5.3. Tiklanadigan energiya manbalarining hozirgi holati
Aholini elektr energiyasi bilan barqaror taʼminlash Oʻzbekistonda
energetika sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor vazifalari
va yoʻnalishlaridan biri sanaladi. Ichki energetika bozoridagi mavjud
cheklovlarga qaramasdan, hozirda respublika aholisining 100 foizi elektr
energiyasidan foydalanish imkoniyatiga ega, Oʻzbekiston ushbu asosiy
koʻrsatkich boʻyicha jahonda yuqori oʻrinlarni egallab kelmoqda.
Mamlakatda mavjud energiya taʼminoti tizimini bozor tamoyillarining
bosqichma-bosqich joriy etilishi doirasida kengaytirish, yangi energiya
manbalarini joriy etish boʻyicha keng koʻlamli chora-tadbirlar amalga
oshirish imkonini bermoqda. Hukumat tashabbusi bilan energetika sohasida
amalga oshirilayotgan islohotlar institutsional muhitning sezilarli
yaxshilanishiga va energetika sohasida qator investitsiya loyihalarini faol
amalga oshirishga xizmat qildi.
Aholi tomonidan qayta tiklanadigan energiya qurilmalarini xarid
qilishni ragʻbatlantirish va ijtimoiy soha obyektlarini keng koʻlamda
“yashil” energiya manbalaridan foydalanishga oʻtkazish boʻyicha yangi
chora-tadbirlar kompleksi amalga oshirilishi Oʻzbekistonning “yashil”
rivojlanishga ishonch bilan oʻtishi uchun katta imkoniyatlar yaratdi.
Koʻrilgan chora-tadbirlar natijasida soʻnggi olti yil ichida barqaror
energiya taʼminotining texnologik platformasini shakllantirishda ijobiy
oʻzgarishlar roʻy berdi, jumladan, 5 ming MVt dan ortiq yangi quvvatlar
ishga tushirildi (oldingi davrga nisbatan 1,5 barobar koʻp), 45 ming km.
elektr tarmoqlari va 13 mingdan ortiq transformator quvvatlari yangilandi
(nisbatan 3,5 barobar koʻp). Soʻnggi uch yilda (2019–2021-yillarda) 2,2
GVt hajmdagi yangi quvvatlar ishlab chiqarish boʻyicha elektr energiyasi
ishga tushirildi va buning natijasida elektr stansiyalarining umumiy
112
oʻrnatilgan quvvati 14,1 foizga oshdi. Shuningdek, quvvati 450 MVt
boʻlgan yangi Toʻraqoʻrgʻon IESning birinchi bloki, 200 MVt quvvatga
ega ikkita quyosh stansiyasi va boshqa energetika obyektlari ishga
tushirilishi natijasida jami elektr energiyasi ishlab chiqarish 2019-yildagi
hajmi 63,6 milliard kVt/soatdan 2021-yilda 70,1 milliard kVt/soatga oshib,
oʻsish 10,4 foizni tashkil qildi (5.2-rasm)
Shu bilan birga, dunyoning koʻplab mamlakatlarida boʻlgani kabi,
elektr tarmogʻiga ulanish koʻrsatkichi va elektr energiyasini ishlab
chiqarishning nisbatan yuqori darajasi sifat va ishonchlilik parametrlariga
mos keladigan energiya taʼminotini, shuningdek toza energiya turlariga
talabni tavsiflovchi koʻrsatkichlarning qiymatlarini kafolatlamaydi. Shu
bilan birga, dunyoning koʻplab mamlakatlarida boʻlgani kabi, elektr
tarmogʻiga ulanish koʻrsatkichi va elektr energiyasini ishlab chiqarishning
nisbatan yuqori surʼatlari sifat va ishonchlilik parametrlari va qiymatlarga
javob beradigan energiya taʼminotini kafolatlamaydi. energiyaning toza
shakllaridan foydalanishni tavsiflovchi koʻrsatkichlar. Jahon banki
ekspertlarining xulosalariga koʻra, energiya taʼminotida cheklovlarni
boshdan kechirayotgan uy xoʻjaliklarining ulushi kamida 13-20 foizni
tashkil qiladi. Elektr energiyasining tez-tez uzilib qolishi va gazning
taqchilligi tufayli, asosan, qishloq joylarda deyarli har beshinchi xonadon
kam samarali va ifloslantiruvchi yoqilgʻi — koʻmir va oʻtindan
foydalanishga majbur boʻlmoqda, bu esa oʻz oʻrnida turmush sifatiga salbiy
taʼsir koʻrsatadi. Belgilangan maqsadlarga erishish monitoringi ayrim
koʻrsatkichlar boʻyicha ularning qiymatlarining yomonlashuvini koʻrsatdi.
Toza yoqilgʻidan foydalanadigan aholi ulushi 2019-yildagi 97,1 foizdan
2021-yilda 94,3 foizgacha kamaydi.
113
Mavjud tendensiyalarni oʻzgartirish maqsadida qayta tiklanadigan
energiya manbalarini rivojlantirish boʻyicha kerakli investitsiya loyihalari
portfeli shakllantirildi, ularning amalga oshirilishi 2-3 yil ichida ushbu
koʻrsatkichni yaxshilash imkonini beradi. Hozirda qayta tiklanadigan
energiya manbalarining elektr energiyasi ishlab chiqarishning umumiy
hajmidagi ulushi belgilangan maqsadli koʻrsatkichlarga erishilmagan.
Umumiy ishlab chiqarilgan elektr energiyasidagi qayta tiklanadigan
energiya manbalaridan ishlab chiqarilgan elektr energiyasining ulushi 2019-
yildagi 10,2 % dan 2021-yilda 7,0 % gacha kamaydi. Ushbu holat
gidroenergetika resurslarini jalb etishning cheklanganligi, quyosh va shamol
energetikasining yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan bogʻliq (5.3-rasm).
Elektr energiyasi ishlab chiqarish tarkibida qayta tiklanadigan energiya
manbalarining rolini kamayishi va buning natijasida aholining toza energiya
manbalaridan foydalanish imkoniyatlaridan samarali foydalanmasligining
omili energiya quvvatlarini rivojlantirishga investitsiya cheklovlarining
mavjudligidir.
Oxirgi uch yilda energetika tarmogʻida asosiy kapitalni rivojlantirishga
yoʻnaltirilgan investitsiyalar ulushi 10,8 %dan 7,9 %gacha kamaydi (5.4-
rasm). Ushbu koʻrsatkichni oʻzgartirish uchun investitsiya oqimlarini
“yashil” loyihalarni amalga oshirishga va ustuvor yoʻnalish sifatida davlat-
xususiy sheriklik vositalaridan foydalangan holda qayta tiklanadigan
energiya loyihalariga yoʻnaltirish koʻzda tutilgan.
Toza yoqilgʻidan foydalanadigan aholi ulushi
5.3-rasm. Qayta tiklanadigan energiya
manbalari hisobiga toza yoqilgʻI va elektr
energiyasi ishlab chiqarishdan foydaladigan
aholining ulishi
5.4
-rasm. Energetika sohasidagi
asosiy vositalarga investisiyalarning
umumiy hajmidagi ulushi
114
Energetika quvvatlarini rivojlantirish prognoziga muvofiq, 2030-yilga
qadar arzon, ishonchli va zamonaviy energiya taʼminotidan foydalanishga
toʻliq erishish rejalashtirilgan. Elektr energiyasi ishlab chiqarishni ikki
baravarga oshirish natijasida – 120–130 milliard kVt.s. gacha erishish
hamda qayta tiklanadigan energiya ulushini – 30 foizgacha koʻpaytirish
orqali, aholi tomonidan energiya isteʼmoli hajmini joriy darajaga nisbatan
kamida 1,8 barobarga oshirishga erishiladi.
Keyingi qadamlar:
- “yashil” energiyaga va umuman “yashil” iqtisodiyotga oʻtishga
qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish;
- davlat-xususiy sheriklik mexanizmlaridan toʻliq foydalanishni
hisobga olgan holda energiya quvvatlarini rivojlantirish dasturini, shu
jumladan, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish dasturini
samarali amalga oshirish;
- energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilish dasturini
jadallashtiradigan yangi tarifga izchil oʻtish;
- arzon, ishonchli, barqaror va zamonaviy energiya manbalaridan
ommaviy foydalanishni taʼminlash maqsadida aholining ijtimoiy
himoyaga
muhtoj
qatlamlarini
himoya
qilish
mexanizmlarini
takomillashtirish;
- mavjud iqtisodiy ragʻbatlarga rioya qilgan holda mahalliy energiya
tizimlarini rivojlantirishga xususiy sektorni jalb etish orqali, qayta
tiklanadigan energiya manbalari asosida ishlab chiqariladigan “toza” elektr
energiyasidan uy xoʻjaliklarida foydalanishning salohiyati va
imkoniyatlarini toʻliq jalb qilish uchun shart-sharoit yaratish;
- energiya tizimini yanada rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlarini
toza elektr energiyasi ishlab chiqarish texnologiyalaridan foydalanish,
qayta tiklanuvchi energiya manbalari salohiyatini jalb qilgan holda,
ayniqsa, qishloqlarda energiya taʼminoti tizimini yanada rivojlantirish.
| 