=
100
(
1
)
Bolalar javobni aytganlaridan keyin o ‘qituvchi javob va harf
yozilgan kartochkalami doskaga ilib qo‘yadi.
Ikkinchi topshiriq:
Javoblarni sonlarning ortib borish tartibida
joylashtir, shunda sen dengiz kemasining nomini topasan:
113
7—К, 30—A, 8 0 -L , 100-1, 180—Р, 2 0 0 0 -S , 3 2 0 0 0 -0 .
0 ‘qituvchi: — Bizning vertolyotimiz kemaga qo‘ndi, Kusto
jamoasi bizni kutib olmoqda. Ular bilan tanishamiz.
0 ‘qituvchi: —Yakor ko‘tarilsin! T o ‘la tezlik bilan yurilsin!
Biz ochiq dengizga chiqmoqdamiz.
2. Masala (harakatga doir) yechish.
0 ‘qituvchi: — K em ajurnali. Darsliklarni oching. B irinchitop-
shiriqni siz Kusto jam oasidan olasiz. Sizning m atem atik qobi-
liyatingizni tekshiramiz. 0 ‘quvchi masala shartini o'qiydi.
Masala.
Oralaridagi masofa 120 km bo ‘lgan ikki bandargoh-
dan bir vaqtning o ‘zida bir-biriga qarshi ikki kema yo‘lga chiqdi.
Bir kemaning tezligi 18 km/s, ikkinchisiniki 22 km/s. Kemalar
necha soatdan keyin bir-birlari bilan uchrashadi? (Bolalarning
e ’tibori sayohat xaritasiga qaratiladi. U yerda ikki kema va lining
harakati strelkalar bilan ko‘rsatilgan).
V
t
S
(tezlik)
(vaqt)
(masofa)
1 -k. — 18 km /s
9
120 km
2 -k .—22 km /s
9
120 km
18+22=40 km /s (umumiy tezlik)
120:40=3 soat — kemalar uchrashadi.
Musiqiy tanaffus.
0 ‘qituvchi: — Dam oldik, endi akvalanglarni kiyib dengizga!
Suv osti olami qanday go‘zal! Bu yerda kimlarni (nim alarni)
uchratish mumkin?
Bolalar: —Juda ham rang-barang baliqlarni. 400 baliq turlari
mavjud. Meduza, toshbaqa, skat va boshqalar.
0 ‘qituvchi: — Endi esa matematik tadqiqotlarga o ‘tamiz. Akula
haqida nimalarni bilasiz?
Bolalar: — Akula yirtqich baliq. Ularning 300 ga yaqin turi bor.
Ulardan eng xavflisi va tajovuzkori odam xo‘r oq akuladir. Aku-
lalar yo‘llarida uchragan hamma narsani yeyishlari mumkin. Shu
tufayli ularni dengiz sanitarian deyishadi.
0 ‘qituvchi: — Demak, akulalar, o ‘zlari bilmagan holda katta
foyda keltiradi (oq akula tasvirlangan videotasma ko‘rsatiladi).
114
0 Lqituvchi: — Qilich baliq haqida nimalarni bilasiz?
Bolalar: — Qilich baliq — yirtqich. Burnida bir metrchalik
qilichi bor. Baliqlar to ‘dasiga yorib kiradi-da, baliq, kalmar va
hatto akulalarni qilichi bilan shikastlaydi. 0 ‘z qilichi bilan, hatto
baliqchilar qayig‘ini ham yorib yuborishi mumkin.
1-
masala
(doskaga qisqacha yozib q o ‘yiladi). Skumbriya so-
atiga 20 km tezlikda suzishi mumkin. Akulaning tezligi skumbriya
tezligidan 6 km /s ko‘p. Qilich baliq esa akula tezligidan 5 marta
ortiq tezlikda suzishi mumkin. Qilich baliq qanday tezlikda su
zishi mumkin? (Bolalar mustaqil yechishadi.)
Skumbriya — 20 km/s.
Akula — ? ga qaraganda 6 km/ko^p.
Qilich baliq — ? ga araganda 5 marta ko‘p.
20+6=26 km /s — akula tezligi.
26+5=130 km /s — qilich baliq tezligi.
Javob: qilich baliqning tezligi 130 km/s.
2-
masala
(o ‘quvchi kartochkadagi masalani o ‘qiydi). T o ‘rt
qanotli uchar baliq juda katta masofalarni uchib o‘tishga qodir.
Bunday rekord masofaning uzunligi 1080 metr, davomiyligi esa
60 sekund. Uning uzunligi qandayligini topasiz:
1080:90=12 m/sek.
Bolalar mustaqil yechadilar. Xabar beruvchi kartochkalar yor-
damida tekshiriladi.
3-
masala
(o‘quvchi kartochkadagini o ‘qiydi). Terisi qalin den-
giz toshbaqasi «Qizil kitob»ga kiritilgan. U yiliga 200 ta tuxum
qo ‘yadi, quruqlikdagi toshbaqa esa 20 ga yaqin. Dengiz toshba
qasi necha marta ko‘p tuxum q o ‘yadi?
Bolalar og‘zaki yechishadi: 200:20=10 marta ko‘p.
0 ‘qituvchi: — Aytingchi, bolalar shunday bo‘lsa-da, nima
uchun dengiz toshbaqasining soni kam? Biz hisoblab chiqqan
m a’lum otlarni e ’tiborga oladigan b o ‘lsak, buning aksi bo‘lishi
kerak edi-ku?
Bolalar: — Tuxum ini yorib chiqqan toshbaqalarning ham -
masi ham dengizga yetib bormaydi. U larni hayvonlar nobud qi-
ladi. Shuningdek, odamlar ham mazali go‘shti uchun katta tosh-
baqalarni ov qilishadi.
1 1 5
0 ‘qituvchi: — Endi esa dengiz tubidan kemaga ko‘tarilamiz va
korall riflari bo‘ylab harakat qilamiz. Korall riflari nima?
Bolalar: — Korallar — o ‘simJik emas. Ular juda ham mayda
hayvonlar — poliplardan tashkil topgan. Har bir polip kichkinagina
joychaga o ‘xshaydi. M ana shu uychalardan korall riflari hosil
bofladi.
0 ‘qituvchi: — Hozirgi vaqtda korall riflari uchun katta xavf
tug‘ilgan, inson ularni termoyadro qurilmalari bilan yakson qil-
moqda. Ular ifloslanish va dengiz yulduzlari hujumidan halok
boflyapti. Korall poliplarining skleti qurilishda qofllaniladi. Ular-
dan ohak olinib, turli bezaklar tayyorlanayotir.
4-
masala
(o‘quvchi kartochkadagi masalani o ‘qiydi). Korall
riflarining maydoni 120 000 km2, kengligi esa 60 km. Korall riflari
qancha uzunlikka ch o ‘zilib ketgan? Tenglama tuzib, masalani
yeching. Doskadagi qisqacha yozuv.
s = 120 000 km2
b = 60 km
a = ?
60a = 120 000 km
a = 2000 km — riflarning uzunligi.
Korall riflaridan o ‘tib ketdik. «SOS» xabari dengizchilar
tilida — «Jonimizni qutqaring» m a’nosini anglatadi. Kitlar halok
boflayotgani xususida yordam so‘ralmoqda.
5-
masala.
Har yili okeanga yoriqlardan sizib chiqishi yoki
kemalar halokati tufayli 8 min tonna neft tushadi. Bu bir tonna
neft 12 km2 dengiz sathini ifloslantiradi. Bir yil ichida suv yuza-
sining necha km2 ifloslanadi?
1 yil — 8 min tonna
1 tonna — km2
1 yil — ? km 2
3 yilda esa ? 96 ? 3=288 min km2.
0 ‘qituvchi: — Kema jurnali, kundaliklarni oching. Uy vazi-
fasini yozib oling (uch variantda tavsiya etiladi: kuchli o ‘quvchi-
larga, o ‘rtacha va b o ‘sh o ‘quvchilarga).
Darsning yakuni.
Bizning sayohatimiz oxiriga yetdi. Bugun
bizga sayohatda nimalar yordam berdi? Qanday qiziqarli va yangi
narsalarni bilib oldingiz? Kusto jam oasi yordam uchun sizlarga
minnatdorchilik bildiradi va esdalik sifatida «Dengiz tubi tad-
qiqotchilari» nishonini sovg‘a qiladi.
| 