niy o ‘zgarishlarga uning bo ‘yining o ‘sishi, vaznning og‘irlashib
borishi, suyak va mushak tizimlarini,
ichki organlari shu bilan
birga asab tizimlarining o ’zgarishi kiradi.
Irsiyat
— bu genetik dasturda berilgan sifatlar va xususiyat-
larning ota-onalardan bolalarga o ‘tishi.
Muhit
deganda, kishiga ta'sir etadigan tashqi voqealarning
yig‘indisini tushunamiz. Bunga tabiiy muhit (geografik), ijtimoiy
muhit, oila muhiti va boshqalar kiradi. Ular bolalarning rivojla-
nishiga alohida ta ’sir etadi.
Tarbiya
— biron m aqsadga qaratilgan jarayon, u doim o
muayyan dasturga ega b o ‘ladi va buning uchun maxsus vakolatga
ega bo ‘lgan kishilar tom onidan amalga oshiriladi. Hammamizga
yaxshi m a’lumki, bolaning
layoqatini rivojlantirish, qobiliyatli
bolaga aylantirish va hayotga mos qilib o ‘stirish uchun ko‘p m eh-
nat qilish kerak. Maxsus muassasalarida tarbiyachining rahbar-
ligida amalga oshiriladigan tarbiya jarayoni yetakchi hisoblanadi.
C hunki tarbiya bu — m uhit ta ’siri bera olm agan fazilatlarni
o ’zlashtirib, bilim va m a’lumot egallashiga zamindir. Tarbiya tu-
fayli tu g ‘ma kam chiliklarni ham o ‘zgartirish m um kin. M asalan,
ko‘rlar, gunglar ham o'qitilib, sogdom bolalar qatoriga tayyor-
lanadi. O ’qituvcbi-tarbiyachilar o'quvchilarning barcha yosh davr-
lari jismoniy va ruhiy taraqqiyotidagi o ‘zgarishlari, ularning o ‘ziga
xos xususiyatlari to ‘g‘risida yetarli m a’lumotga ega bodishlari lo-
zim. Bu m a’lumotlar o ‘qituvchining b a’zi
masalalarini ijobiy hal
qilish uchun, o ’quvchilarga pedagogik ta'sir odkazish rejasini tu-
zilishi uchun zarurdir. Endi «Umumiy psixologiya» darsligi bilan
solishtirib ko‘ramiz.
«Psixo» — jon, ruh, «logos» — fan, ya’ni psixologiya ruh
haqidagi fandir. U kishining ichki ruhiy dunyosini o ‘rganadi. Psi
xologiya fani taraqqiyotiga eram izdan avval yashagan Aristotel
asos solgan. Hayot sezgidan boshlanadi. Biz tashqi voqealarni,
hodisalarni, sezgilar orqali qabul qilamiz, faqat sezib qolmay,
ularni butun holida idrok etamiz. Narsa va hodisalar haqida fikr
yuritamiz, gapiramiz, bu esa tafakkur va nutq jarayonlariga bogdiq.
K o‘rgan,
bilganlarimizni eslaymiz, bu xotira.
Insonda sezgi, diqqat, idrok, xotira, tasaw ur, tafakkur, xayol,
nutq, his-tuyg‘u va iroda kabi ruhiy jarayonlar kiradi. Ana shu
jarayonlarning faollashishi yoki susayishi ruhiy holatlar deyiladi.
Ularga quvnoqlik, xursand bodish, g ‘azablanish, uyalish, naf-
ratlanish, parishonlik va qo‘rqib ketish kiradi. Insonning ruhiy
58
xususiyatlariga xarakter, qobiliyat va tem peram ent kiradi. Psixo-
logiya fani yuqorida
sanalgan ruhiy jarayonlar, ruhiy holatlar va
ruhiy xususiyatlarni o ’rgatadi. U quyidagi tarm oqlarni o ‘z ichiga
oladi:
1. Umumiy psixologiya.
2. Bolalar psixologiyasi (bu kichik yoshdagi, maktab, oVrtada
katta maktab o ‘quvchilari bilan shug‘ullanadi).
3. T a’lim psixologiyasi asarlari.
4. Pedagogika psixologiyasi.
5. Tibbiyot psixologiyasi.
6. Kosmos psixologiyasi.
7. Sud psixologiyasi.
8. Savdo psixologiyasi.
9. Harbiy psixologiya.
10. Maxsus psixologiya.
11. Sport psixologiyasi.
Y uqorida aytib o ‘tiladiganlarning barchasi hozirgi zam on
psixologiyasining bir qancha fanlar bilan cham barchas bog‘-
liqligidan dalolat beradi. U falsafa, tabiiy, ijtimoiy fanlari o ‘r-
tasida joylashgan va katta, oraliq mavqeyiga ega. «Umumiy psi
xologiya» dasturidagi «Shaxs», ya’ni «Psixologiyada shaxs tu-
shunchasi» mavzusini ko‘rib chiqamiz. Umumiy maqsadni ko‘z-
lash ya’ni
ehtiyojlar, qiziqishlar, qobiliyatlar, asosiy ehtiyojlar
asosida vujudga keladigan maqsadlar, intilishlar motivlar har bir
kishi shaxsini xarakterlab beradi. Ana shu ko‘zlangan maqsad
insonni faol bo‘lishga, atrofdagi muhitga muayyan munosabatini
bildirishga undaydi.
Shaxsning ko‘zlangan maqsadi ehtiyojlar, ya’ni
odam biron
bir narsaga zaruriyat sezish ta ’sirida tarkib topadi. Ehtiyojlar kishi
organizmining ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, harakat qilishi, dam
olish va boshqalarga bo ‘lgan talabini bajarishi zarur. Shu talablar
bilan bog‘liq biologik va ijtimoiy ehtiyojlar bo ‘ladi. Ehtiyojlar his-
hayajon bilan mahkam bog‘langandir.
