toza
mahsulotlarga
ragʻbatlantiruvchi narxlarning joriy etish, ekologik noqulay mahsulotlarga
baholarni pasaytirish, ekologik xizmatlar bankini shakllantirish, tabiat
muhofazasi asosiy ishlab chiqarish fondlarini misol qilib keltirish mumkin.
Qattiq iqtisodiy mexanizm maʼmuriy va bozor dastaklari yordamida
amalga oshiriladi. Davlat tomonidan qattiq soliq, kredit, jarimaga tortish
siyosati orqali amalga muayyan tarmoqlarda tabiiy resurslardan foydalanish
bazasining kengayishini toʻxtatishga harakat qiladi. Ushbu mexanizmdan
foydalanishdan koʻzlangan maqsad tabiiy resurslardan oqilona
foydalanishga koʻmaklashish hisoblanadi. Jahon amaliyotida ushbu
mexanizmlar sof holatda uchramaydi va aralash qoʻllaniladi. Jahon
iqtisodiyotining umumiy rivojlanish strategiyasi yaqin istiqbolda ustun
darajada ragʻbatlantiruvchi va cheklovchi iqtisodiy mexanizm turlarini
aralash qoʻllashga asoslanishini koʻrsatmoqda. Atrof-muhitni muhofaza
qilish sohasini tartibga solish iqtisodiy dastaklarga asoslanishi zarur.
Yer kurrasida yuzaga kelayotgan ekologik nobop chuqurlashuvida
ozmi-koʻpmi Oʻzbekiston Respublikasining ishtiroki bor. Istiqomat
qilayotgan aholining 36 mln. dan ziyod aholining asosiy qismi ekologik
xavfsiz boʻlmagan muhitda istiqomat qilmoqda. Orol dengizi va uning
atrofida roʻy bergan ekologik inqiroz holati Sovet davrining noekologik
agrar va iqtisodiy siyosatining natijasidir. Shuning uchun ham davlatimiz,
shaxsan Prezident Sh.M.Mirziyoyev, ekologik masalalarni iqtisodiy, siyosiy
va ijtimoiy islohotlar bilan uygʻunlashtirilgan holda olib borishni lozim
topmoqdalar.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Muhofaza etiladigan
tabiiy hududlar sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish chora-
tadbirlari toʻgʻrisida” gi qarori, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining
“Qoraqalpogʻiston Respublikasida ekologik vaziyatni yaxshilash va
Orolboʻyi hududining barqaror rivojlanishini taʼminlash boʻyicha mahalliy
43
ijro hokimiyati organlarining faoliyatini takomillashtirish toʻgʻrisida” gi
qarori va Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “2030-yilgacha
Oʻzbekiston Respublikasining “Yashil” iqtisodiyotga oʻtishga qaratilgan
islohotlar samaradorligini oshirishga boʻyicha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”
qarorlari va boshqa meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni
amalga oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi. Bu hujjatlarda
davlatimizning jamiyat va tabiat oʻrtasidagi munosabat shakli, hozirgi
kunda va kelajakda qanday boʻlishi, Oʻzbekistonning ekologik
konsepsiyasi, maqsadi va prinsiplari belgilab berilgan. Ekologik maqsad va
vazifalarni amalga oshirishning taktik va strategik harakatlar dasturi
koʻrsatib berilgan.
Oʻzbekiston Respublikasining ekologik siyosatining asosiy maqsadi,
kishilarning hayotiy zarur boʻlgan ekologik xavfsiz muhitni taʼminlash
uchun tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanish,
yaʼni tabiat va jamiyat oʻrtasidagi iqtisodiy-ekologik munosabat shaklini
qoʻllash. Mustaqillik davrigacha Oʻzbekiston hududi Chor Rossiyaga,
soʻngra Sovet Ittifoqining xom ashyo yetishtirib beradigan chekka oʻlkasi
boʻlib hisoblangan. Shuning uchun ham tabiiy va mineral xom ashyo
zaxiralarimdan maksimal holda ekstensiv usulda foydalanilgan, yaʼni
iqtisodiy munosabat shaklida boʻlgan. Bunday totalitar tuzumdagi
munosabat shaklidan ekologik (yashil iqtisodiyot) munosabat shakliga,
jamiyatda na iqtisodiy, na huquqiy na ijtimoiy-madaniy asosi yaratilmay
turib oʻtishni, hattoki nazariy jihatdan ham amalga oshirib boʻlmaydi.
Oʻzbekiston Respublikasining 2030-yilgacha boʻlgan davrda atrof muhitni
muhofaza qilish konsepsiyasida
9
quyidagilarga eʼtibor berilgan:
- shaxsning hayotiy zarur ehtiyoji boʻlgan kishilarni sogʻligini muhofaza
qilish va insonlarning turmushi uchun optimal holatdagi ekologik
sharoitlarni yaratib berish;
- atrof muhitga va aholining salomatligiga salbiy taʼsirni pasaytiruvchi
innovatsion texnologiyalarni joriy etish hisobiga barqaror iqtisodiy
rivojlanish;
- atrof muhit obyektlaridan oqilona foydalanishni va biologik resurslar
qayta tiklanishini taʼminlash.
Shunday qilib, Oʻzbekiston uchun ekologik xavfsiz muhit milliy
xavfsizlikning ajralmas bir boʻlagidir. Respublikamiz ekologik siyosatini
amalga oshiruvchi tabiat va jamiyat oʻrtasidagi munosabat shakli, tabiat
9
“2030-yilgacha boʻlgan davrda Oʻzbekiston Respublikasining Atrof-muhitni muhofaza qilish
konsepsiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida” gi 30.10.2019-yildapgi PF-5863-son
44
qonunlariga jamiyat qonunlarini moslashtirish, ekologik chora-tadbirlar va
asosiy tanlangan tamoyillarning hayotga tatbiq etish mexanizmi ishlab
chiqilsa va amaliyotda oʻz tasdigʻini topsa, soʻzsiz yashil iqtisodiyotga oʻtib
olishi mumkin. Bunday siyosat shaxsning, jamiyatning va davlatning
hayotiy zarur boʻlgan milliy xavfsizligini taʼminlashda katta omil boʻlib
xizmat qilishiga hech shubha yoʻq.
Xalqaro darajada global iqlim oʻzgarishining oldini olishda iqtisodiy
usullar faol qoʻllanilmoqda. Ular qatoriga amtosferaga chiqarilayotgan
issiqxona gazlarini miqdorini kvotalash, uglerod soliqlarini joriy etish,
iqtisodiyot tarmoqlariga “yashil texnologiyalar”ni joriy etishda turli
imtiyozlar belgilash kabi dastaklarni kiritishimiz mumkin. Issiqxona gazlari
savdosi tizimi (Emissions Trading System, ETS) — bu issiqxona gazlari
emissiyasi miqdorini qisqartirish uchun qoʻllaniladigan bozor dastagi
boʻlib, “cap and trade” (“cheklov va savdo”) tamoyiliga asoslanadi.
Hukumat issiqxona gazlari emissiyasining umumiy miqdorini belgilaydi va
kompaniyalar har bir tonna CO
2
uchun ruxsatnoma olishi zarur boʻladi.
Kompaniyalar ushbu ruxsatnomani davlatdan tekinga olishi yoki xarid
qilishi hamda boshqa kompaniyalar bilan savdolashishi mumkin boʻladi.
Ruxsatnoma narxi uglerod narxini belgilab beradi. Hozirgi vaqtda dunyo
mamlakatlarida 17 xil ETS amal qiladi va ular hissasiga jahon yalpi ichki
mahsulotining 40% toʻgʻri keladi. Uglerod soligʻida esa hukumat soliq
stavkasini belgilab beradi va kompaniyalar foydalangan har bir tonna
uglerod yoqilgʻisi uchun muayyan summa mablagʻ toʻlashi zarur boʻladi.
Ayrim mamlakatlar faqat issiqxona gazlari savdosi tizimidan (Qozogʻiston,
Koreya Respublikasi, Yangi Zelandiya), baʼzilari uglerod soligʻidan
(Argentina, Kanada, Chili, Kolumbiya, Yaponiya, Meksika, Singapur,
Ukraina), boshqalari esa ikkala dastakdan aralash (Shveysariya, YEI)
foydalanadi. Global miqyosda atmosferaga chiqarilayotgan issiqxona
gazlari miqdorini qisqartirishning samarali dastaklaridan biri uglerod
soliqlari hisoblanadi. Uglerod soliqlari — qazib chiqariladigan yoqilgʻi
tarkibidagi ugleroddan undiriladigan yigʻimlardir. Ushbu soliqlar global
miqyosda quyidagi sabablarga koʻra joriy etilgan. Birinchidan, ular
ekologiyaga zarar keltiruvchi xavfli chiqindilar boʻyicha qabul qilingan
milliy majburiyatlarga erishishning samarali vositasi sanaladi. Jumladan,
2030-yilda atmosferaga chiqarilayotgan CO
2
ning har bir tonnasidan 35
dollar soliq undirish koʻmir, elektr-energiya va benzin narxlarini mos
ravishda taxminan 100, 25 va 10%ga oʻsishiga olib keladi. Bundan tashqari
uglerod soliqlari energetika sohasiga sarflanayotgan investitsiyalarning past
uglerodli texnologiyalar, jumladan, tiklanadigan energiya manbalari
45
hisobidan ishlaydigan elektrostansiyalarga yoʻnaltirishni ragʻbatlantirishga
xizmat qiladi. Atmosferaga chiqarilayotgan bir tonna CO
2
uchun joriy
etilayotgan 35 dollar miqdoridagi soliq Xitoy, Hindiston va Janubiy Afrika
Respublikasi kabi mamlakatlarda Parij kelishuvida qabul qilingan
maqsadlarga erishish uchun yetarli hisoblanadi. Shu bilan bir vaqtda soliqlar
miqdorini 70 dollargacha oshirish Avstraliya, Fransiya va Kanada kabi
mamlakatlarning ekologik siyosatlari maqsadlariga erishishlari uchun
kamlik qilishi mumkin.
| 