Qiziqishlar va mayllar
Qiziqish deganda, kishining nimagadir e ’tibor berishiga, qan-
daydir predm et va hodisalarni bilishga intilishi tushuniladi. Qan-
daydir faoliyatga intilishi mayl deyiladi. Qiziqish va mayllar kishi
ning emotsional hayoti bilan mahkam bog‘liqdir.
59
Qiziqishlarning mazmuni insonning biron yo‘lni tutganligi, u
hayotda o ‘z oldiga qo ‘ygan maqsadini bildiradi. Qiziqishlar chu-
qurligi kishining umumiy rivojlanishi va mayli bilan bog‘liqdir.
Qiziqishlar bevosita va bilvosita ham bo ‘ladi. Bevosita qiziqish
o ‘zidan o ‘zi biron narsa va hodisalarni bilishga qiziqadi. Bilvosita
qiziqish esa m a’lum bir narsaga qiziqqanda, shunga bog‘liq bo ‘I-
gan ikkinchi bir narsaga qiziqishlar tufayli majburiy bir holda
yuzaga keladi.
Ehtiyojlarni rivojlantirish, tanlash va tarbiyalash, ularni ho-
zirgi jam iyat kishisiga xos b o ‘lgan m a’naviy yuksaklik darajasiga
olib chiqish shaxsni shakllantirishning asosiy vazifalaridan biri
hisoblanadi. Shu o ‘rinda shaxs psixologiyasi uni tarbiyalash
pedagogikasi, axloqiy tarbiya metodikasi bilan o ‘rin almashadi.
Ularning vazifasi — shaxsni har tom onlam a rivojlantirishi, m a’n a
viy ongini shakllantirish, ongli intizomni, vatanparvarlik va bay-
nalminallikni tarbiyalash vositalari va yo‘llarini aniqlashdan ibo-
rat. Bu kelajak vazifalarni ro ‘yobga chiqarishi shaxsning takom il-
lashuvini ta ’minlaydi.
«Pedagogika» darsligidagi «Bolalarning yosh davrlari xusu-
siyatlari tavsifi» mavzusida quyidagilar bayon qilingan. Bolani uch
yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan davrini maktabgacha davr, deb
ataymiz. Bu davrda paydo bo‘Igan taassurotlar izi umrbod saq-
lanib qoladi. Bunda bolaning aqliy va jismoniy jihatdan tez o ‘sishi,
olamni bilish, atrof-m uhitga o‘z munosabatini bildirish istagi ku-
chayib borayotgan davridir. Shuning uchun ota-onalar va tar-
biyachilar bolalarni to'g'ri o ‘sishIari, aqliy, axloqiy, estetik jih at
dan tarbiyalashga jiddiy e ’tibor berishlari lozim.
3—4 yoshlarda bolalar, odatda, nutqning rivojlanishida katta
muvaffaqiyatlarga erishadi. Bu davrda bolaning so‘z boyligini asta-
sekinlik bilan oshirib borish, ayni vaqtda uning sezgi va tasaw ur-
larini kengaytirish tarbiyachilarning diqqat m arkazida b o ‘ladi.
T o ‘rt yoshli bolada eng oddiy axloq m e’yorlari va xarakter xu-
susiyatlari: yaxshilik, itoat qilish, vazminlik, rostgo'ylik va hoka-
zolar ongli ravishda shakllanishi mumkin. Xususiy mulkchilik
psixologiyasidagi ko'rinishda: «bu mening o ‘yinchog‘im», «ber-
mayman», «tegma», «ber», «men sen bilan o ‘ynamayman» va ho-
kazolaming oldini olish kerak. 5—6 yoshli bolaga asosiy axloqiy
tushunchalar: yaxshi va yomonni tushuntirish mumkin. Tushun-
tirish m ashq qilish bilan birga olib borish ham da uni rag’bat-
lantirish va jazolash bilan mustahkamlanishi kerak.
60
T arbiyachilar to m o n id an taqlid qilish u chun n am u n alar
yaratilgan va foydali axloq m e’yorlarini egallash sabablari ta ’min-
langan bodishi lozim. Bu yoshdagi bolalarni tarbiyalashdagi qi-
yinchiliklar — o ‘jarliklar va kattalar irodasiga besabab qarshi-
liklar ko‘rsatishi bilan bogdangan. 0 ‘jarliklarining sababi ko‘-
piticha bolalarning atrofidagi katta kishilar xatti-harakati, gapi
bilan ishining bir emasligi, serjahlligi, farzandlariga kerakligicha
e ’tibor bermaslik yoki um um an e ’tiborsizlik bilan bogdangan
bodadi. Bu yoshdagi qaysar bola diqqatini boshqa narsaga qa-
ratish, chalgdtish, o ’jarlik ko‘rinishlarini ataylab e ’tiborsizlik kabi
usullari bilan yo’qotiladi. So‘z va qarash bilan tanbeh berishdan
muvaffaqiyatli foydalaniladi.
M aktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan
maxsus m ashg‘ulotlar asosiy psixik vazifalar: diqqat, kuzatuv-
chanlik, xotira, tafakkur, nutq kabilarni rivojlantirish mumkin.
Bolaning maktabda o ’qishga tayyorgarligi ana shu usul bilan
ta ’minlanadi. Maktabgacha yoshdagi bola ko‘proq o ’ziga e’tibor
berishingizni xohlaydi. Buni bolalarda sinab ko’rilganda, haqi-
qatan ham bunday bolalar o ’zlarini ham m adan ustun q o ‘yar
ekan. Tanbeh bersangiz, siz bilan anchagacha gaplashmay, araz-
lab yurishadi. Xuddi shu mavzuni, ya’ni «Psixologiya» darsligi-
dagi «Maktabgacha yoshdagi bolalar o ’sishining umumiy shart-
sharoitlari» mavzusida ko‘rib chiqamiz. 3 yoshli bolalarga to ‘g‘ri
tarbiya berish, ta ’sir odkazish, ularning harakatlarini maqsadga
muvofiq yodialtirish orqali ularda mustaqil holda ovqatlanish,
kiyinish, yuvinish, o ‘z o ‘rnini yigdshtirish ko‘nikmalarini tarkib
toptirishiga, ayrim topshiriq va vazifalarini puxta bajarish mala-
kasini shakllantirishga erishish mumkin.
M aktabgacha yosh davrda nam oyon bodadigan tarbiya ja-
rayonidagi ayrim qiyinchiliklarning tashqi va ichki alomatlari
(belgilari) ham psixologik tadqiqotlarda va ilm iy-psixologik
adabiyotlarda ko‘p marta ta ’kidlangan bodib, birinchi navbatda
o ‘jarlik, qaysarlik, injiqlik, go‘yo kattalarning bolalar nazarida
obro‘sizlanishi va qadrsizlanishi kabi illatlar bilan bogdiqdir. Bir
qancha ilmiy-psixologik m anbalarda aytilishicha, bu yoshdagi
bolalarning his-tuyg‘ulari va irodasida muhim o ‘zgarishlar sodir
bodadi va bularning hammasi boladagi xudbinlik, o ’ziga bino
qo’yish, urishish, qaysarlik, rashk kabilarda aks etadi. 0 ‘jarlik,
qaysarlik, kattalarga itoatsizlikning paydo bodishi — bolaning
kattalarga qaramlikdan qutulishiga urinish va kichik maktabgacha
61
yosh davridan maktabgacha davriga o ‘tish mazkur yosh davridagi
o'zgarishlar yaqinlashuvi «men o‘zim»ni anglashi mahsulida na-
moyon bo'ladi.
Yosh davridagi bolalarning kattalar bilan munosabatga kiri-
shuvining eng muhim xususiyatlaridan biri — ularning xohish-
istaklarini boshqarish im koniyati mavjuddir. U larning katta-
larni ezgu niyatiga b o ’ysundirish, ota-o n alar va tarbiyachilar
mayliga ko'niktirish mumkinligidir. Ularning boshqa yosh davr-
laridagi bolalardan farqi — ularga nisbatan xotirjam, barqaror-
roq his-tuyg‘ular mavjudligi, ularning samarali holatlardan uzoq-
roqlik nizolarga kam berilishidir. Bunday bolalarda jazavali ho-
lat yuz berishi mumkin, lekin u vaqtinchalik bo'lib, yaqqol ha-
rakat bilan emas, balki tasavvur tasvirlari dinamikasi bilan bog‘-
liq holda sodir bo ’ladi, Shunday qilib, «Pedagogika» darsligining
«Bolalarning yosh davrlari xususiyatlari tavsifi» hamda «Psixo-
logiya» darsligining «M aktabgacha yoshdagi bolalar o ‘sishining
umumiy shart-sharoitlari» mavzularida oAshashliklarni yoritib
berdi.
Demak, maktabgacha davrdagi bolalar tafakkurini, nutqi ri-
vojlanishi ongining o ‘sishini. har xil o ‘yinlarni namunali baja-
rishini psixologik yo'l bilan aniqlasak, ularning tarbiyasini, inti-
zomini tartib bilan aniqlaymiz. Shundagina kelajagimiz ravnaqi
boMgan bolalarimiz barkamol avlod bo‘lib yetishadilar.
|
