BOSHLANG‘ICH MAKTABDA INTEGRATSIYALASHGAN

Umumiy ta ’lim mazmuni o ‘quvchilarni har tom onlam a ruhiy 
rivojlanishga, ularda turli xil tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan. 
H ar bir o ‘quv predm etini o ‘rganish bolaning mavzuni anglash 
jarayonini, uni eslab qolishni, ta ’sirchanlikni faollashtiruvchi, ta- 
fakkumi, nutq va tasaw um i rivojlantiruvchi ruhiy diqqatni yara- 
tishga imkon beradi. Ayniqsa, bilish jarayonida bir-biri bilan uzviy 
bog‘liq bo‘lgan tafakkuming turlarini rivojlantirish juda muhimdir.
Tajribaga asoslangan tafakkur um um lashtirish va xulosalar 
uchun tirik mushohada, dastlabki m a’lumotlarni yig‘ish vazifa- 
sini bajaradi. U bolalami real voqealarni, hodisalami o ‘qishga, 
ulam i qayd qilish va yig‘ishga o ‘rgatadi. Abstrakt tafakkur ajratib 
olingan voqea, hodisalarlarda ulaming mohiyatini ko‘ra bilishga, 
aniqlashga imkon beradi.
0 ‘quv predmeti mazmunini tuzishda pedagog amaliyoti shu 
fanning asosiy kategoriya, tushunchalarining rivojlanish m an- 
tiqini hisobga oladi. Shu bilan birga, o ‘qituvchi va psixologlar o‘quv- 
chilar tom onidan mavzuni o ‘zlashtirishning yosh xususiyatlarini 
hisobga olishadi. San’at sohasidagi umumiy o ‘rta ta ’lim mazmuni 
o ‘z ichiga g‘oyaviy tom oni va to ‘kis badiiy shakli birligini hosil 
qiluvchi asarlarni o ‘z ichiga oladi. Badiiy jihatdan bo‘sh, g‘oyaviy 
jihatdan haqiqatga to ‘g‘ri kelmaydigan asarlar bolalarning ru- 
hiyatiga ta ’sir qila olmaydi, tasaw u r va tafakkurni rivojlantir- 
maydi, go‘zallik va badbasharalik to ‘g‘risida tasavvurni shakllantira 
olmaydi. Bolalar bilan ishlashda san’at asarlarining chin badiiy- 
ligini hisobga olish, shakl va m azm unning birligi, m a’naviyat va 
haqchillik tamoyillarini amalga oshirishda muhimdir.
Bola shaxsini har tom onlam a m adaniy rivojlantirish, inso- 
niyat yaratgan barcha m adaniy boyliklarni bilish bilan «Olz 
xotirangni boyitsanggina madaniyatli bo‘lasan» fikriga asoslangan. 
Ayniqsa, tasavvurni uyg‘otuvchi, ruhiy kechinm alarni faollash­
tiruvchi, shu bilan birga fikrlarni uyg‘otuvchi asarlar juda tar- 
biyaviydir. Bunday um um lashtirish bolani bilish va ruhiy rivojla- 
nishning yangi pog‘onasiga k o ‘taradi. Shu asosda shakl m antiqiy 
tafakkur, turli voqea-hodisalar o ‘rtasida aloqalar va bog‘liq- 
liklarni ko ‘ra bilish, ularni o ‘rgana olish ko‘nikm alari m ustah- 
kam lanadi ham da rivojlanadi. 0 ‘quvchi qaram a-qarshiliklarni 
topa bilish, ularning rivojlanish yo‘nalishlarini to ‘g ‘ri tushunish 
va ularni o ‘z vaqtida yechish y o ‘llarini topishni o ‘rganadi. Dia- 
lektik tafakkur jam iyat hodisalarini uning barcha aloqa va vosita- 
larida ko‘rish qobiliyati bilan uzviy bog‘liq.
65

Umumiy o‘rta ta ’lim kelajakda bolalarga xohlagan fanni egallash 
imkonini beruvchi bilimlar asosini yaratadi. 0 ‘quv predmeti fanlar- 
ning mustahkam asosiga ega, zamonaviy ilmiy m a’lumotlarni tu- 
shunishga yetaklaydi, fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga olib keladi.
Bundan tashqari har bir um um ta’lim predmet o ’quvchilarga 
xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini hisobga oluvchi o ‘quv materialining 
politexnik tabiatini yoritib berishga yo‘naltirilgan. Barcha o ‘quv 
predm etlarining politexnik m azm uni, hayot bilan bog‘liqligi 
o ‘quvchilarni ishlab chiqarishda qatnashishiga asosiy eng oddiy 
ish qurollari bilan ishlashga yo‘naltiradi. Bu bilan umumiy rivoj- 
lanishning chuqur asoslari, kasb tanlash asoslari o ‘rgatiladi.
Fan qarama-qarshiliklarda rivojlanadi. Ular bilan muloqot qil- 
ganda, o ‘quvchilar badiiy m a’lumotlar oqimini mustaqil hal qilish 
va ularga to ‘g‘ri baho berishga o ‘rganishadi.
Umumiy o ‘rta ta ’lim uchun davrni yaxshi yoritib beruvchi 
m a’naviy tarixiy ahamiyatga ega asarlarni tanlash kerak. Bunday 
asarlar bolani davrning m a’naviy hayotiga olib kiradi. Turli nuqtayi 
nazarlarda va turli tasvirlar orqali ular hayotiy voqea va hodisa- 
larni, o ‘tgan zamonlarda bo‘lib o ‘tgan janglarning to ‘liq tasvirini 
ko‘rsatadi. Shuning uchun umumiy o ‘rta ta ’limda o ‘zaro aloqalar 
va o ‘zaro to ‘ldirishlar katta ahamiyatga ega. Bolalaming yosh xusu- 
siyatlari murakkab tasvirli xulosalar chiqarishga to ‘sqinlik qilmaydi.
M ehnat ta ’limi mazmuni va mundarijasini ajratish ham o ‘z 
xususiyatiga ega. Mehnatni fan bilan maktabda o ‘rganiladigan o ‘quv 
predm etlari bilan uzviy bog‘lash mumkin ham da m ehnatning 
o ‘quv-ijodiy xususiyati ilmiy bilimlardan foydalanish jarayoni o r­
qali amalga oshiriladi. Ijtimoiy foydali m ehnat jarayonida o ‘quv- 
chilar oldiga olingan bilimlarni amalda qodlash vazifasi yuklanadi.
N ihoyat, bolalar m ehnatining m azm uni va tashkil etishni 
aniq mahalliy ishlab chiqarish, xalq xo‘jaligi ehtiyojlariga ta- 
yangan holda zamonaviy kasblar talablari asosida tuzish kerak. 
Bunday m ehnat o ‘quvchilarni umumiy m ehnat va aniq kasbiy 
ko ‘nikm alar bilan tanishtiradi, m ehnatni fan asosida tashkil 
qilishni, bir mutaxassislikdan ikkinchisiga o ‘tishni ta ’minlaydi. 
M exanizator, chilangar, dehqon, chorvador kasblari o ‘quvchilarni 
zamonaviy kasblarga yo‘naltiradi, bolalarning umumiy rivojlani- 
shiga, ishchi psixologiyasini shakllantirishga yordam beradi. 
Umumiy o ‘rta ta ’lim mazmunining umumiy va o ‘ziga xos prin- 
siplari shulardan iborat. Integratsiya — o ‘quvchilarni o ‘qitish va 
tarbiyalashga yangicha yondashuvni belgilab beradi.
66

0 ‘quv jarayonida integratsiyalangan ta ’limdan foydalanishga 
katta ahamiyat berilyapti. Integratsiyalangan darslarning tuzilishi 
o'rganishning barcha bosqichlarida o ‘rganilayotgan mavzularning 
aniqligini va izchilligini, puxta o ‘rganilganligini va o ‘zaro mantiqiy 
aloqalarini talab qiladi. Bunga dasturdagi o ‘quv materialining 
ixcham va yig‘iq ekanligi, undan tashqari o ‘quv materialini o ‘rga- 
nishning tashkil etishning b a’zi zamonaviy usullarini kiritish orqali 
erishish mumkin. Masalan, 1-va 2-sinfdagi «Atrof-olam bilan tani- 
shish» kursining barcha mavzulari bir-biri bilan cham barchas 
bog‘liq. 3- va 4-sinfdagi «Tabiatshunoslik» darslari «Atrof-olam 
bilan tanishish» kursini davom ettiradi. Uning dasturiga tabiat va 
insonlar mehnatidagi mavsumiy o'zgarishlarni kuzatish kiritilgan. 
0 ‘quvchilar tomonidan atrof-olamni o ‘rganish, o ‘qish, nutq o ‘sti- 
rish, matematika, mehnat ta ’limi darslarida davom etadi. Shunday 
ekan, «Atrof-olam bilan tanishish» kursi predmetlararo aloqalar 
o ‘qituvchiga barcha o ‘qitilayotgan darslarda atrof-olam haqidagi 
tushunchalami shakllantirish bo'yicha ish olib borishga imkon beradi.
Boshlangdch maktabdagi har bir predm et bu integratsiya­
langan kurs, mazmun jihatdan ular tabiiy-matematik sikl fanlari 
bilan uzviy bog‘liq, bu kichik maktab o ‘quvchilari uchun tushu- 
narli b o ‘lgan atro f-m u h it haqidagi bilim larni o ‘zlashtirishni 
ta ’minlaydi. Bu yoshdagi bolalarda tabiatni o ‘rganishga bo‘lgan 
faqat emotsional joziba emas, bilim olish motivlari bilan bog‘liq. 
0 ‘quvchilarning bu xususiyatini hisobga olib, qiziqishlarini quv- 
vatlash uchun bilim olishga bo ‘lgan ehtiyojlarini yangi mazmun 
bilan toddirib turish kerak. Bu o ‘quvchilarga hayotdagi o ‘zaro 
aloqalarni ochib berishga hamda tabiatdagi turli-tum anliksiz in- 
son yashay olmasligini tushunib yetishga yordam beradi.
Predmetlararo aloqalarni amalga oshirish — integratsiya tur- 
laridan biri. Toshkentdagi 41-maktab o‘qituvchisi bolalar nutqini 
o ‘stirish uchun tabiatshunoslik, o ‘qish, husnixat va matematika- 
dan foydalanadi. Tabiat bilan tanishtiruvchi darslarda bu maqsad- 
ning tanlanishini quyidagicha tushuntirish mumkin. Bu holatda 
nutq o ‘stirish erkin sharoitda, hozir o ‘qilayotgan obyektlarga bod- 
gan jonli qiziqish asosida odadi. Tabiatshunoslik, o ‘qish, husnixat 
va matematika nutq o ‘stirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
I.G. Pestalossi ta ’kidlaganidek, «... aql notinch sezgili idrok 
qilishdan aniq tushunchalarga ko‘tariladigan manbadir». Bu tushun­
chalami anglash esa nutq san’ati bilan birga yuradi. Erkin tabiat 
tasvirlari bolada mantiq bilan birga ta’sirchanlikni ham rivojlantiradi.
67

Наг bir darsda nutq o ‘stirish masalalari hal qilinadi, bunda 
o ‘rganilayotgan materialning o ‘ziga xosligi va nutq o ‘stirish ma- 
salasini tan lash n in g m aqsadga m uvofiqligi hisobga olinadi. 
0 ‘quvchilar bunday darslami juda yaxshi ko‘rishadi. Ular ko‘p 
yangi, kerakli tushunchalar beradi, tasaw urlarini tartibga soladi, 
o ‘quvchilar boshqa darslarda olgan bilimlaridan foydalanishlari 
zarur bo ‘lgan holatlam i yaratadi. Bunday holatda bolalar o ‘rga- 
nilayotgan materialni yaxshiroq o ‘zlashtiradi, bilimlar tizim holiga 
keladi va o ‘quvchilar uchun juda zarur bo‘lib qoladi. Shu bilan 
bog‘liq integratsiyalangan dars ishlanmasi taklif qilinadi, u 
0
‘quv- 
chilar uchun tushunarli va olingan bilimlarni yangi o ‘quv sha- 
roitida ishlata bilish ko‘nikmasini shakllantirishda yordam beradi.
Ona tili, o ‘qish tartibini o ‘rganish bo‘yicha fanlararo 
integratsiya mundarijasi
Ona tili — maktab fani bo ‘lib, uning boshqa fanlar bilan 
didaktik maqsadlarga qarab har xil holatlarda ko‘rilishi rnumkin. 
Ona tili hamma maktab tartiblari bilan bog‘langanligini ko‘rsatib 
bermoqda, «chunki til ham m a fanlar» bo ‘yicha ifoda vositasi bo ‘- 
lib, u haqiqatni hamma tarafdan tasvirlab ko‘rsatadi, tilni bilmasa 
fikrlash faoliyati b o ‘lmaydi. Bu aloqaning mavjudligi aniq. Bu 
aloqa «Ona tili — boshqa fanlar» zanjirida o ‘rnatiladi, nafaqat ona 
tili uchun, hattoki, boshqa fanlar uchun ham. Chunki til o ‘rganish 
quroli bo ‘lib u o ‘quvchilarga har qanday fanni o ‘zlashtirishda hal 
qiluvchi sharoitdir. Ona tili maktab m a’lumoti fani bo‘lib keng 
nuqtayi nazarga ega.
Fanlararo olimlarning «Bitta fan boshqa fandagi savollarni 
aniqlovchi asbobday» degan gaplarida ko‘rsatiladi. Ona tili uchun 
bunday fanlardan biri m atem atika fani bo ‘lishi rnumkin. Ona tili 
va m atematika fani aloqasi yopiq va jiddiy qayd qilingan. Buni 
amalga oshirish m uhim vazifa. M atem atika va ona tili fanlari 
integratsiyasi juda qiyin jarayon va u amaliyotda amalga oshiril- 
maydi. Amalga oshsa ham, bu kam dan-kam uchraydigan hodisa. 
M atematikani ona tili fani bilan bog'laydigan mavzular: «Son», 
«Chama son», «Sanoq son».
Yana bir variant — ona tili va boshqa fanlararo m etodik reja- 
dagi aloqa boshqa maktablarga hozirda tashkiliy o‘qitish usuli na- 
zarda tutiladi. Ona tili darslaridagi yozma ishlar va og‘zaki nutq 
uchun b a’zi misollar keltirishda, savollarga javob berish, insho
68

yozish va boshqalar. Ayniqsa, ona tilining o‘qish, tabiat, rasm, 
musiqa fanlari integratsiyasi ko‘p uchraydi. Bunday darslar o ‘quv- 
chilarning so‘zga, tovushga va rang dunyosiga kirib borishiga, 
yozma ham da og'zaki nutq savodli tuzilishiga yordam beradi, 
nutqning rivojlanishiga va boyishiga, tabiatning go‘zalligini tu- 
shunib borishga yordam beradi.
Ona till va tabiat darslarining integratsiyasi
0 ‘qituvchi o‘simliklarni, hayvonlar tana a ’zolarini to ‘g‘ri ay- 
tishni o ‘rganadi va kuzatuvchilar haqida gapirib berishni so‘raydi. 
Bunday ish natijasida bolalar o ‘rgangan yangi so'zlar ularning 
anglashida tabiat hodisalari bilan tushunib borishadi va aniq tu- 
shunchaga ega bo ‘lishadi. Shularning hammasi bolalarni tabiat ha­
qida hikoyalar, she’rlami mustaqil o‘qishga tayyorlab beradi. Bolalar 
katta qiziqish bilan o'qishadi va bundan oldin o ‘qituvchi bilan 
birga suhbatni, ko‘rgan narsasini mustalikam tushunib boradi.
K o‘rgazma uchun amaliyotdan misol keltirishimiz mumkin. 
Uchinchi sinfda ona tili gaplar haqida bilimlarni takrorlash bilan 
boshlanadi. O'qituvchining maqsadi gaplarning takrorlashi bo‘lib, 
o ‘quvchilarga ona tabiatning go‘zalligini qadrlash haqida m a’lumot 
berish. Bu darsda «Tabiat juda go‘zal! Atrofimizda jonsiz narsani 
o ‘zi yo‘q, atrof nafas olayotgandek, tirik, yashayotganini tushun- 
tiradi. U bo‘ronga qarab todqinlanadi, qorda muzlaydi, kechalari 
xayol suradi, quyoshdan, sham ollardan, m om aqaldiroqlardan 
dam oladi». Keyin daraxt haqida, u tabiatni o‘zgacha sevgani haqida, 
uning tasvirida tabiat naqadar go‘zalligi haqida, uning qalbidagi 
go‘zal ona tabiati haqida m a’lumot beriladi. 0 ‘z vatani tabiatini qat- 
tiq sevgan insongina «Oltin kuz», «Bahor» rasmlarini yarata oladi.
Ona tili darslarida tabiatni sevish, uni asrash kerakligi haqida 
bolalar bilan suhbat o ‘tkaziladi. So‘ng o ‘quvchilar mavzuni mus- 
tahkamlash uchun «Bahor», «Oltin kuz» rasmlari bo‘yicha, jur- 
nallardagi suratlar, tabriknomalardan foydalanib, insho yozishadi.
«Gap» mavzusini takrorlashda, majnuntol daraxti haqida suhbat 
o ‘tkaziladi. Bu daraxtning barglari, ularning tuzilishi xususida 
suhbat uyushtiradilar (partada bittadan majnuntol bargi bo ‘lishi 
kerak), bu daraxtning go‘zalligiga, ajoyib rangiga e ’tibor qilinadi. 
So‘ng tasmaga yozib olingan shamolda shivirlagan barglar tovushi 
eshittiriladi. Bundan keyin o ‘quvchilar majnuntol haqida so‘roq, 
undov, darak gaplar tuzishadi. Eng yaxshi gaplar doskaga va
69

daftarlarga yozib olinadi. Ulardan bir jumlani bolalar tahlil qilishadi. 
Dars qiziqarli o4adi. M ajnuntol go‘zalligi inson tabiatni qanday 
asrash haqida suhbat o ‘tkazish — bu darsning yakuni bo‘ladi.
Og‘zaki nutq o ‘zlashtiruvchi jarayonida, xoh o ‘qish, xoh ona 
tili darsi b o ‘lsa-da, ravon nutq o ‘rgatiladi, mavzuni o ‘tayotganda, 
bolalarda mehr-muhabbat tuyg‘ularini uyg‘otishda insholar yordam 
beradi. Bunday insholarni haftasiga bir marotaba (10—15 daqiqa) 
o ‘tkazish mumkin. Insho bolalarda tabiatga mehrni tarbiyalaydi, 
material o ‘zlashtirilishida maxsus xususiyatlar haqida to ‘xtalamiz.
Shunday qilib, ona tili darslarida o ‘quvchilar ona tili nutqining 
barcha jihatlarini o ‘zlashtirishadi. M usiqa darslarida o ‘rgani- 
luvchi m ateriallar, bu — ashula. U musiqiy asar b o ‘lib, unda 
musiqa va nutq hamohangligi kuzatiladi. Ona tili darslarida ham, 
m usiqa darslarida ham bolaning tovushlarni to ‘g ‘ri talaffuz qi- 
lishi, nutq yoki kuylash jarayonida gavdasi va boshini to ‘g ‘ri 
tutishi, to ‘g ‘ri nafas olishi, ularga zam onaviy axloqiy talablarni 
anglashga yordam beradi. 0 ‘z hikoyalariga havola kiritib, yorqin 
badiiy ifodalar yaratishadi (m e’yorida). Suratlar yopishtirishadi. 
Bunday faoliyatdan maqsad — tabiat haqida aniq badiiy hissiy 
m anzara yaratishdir.
Shuningdek, bolalarga guruhli tarzda surat bo‘yicha kichik hi- 
koya tuzishni taklif qilish mumkin. Bunday hikoyada darak gap, 
so‘roq va undov gaplar ishtirok etishi tabiiy. Bunday darslar katta 
samara beradi. Shu ko‘rinishdagi darslarda foydalanuvchi va in­
tegral yondashuvni amalga oshiruvchi metodlar sifatida quyida- 
gilarni sanab o ‘tish mumkin:
— evristik suhbatlar;
— ekskursiyalar;
— nutqni o ‘stirish uchun ijodiy ishlar, ular tabiatshunoslik 
xarakterida yoziladi va o ‘zbek tilida qancha ahamiyat berilsa, ta- 
biatshunoslikda ham nutqqa shunday e ’tibor qaratiladi;
— og‘zaki tasvirlash, m anzara tasvirlarini ifodali o ‘qish;
— diktant va tabiatshunoslik m azm unida bayon yozish.
0 ‘quvchilar integratsiyadan ko‘pincha butun dars bosqich- 
larida emas, balki uning biron bosqichida foydalanishadi. Ya’ni, 
darsning muayyan qismigina integratsiyalashadi. Shu usul bilan 
tabiatshunoslik xususiyatiga ega axborotlar lug‘at boyligi bilan 
ishlashda keng qo‘llanishiga imkon yaratiladi. U yoki bu so‘zni 
tilshunos nuqtayi nazari bilan ham , tabiatshunos nuqtayi na-
70

zaridan ham talqin qilish mumkin. 0 ‘qituvchilar tom onidan uch 
o ‘quv predm eti integrallashtiriladi. Biz ko ‘rib chiqayotgan ho- 
latdagi ona tili va tabiatshunoslikka tasviriy san’at qo ‘shiladi. 
Pedagogik amaliyot vaqtida o ‘tkazilgan integral darsning bir qismi 
bilan tanishtiramiz.

Download 4,78 Mb.