IQTISODIYOTNING EKOLOGIYA BILAN

Insoniyatning o ‘z xatti-harakatlariga mas’uliyatsiz, ko‘p hol- 
larda ongsiz m unosabatda b o ‘lishiga ko ‘plab misol keltirish 
murnkin. Jahon geografik kashfiyotlari davrida kema qatnovi- 
ning rivojlanishi butun yer yuzi bo'ylab kalam ushlarning tar- 
qalishiga olib kelgan. Natijada ular o ‘rta asrlarda Yevropaning 
ko'pgina mamlakatlari aholisining anchagina qismini yo‘q qilib 
yuborgan. Vabo kasalligining tarqatuvchisiga aylangan. Bundan 
butundunyo iqtisodiyoti katta zarar ko‘rgan. Agar odamlar buni 
oldindan bilganlarida edi, kemalardan tushirilayotgan mahsulotlar 
ustidan qattiq sanitariya nazorati o ‘rnatar, kalamushlarni yo‘q 
qilgan bo‘lishardi.
Bundan uch asrcha oldin Angliyaga Avstraliya quyonlarini 
olib kelishdi. Ular yigirma-o‘ttiz yil ichida yangi kelgan joylarida 
yirtqichlarning yo‘qligi tufayli shunchalik ko‘payib ketdiki, na­
tijada ularni ommaviy ravishda ovlashni tashkil etishga to ‘g‘ri keldi. 
Bunda normal holatdagi qishloq xo‘jaligi faoliyati buzilgan edi. 
0 ‘n to ‘qqizinchi asrda G ‘arbiy Yevropada bo‘rilarni va yirtqich 
hayvonlarni ommaviy ravishda qirib tashladilar. Chunki ular qari 
va kasal hayvonlar bilan ovqatlanib, o ‘rmon sanitariya vazifasini 
bajarar edilar. Yirtqichlarning yo'qligi tufayli quyon, bug‘u, mayda 
kemiruvchilar va boshqa hayvonlaming genofondi keskin yomon- 
lashdi. U lar om m aviy, oldinlari uchram agan kasalliklardan ha- 
lok bo ‘la boshladilar. Bundan o ‘rmon xo‘jaligi jiddiy zarar ko‘rdi. 
Xuddi shu vaqtda Shimoliy Amerikada bizonlami butunlay qirib 
yuborishdi. Bu hoi aborigenlar (tub joy aholisijning oziq-ovqat 
zaxiralari kamayib ketishiga sabab bo‘ldi. Yarim asr oldin Xitoyda 
dalalarda donlam i yeb qo'yayotgan chum chuqlar butunlay qirib 
tashlandi. Qishloq xo‘jaligi ko‘payib ketgan zararkunandalardan 
chum chuqlar bosqiniga qaraganda, ko‘proq zarar ko‘rdi. Zudlik 
bilan Pokistondan chumchuqlarni olib kelishga to ‘g‘ri keldi.
Yarim asr oldin 0 ‘rta Osiy mamlakatlarida paxtadan rekord 
hosil olish ketidan quvib, hududining asosiy daryolari Amudaryo 
va Sirdaryo suvlarining bir qismi dalalarni sug‘orishga yo'naltirildi. 
Buning oqibatida hududning eng katta ichki suv havzasi — Orol 
dengizi quriy boshladi. Natijada iqlim yomon tomonga o ‘zgardi, 
baliq ovlash va baliq mahsulotlarini qayta ishlash sohasi yo'qoldi. 
Orolga yondosh bo ‘lgan katta hududni qurigan dengiz tubidan 
ko‘tarilgan tuz, qum qatlami qoplay boshladi. Bu esa o'simliklar 
va hosilga salbiy ta ’sir ko‘rsatib, ichimlik suvining sifati buzila 
boshladi. BMT hududni ekologik halokatli joy, deb e ’lon qildi.
121

Yer yuzidagi barcha jonzotlarni quyoshning halokatli ultra- 
binafsha nurlaridan himoya qiluvchi ozon qatlam ining kama- 
yish dalilining kashf qilinishi va uni keltirib chiqargan sabablarni 
o'rganish, bu jarayonning aybdori freon ekan, degan xulosaga 
olib keldi. Unda sanoat va uy sharoitida, tem iryo‘l vagonlari va 
avtomobillarning konditsionerlarida, avtomobillar, poyabzal. me- 
bellarning yuzalarini b o ‘yash, laklash hamda kosmetik maqsad- 
larda ishlatiladigan aerozol solingan tyubiklarda havoni va oziq- 
ovqat mahsulotlarini sovitish qurilmalarida juda ko'plab foyda- 
lanilar ekan. Shuning uehun sanoat va maishiy xizmatlar uchun 
freondan foydalanishni cheklash hamda uning texnik sharoitlariga 
doir xalqaro standartlar qabul qilishga to bg‘ri keldi.
Ekologik madaniyat manbalari — tabiatni, ona diyorning ta- 
biiy boyliklarini avaylab saqlash, ehtiyot qilish a n ’analaridan 
boshlanadi. Uni ng asosida ekologiyaning iqtisod bilan bogdiq- 
ligi haqidagi instinktiv tushuncha yotadi. Uzoq odm ishda ota- 
bobolarimiz tabiatni, jonli organizmlarni tevarak-atrofdagi muhit 
bilan o ‘zaro aloqasini yaxshi bilishgan. lnson butunlay tabiat re- 
surslariga, ob-havo sharoitlariga, ofatlarga tobe bo‘lgan. Bu narsa 
uning m avjudligining iqtisodiy tom onlariga ham bogdiqdir. 
Odamlar tabiat bilan munosabati jarayonida, uning qonuniyat- 
larini o'rgana borib, asta-sekin tabiatda yurish-turish normalari 
va qoidalarini anglab yetishdi. Ular tabiatni vayron qilish bilan 
inson oYini uning resurslaridan mahrum qilishni va bu bilan o ‘zi- 
ning kelajagini ham yo'qotayotganligini tushunishdi. Yashash 
muhiti va Yer yuzidagi jonli narsalarni saqlashga yodialtirilgan 
xalq a n ’analari qaror topdi, xalq pedagogikasi yaratildi.
Xalq pedagogikasi avval boshdanoq m ehnat, tabiatga ehti- 
yotlik bilan munosabatda bodish, yuksak axloqiy prinsiplar kabi 
mustahkam asoslarga qurilgan edi. Noqulay tabiat sharoitlarida 
tirik qolishga yordam beruvchi xalq donoligini ertak, qahramonlik 
dostonlarida, maqol, matal, topishmoqlarda, shuningdek, shimol, 
janub, Avstraliya va Okeaniya chodlari va orollarida yashaydigan 
xalqlarning bayramlari, urf-odatlari va o ‘yinlarida o lz aksini top- 
gan. Afsuski, insonlarning tabiat bilan o'zaro munosabatiga bog‘- 
liq holdagi m adaniyati odam lar ob-havo injiqliklariga ko ‘proq 
bogdiq bodgan m odadil iqlim mintaqalarida ko‘p jihatdan yo‘- 
qolgan. U sababli bugungi kunda tabiatga ehtiyotkorona m uno­
sabatda bodishga, darhol milliy an ’analarning tiklanishiga peda- 
gogik m uhim va olijanob vazifa, deb qaralgan.
122

Biroq Yerning tabiiy resurslaridan noto‘g‘ri foydalanish bio- 
sferaning kattagina qismi o ‘zgarishiga olib keladi. K o‘pchilik 
daryolarda baliqlarning ko ‘payish rejasini buzgan to ‘g ‘onlar, 
daryolarga yaqin hududlarda yer osti suvlari sathini keskin ko‘- 
targan va bu bilan turar joy binolari, ishlab chiqarish inshootlari 
ch o ‘kib, buzilishiga sabab bo‘lgan suv omborlari qurildi.
K o‘pgina rivojlangan m am lakatlarning maktab ekologiyasi 
ta ’limida «Yer — fazoviy кеша» konseptual modeli aks ettirilgan. 
Butunjahon tabiatni qo'riqlash strategiyasi m ateriallarida Yer 
bizda yagona ekanligi ta ’kidlanadi. Bu ajoyib kem ada insonlar- 
ning uzoq vaqt yashashlari uchun hamma narsa mavjud. Kichik 
yoshdagi o ’quvchilarni shunday xulosaga olib kelish kerakki, ular 
insonning salomatligi tevarak-atrofdagi muhitning holatiga bog‘- 
liqligini, shu bois insonning hayot muhitini himoya qilish va dam 
olish, kelgusi avlodlar uchun tabiiy boyliklarni qoldirish haqida 
g‘amxo‘rlik qilish muhim ekanligini bilib olishsin.
Ekologik va iqtisodiy ta ’limning eng muhim prinsiplaridan 
biri ularning uzluksizligidadir. Uzluksiz deganda, insonnnig bu- 
tun hayoti davomida unga ekologik mas’uliyat ruhida ta iim be- 
rish va shu ruhda kamol toptirishning o ‘zaro bog‘langan jarayoni 
tushuniladi. Bu jarayonda kichik maktab yoshi alohida rol o ‘y- 
naydi. Kichik yoshdagi o ‘quvchilarning axloqiy jihatlari qaror 
topishi va rivojlanishida 6—10 yoshli bolaning ruhiy rivojlanishi 
xususiyatlari, o ‘z xatti-harakati va ishlari uchun javob berish qo- 
biliyati sifatida mas’uliyat hissi paydo bo‘ladi.
Tabiatga ekologik jihatdan savodli m unosabat hissining ri­
vojlanishida iqtisodiy tarbiyaning roli juda katta. Uning ijtimoiy 
turmush tarzining turli tomonlariga ijodiy ta ’siriga doir kutilma- 
gan misollar keltirish mumkin. Singapur shahrida tozalikni buz- 
gani uchun jarima joriy qilinib (bugungi kunda u 2000 dollar), 
sayyoramizning eng toza shaharlaridan biriga aylandi. Malayziyada 
y o id a ketaturib, kimki ovqat esa, jarimaga tortiladi, chunki bi- 
rinchidan, bu ovqatni hazm qilish va binobarin, salomatlik uchun 
zararli, ikkinchidan, buterbrod, muzqaymoq, gamburger tano- 
vul qilgan kishi ulardan bo ‘shagan idishni qayoqqa tashlash mu- 
ammosiga duch keladi. Shuning uchun faqat qahvaxona va osh- 
xonalarda tanovul qilish mumkin. AQSHda yaqindan boshlab ja- 
moat joylarida sigaret chekkani uchun jarim a solinadigan b o ld i.
Hozirgi kunda O'zbekistonda ham boshqa mamlakatlar kabi eko- 
logiyani saqlash tadbirlari ko‘rilgan, uni buzuvchilar jarima toiashadi.

Download 4,78 Mb.